T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKMENİSTAN’IN FİZİKİ COĞRAFYASI VE DOĞAL KORUMA BÖLGELERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Nurgeldi ARBATOV Enstitü Anabilim Dalı: COĞRAFYA Tez Danışmanı: Doç. Dr. Akif KARATEPE MAYIS – 2016 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygu olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Nurgeldi ARBATOV 24. 05. 2016 ÖNSÖZ Türkmenistan’ın Fiziki Coğrafyası ve Doğal Koruma Bölgeleri adını taşıyan bu çalışma bir Yüksek Lisans tezidir. Mevcut literatür göz önünde bulundurularak, verilerin analizi ve yapılan arazi gözlemleri sonrası Türkmenistan’ın Fiziki Coğrafyası ve Doğal Koruma Bölgelerine ait özellikler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu nedenle ilk olarak kaynak taraması yapılmıştır. Bunun sonucunca çalışma alanı ile ilgili literatürlerin çoğu Türkmence ve bunun yanı sıra Rusça ve İngilizce kaynaklar olmak üzere birçok kaynakdan yararlanılmıştır. Çalışmalar sonrasında bulunan yabancı dildeki kaynaklar Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu tezin yazılması aşamasında, çalışmamı sahiplenerek titizlikle takip eden danışmanım Doç. Dr. Akif Karatepe’ye değerli katkı ve emekleri için içten teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Çalışmalarımda değerli fikirleri ile yardımcı olan Prof. Dr. Fatma Tülay KIZILOĞLU ve Sakarya Ünivesritesi Fen –Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü hocalarına ve araştırma görevlilerine teşekkürlerimi sunarım. Sakarya Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü bütün hocalarım bütün süreç boyunca her anlamda yanımda olmuş, desteğini ve katkılarını esirgememiştir. Tez yazma süresi boyunca araştırma konularında yardımı olan annem ve babama şükranlarımı sunarım. Aynı zamanda tercüme yapmamda yardımcı olan arkadaşım Seljuk Esenov ve Gafur Haytbayev’e şükranlarımı sunarım. Bütün süreç boyunca emeği geçen tüm arkadaşlarıma çok teşşekür ederim. Nurgeldi ARBATOV 24. 05. 2016 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ---------------------------------------------------------------------------------- v TABLO LİSTESİ --------------------------------------------------------------------------------- vi ŞEKİL LİSTESİ ------------------------------------------------------------------------------- viii ÖZET ---------------------------------------------------------------------------------------------- xii SUMMARY -------------------------------------------------------------------------------------- xii GİRİŞ ------------------------------------------------------------------------------------------------ 1 BÖLÜM 1: JEOLOJİK ÖZELLİKLER ----------------------------------------------------- 6 1.1. Birinci Zaman (Paleozoik) ......................................................................................... 6 1.2. İkinci Zaman (Mezozoik) ........................................................................................... 6 1.3. Üçüncü Zaman (Senozoik) ......................................................................................... 8 1.4. Dördüncü Zaman (Kuvaterner) .................................................................................. 9 BÖLÜM 2: JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLER --------------------------------------- 11 2.1. Ana Yer Şekilleri...................................................................................................... 14 2.1.1. Dağlar ---------------------------------------------------------------------------------- 14 2.1.1.1. Kopet Dağı ------------------------------------------------------------------ 14 2.1.1.2. Büyük ve Küçük Balkan Dağı -------------------------------------------- 16 2.1.1.3. Koyten Dağı ---------------------------------------------------------------- 18 2.1.2. Platolar -------------------------------------------------------------------------------- 20 2.1.2.1. Bathız ve Karbil Platosu --------------------------------------------------- 20 2.1.2.2. Üstyurt Platosu -------------------------------------------------------------- 21 2.1.3. Ovalar ve Taban Düzlükleri -------------------------------------------------------- 23 2.1.3.1. Hazar Gölü Kıyısı ---------------------------------------------------------- 23 2.1.3.2. Horezm Ovası --------------------------------------------------------------- 25 2.2. Kurak Morfoklimatik Bölge Üniteleri ve Topografyaları ........................................ 