1 INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO POLSKA AKADEMIA NAUK PRACE GEOGRAFICZNE NR 238 2 GEOGRAPHICAL STUDIES No. 238 THE DUCHIES OF THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH THE MAGNATE LORDSHIP AS A POLITICAL REGION 3 INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO POLSKA AKADEMIA NAUK PRACE GEOGRAFICZNE NR 238 Mariusz Kowalski KSIĘSTWA RZECZPOSPOLITEJ PAŃSTWO MAGNACKIE JAKO REGION POLITYCZNY WARSZAWA 2013 4 KOMITET REDAKCYJNY REDAKTOR: Grzegorz Węcławowicz CZŁONKOWIE: Jerzy Grzeszczak, Barbara Krawczyk, Jan Matuszkiewicz, Jerzy J. Parysek RADA REDAKCYJNA Bolesław Domański, Adam Kotarba, Jan Łoboda, Andrzej Richling, Jan S. Kowalski, Andrzej Lisowski, Eamonn Judge, Lydia Coudroy RECENZENCI TOMU Urszula Augustyniak, Marek Sobczyński ADRES REDAKCJI PRAC GEOGRAFICZNYCH IGiPZ PAN ul. Twarda 51/55, 00–818 Warszawa Zgłoszenie pracy do druku jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody na opublikowanie w wersji papierowej i elektronicznej Opracowanie redakcyjne i techniczne: Ewa Jankowska Zdjęcie na okładce: fragment mapy Magni Ducatus Lithuaniae... (wydanie z 1613 r.) © Copyright by Instytut Geografi i i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 2013 PL ISSN 0373-6547 ISBN 978-83-61590-27-9 Łamanie wykonano w IGiPZ PAN Druk i oprawa: Drukarnia Klimiuk ul. Zwierzyniecka 8A, 00-719 Warszawa 5 SPIS TREŚCI 1. Wstęp ...............................................................................................................................9 2. Perspektywa badawcza ..............................................................................................13 2.1. Badania geografi czno-polityczne i ich historyczna perspektywa .................13 2.2. Region polityczny jako element krajobrazu polityczno–geografi cznego ....25 2.3. Cel, założenia i hipotezy badawcze ...................................................................37 3. Tradycje polityczno-administracyjnej terytorializacji w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim przed Unią Lubelską .............................................49 3.1. Rozbicie dzielnicowe Polski ...............................................................................49 3.2. Nowy status księstw piastowskich ....................................................................51 3.3. Nowe księstwa lenne w Królestwie Polskim ...................................................55 3.4. Władztwa duchowne ..........................................................................................56 3.5. Terytoria wielkich miast królewskich...............................................................59 3.6. Ruś Czerwona ......................................................................................................61 3.7. Przejawy wzrostu statusu polskich możnowładców ......................................68 3.8. Przywileje polskiej szlachty ...............................................................................75 3.9. Ustrój terytorialny Litwy i Rusi .........................................................................79 3.10. Książęta a kniaziowie ......................................................................................86 3.11. Nowe księstwa i hrabstwa w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego ....89 4. System władzy publicznej Rzeczpospolitej Obojga Narodów ...........................95 4.1. Rzeczpospolita Obojga Narodów jako nowa przestrzeń polityczna ...........95 4.2. Władze centralne Rzeczpospolitej ................................................................. 100 4.3. Hetman ..............................................................................................................104 4.4. Zarząd terytorialny .......................................................................................... 108 4.5. Urząd starosty grodowego .............................................................................. 111 4.6. Urzędy i godności ziemskie ............................................................................ 112 4.7. Osłabienie władzy centralnej ..........................................................................113 4.8. Państwa magnackie jako ośrodki władzy ......................................................120 4.9. Próby reform administracji publicznej Rzeczpospolitej w XVIII w. .........124 5. Państwa magnackie w systemie politycznym Rzeczpospolitej Obojga Narodów ........................................................................................................................ 129 5.1. Status prawno-ustrojowy szlachcica i jego posiadłości ...............................129 5.2. Księstwa alodialne............................................................................................ 133 5.3. Ordynacje ..........................................................................................................162 5.4. Książęta litewsko-ruscy a książęta lenni Rzeczpospolitej ...........................179 5.5. Księstwa duchowne ......................................................................................... 182 5.6. Hrabstwa i państwa ..........................................................................................183 5.7. Inne formy państw magnackich .....................................................................188 6 5.8. Złożoność państw magnackich ...................................................................... 190 5.9. Związki dynastyczne magnatów .....................................................................193 5.10. Starania magnatów o wzmocnienie instytucjonalnych i terytorialnych podstaw władzy ....................................................................................................... 200 5.11. Państwa magnackie w oczach współczesnych ............................................215 5.12. Organizacja państwa magnackiego na przykładzie Ordynacji Zamojskiej 4 i księstw Radziwiłłów birżańskich ........................................................................ 224 5.13. Cechy państwa magnackiego ....................................................................... 244 6. Tradycje państw magnackich po rozbiorach ..................................................... 251 6.1. Nowe położenie państw magnackich ............................................................ 251 6.2. Szczególny status arystokracji i jej dóbr w czasach zaborów ..................... 255 6.3. Status arystokracji i ich posiadłości w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim ..................................................................................................................... 256 6.4. Polska arystokracja w Galicji ..........................................................................263 6.5. Posiadłości arystokratyczne o szczególnym statusie w zaborze pruskim .264 6.6. Terytoria miejskie ............................................................................................ 270 6.7. Relikty państw magnackich po upadku systemu monarchicznego ........... 271 7. Wpływ terytorializacji władzy czasów Rzeczpospolitej na dzisiejsze środowisko geografi czne i życie społeczne ............................................................. 277 7.1. Sfera społeczno-gospodarcza i polityczna .................................................... 277 7.2. Sfera kultury ..................................................................................................... 282 7.3. Sfera religii ........................................................................................................ 286 7.4. Granice administracyjne .................................................................................293 7.5. Krajobraz wiejski i naturalny ..........................................................................295 7.6. Ciągłość arystokratycznych tradycji ..............................................................295 8. Miejsce państw magnackich w krajobrazie polityczno-geografi cznym nowożytnej Europy ...................................................................................................... 301 8.1. Strefy polityczno-ustrojowe nowożytnej Europy .........................................301 8.2. Rzeczpospolita – szczególny przypadek ...................................................... 306 8.3. Uwarunkowania rozwoju Europy Środkowo-Wschodniej .........................313 8.4. Uwarunkowania geopolityczne ....................................................................317 9. Wnioski ...................................................................................................................... 323 10. Zakończenie ............................................................................................................ 337 Literatura ................................................................................................................. 340 Inne źródła (źródła historyczne, opracowania statystyczne, bazy danych, słowniki, encyklopedie, opracowania kartografi czne) ...................................... 381 Th e Duchies of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Th e magnate lordship as a political region – summary ................................................................................ 385 7 Motto: Żył pewnego razu książę, który chciał poślubić księżniczkę. Pragnął jednak, aby była to prawdziwa księżniczka. Hans Christian Andersen (tłum. M.K.) 8 9 1. WSTĘP W latach dwudziestych XIX w. rody arystokratyczne Hohenzollernów i Radziwiłłów stanęły przed wspólnym dylematem dotyczącym planów małżeństwa pomiędzy synem króla Prus, królewiczem Wilhelmem,