27 2.2.1. Karakum Çölü ------------------------------------------------------------------------ 27 2.2.2. Murgap ve Tecen Düzlükleri ------------------------------------------------------- 34 2.2.3. Amuderya Vaha Bölgeleri ---------------------------------------------------------- 35 2.2.4. Sandıklı Çölü ------------------------------------------------------------------------- 35 2.2.5. Vahalar -------------------------------------------------------------------------------- 36 2.2.5.1. Amuderya’nın Orta Kısımları -------------------------------------------- 36 2.2.5.2. Amuderya Delta Düzlüğü ------------------------------------------------- 37 2.2.5.3. Murgap – Tecen Nehri Aralığı ------------------------------------------- 39 2.2.5.4. Etrek Sumbar Nehri Kenarları -------------------------------------------- 40 i 2.2.5.5. Kopet Dağın Kuzey Etekleri ---------------------------------------------- 40 BÖLÜM 3: KLİMATİK ÖZELLİKLER -------------------------------------------------- 42 3.1. İklim Özelliklerini Şekillendirici Faktörler .............................................................. 42 3.1.1. Coğrafi Konumu --------------------------------------------------------------------- 42 3.1.2. Güneş Işınlarının Geliş Açısı ------------------------------------------------------- 43 3.1.3. Genel Atmosfer Koşulları ve Ülkeyi Etkileyen Hava Kütleleri --------------- 44 3.2. İklim Elemanları....................................................................................................... 45 3.2.1 Sıcaklık --------------------------------------------------------------------------------- 45 3.2.1.1. Temmuz ve Ocak Ayı İzotermleri --------------------------------------- 45 3.2.2. Basınç ve Rüzgârlar ----------------------------------------------------------------- 50 3.2.3. Yağış ve Nemlilik -------------------------------------------------------------------- 54 3.2.3.1. Yağış Özellikleri ------------------------------------------------------------ 54 3.2.3.2. Sisli Günler ------------------------------------------------------------------ 57 3.2.3.3. Dolulu Günler --------------------------------------------------------------- 58 3.2.3.4. Bağıl Nem Oranı ------------------------------------------------------------ 58 3.3. Koppen İklim Sınıflandırmasına Göre İklim Bölgeleri ........................................... 59 3.4. Türkmenistan’ın İklim Bölgeleri.............................................................................. 61 3.4.1. Hazaryaka İklim Bölgesi ------------------------------------------------------------ 62 3.4.2. Subtropikal İklim Bölgesi ---------------------------------------------------------- 62 3.4.3. Dağ İklimi Bölgesi ------------------------------------------------------------------- 62 3.4.4. Kuzey Karakum İklim Bölgesi ----------------------------------------------------- 64 3.4.5. Güney Karakum İklim Bölgesi ---------------------------------------------------- 65 3.4.6. Güneydoğu Karakum İklim Bölgesi ---------------------------------------------- 65 BÖLÜM 4:HİDROGRAFİK ÖZELLİKLER --------------------------------------------- 66 4.1. Akarsular .................................................................................................................. 66 4.1.1. Amuderya Nehri --------------------------------------------------------------------- 69 4.1.2. Murgap Nehri ------------------------------------------------------------------------- 70 4.1.3. Kaşan Nehri --------------------------------------------------------------------------- 71 4.1.4. Kuşku Nehri -------------------------------------------------------------------------- 72 4.1.5. Tecen Nehri --------------------------------------------------------------------------- 73 4.1.6. Etrek Nehri ---------------------------------------------------------------------------- 75 4.1.7. Sumbar Nehri ------------------------------------------------------------------------- 76 4.1.8. Koyten Nehri ------------------------------------------------------------------------- 77 4.1.9. Kaynağını Kopet Dağından Alan Akarsular ------------------------------------- 77 4.2. Göller ....................................................................................................................... 79 4.2.1. Takır Suları --------------------------------------------------------------------------- 82 4.4. Yer Altı Suları ve Kaynakları .................................................................................. 83 ii BÖLÜM 5: TOPRAK ÖZELLİKLERİ ---------------------------------------------------- 88 5.1. Düz Sahaların Toprakları ......................................................................................... 88 5.2. Dağlık Sahaların Toprakları ..................................................................................... 92 BÖLÜM 6: DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ ------------------------------- 95 6.1. Dağ Vejetasyonu ...................................................................................................... 95 6.2. Çöl Vejetasyonu ....................................................................................................