Atodiad Ia: Cyfeiriadau at Arfau yn yr Hengerdd1 aes (cymh. aesawr) e. tarian; ll. aesau, ?ais.2 CA (XVII) 155 garw ryt rac rynn; / aes e lwrw budyn. ?CA (XLV A) 500 vn axa ae leissyar / ar gatwyt adar3 ?(CA (XLV B) 511 un s saxa secisiar / argouuduit adar)4 ?CA (LXXIII) 910 peleidyr en eis en dechreu cat. / hynt am oleu bu godeu beleidryal.5 ?CA (GwT) 1299 a llavyn eg wallt eis obedror. LPBT 23.47 Ef goborthi aes yman regorawl, / gwyr [gwir] gwrawl oed y vnbyn. ?PaŴr 22 Neus tuc Manauid / Eis tull o trywruid.6 ?PT V.11 ys cu kyn eithyd y eis kygryn kygryt.7 aesawr (cymh. aes) e./ll. tarian, tarianau. CA (XIV) 124 en gynnan mal taran twryf aessawr. CA (XIX) 208 awr gan wyrd wawr kyui dodei. / aessawr dellt anibellt a adawei. CA (LXXVIII) 958 O gollet moryet ny bu aessawr CA (CI) 1223 rac goduryf y aessaur godechet / techin rac eidin vre uiriuet / meint a gaffeilau / nyt atcoryei ohanau / cuir oed arnav ac canet CA (GwT) 1298 aessawr yn nellt GwynNudd 4b Ban deuaw o kad a chiminad maur / ac aessaur in aghad. / briuint penaur peleidrad. GwynNudd 11b Rac mantvy llv a weleis / aessaur briuhid. [brihuid] torrhid eis. PBT (LlTARA) 8.48 kyflewynt aessawr yg gawr yg cled. PT II.31 aessawr gwyr goborthit wrth aghen. arf e. arf, arfogaeth; gwaywffon;8 ll. arfau, eirf. CA (XXIII A) 258 Aryf angkynnull / agkyman dull agkysgoget. CA (XXXI) 359 peredur arueu dur; gwawrdur ac aedan. / achubyat eng gawr ysgwydawr angkyman. CA (LI C) 597 Llech llefdir aryf gardith tith ragon / tec ware rac gododin ystre anhon. (CA (LI A) 576 Llech leutu tut leudvre / gododin ystre. ystre ragno ar y anghat.9) CA (XXXVII) 413 or sawl a weleis ac a welaf ymyt; / en emdwyn aryf gryt gwryt gwryaf. CA (LII) 608 Er kryn e alon araf / ery brwydrin trin tra chuar. CA (LXXVII) 956 o osgord vynydawc ny diangwys / namen vn aryf amdiffryf amdiffwys. CA (GwT) 1258 Aryf angkynnull / angkyman dull; twryf en agwed. CA (GwT) 1320 Aryf angkynnvll / angkyman dull twryf neus kigleu. CA (GwC) 1398 Pan vyrywyt arveu / tros benn cat vleidyeu CA (GwM) 1420 odef ynyas dof y wryt. / dygwgei en aryf en esgut. EBeddLlDC 55c Piev y bet in y ridev. / bet Ruyw yv hunnv mab Rigenev. / gur a digonei da ar y arwev. 1 Defnyddir orgraff y golygiadau a restrir yn y Byrfoddau, gan ddefnyddio cromfachau sgwâr i ddangos darlleniad y llawysgrif ar ôl geiriau a ddiwygiwyd yn y golygiadau hynny, ac i ddangos amrywiadau llawysgrifol. Mae‘r ystyron a roddir ar gyfer geiriau yn seiliedig yn bennaf ar fynegeiriau, nodiadau, cyfieithiadau ac aralleiriadau y gwahanol olygiadau, gan gyfeirio hefyd at GPC a G. 2 Gw. n. 892 ym Mhennod 3 am ais fel ffurf luosog ar aes. 3 Darlleniad H-cd: un aes [eisor] / ar gadwyd adar. 4 Darlleniad H-cd: Un aes [eisor], / arofuddwyd adar. 5 Rhestrir y llinell hon hefyd o dan asen ‗gwaywffon‘, isod. Am y dehongliad gw. n. 186 ym Mhennod 3. 6 Rhestrir y llinell hon hefyd o dan asen ‗gwaywffon‘, isod. Awgrymodd B.F. Roberts, ib.n, mai‘r ystyr ‗tarianau‘ sydd fwyaf cydnaws â‘r cyd-destun (os ‗pierced‘ yw ystyr tull), a ‗tharianau‘ (gyda gofynnod) yw cynnig geirfa golygiad Jarman, LlDC t. 140, ond cymh. G t. 13 ‗ffyn, gwaywffyn‘. 7 Rhestrir y llinell hon hefyd o dan asen ‗gwaywffon‘, isod. 8 Mae‘r ystyr ‗gwaywffon‘ yn debygol yn achos CA (GwC) 1398. 9 Awgrymodd I. Williams, CA 576n, y gallai ar y fod yn fai naill ai am aryf neu am anc-. 495 ?EWGP III.8b Eiry mynyd, hyd ar daraf; / gna6t gan gynran eiryan araf,10 EWGP III.8d ac ysgynnu o du corof / a disgynnu bar ar araf. GerErb 6a Yn llogporth gueleis [y gueleis] e arwev / guir. a guyar in dinev. / a gvydi gaur garv atnev. GerErb 9b Yn llongborth gweleis .i. waetfreu. / ac elorawr rac arueu. / a gwyr rud rac ruthur agheu. LlymAw 28a Kin imtuin ariweu ac yscuid arnad. / diffreidad kad kynuid. / pelis pa tir. yth uaguid. ?LPBT 5.107 Collwyd bernissit / eiryf dy aryfgryt.11 OianauLlDC 37 Ef gunahaud ryuel a difissci. / ac arfev coch. ac och indi. PeirFab 12 llawer tarf a chyuarf. llawer perchen arf. yn eidaw aedan. PeirFab 54 A dyweit y wendyd pan vo goleu. dydd / llawn vydd y koedydd o wyr ac arueu. PT II.18 Yn drws ryt gweleis y wyr lletrudyon. / eiryf dillwg y rac blawr gofedon. / Vn ynt tanc gan aethant golludyon PT VII.36 Haf ydan ayaf ac araf yn llaw. / A ryt a rotwyd eu harwylaw. arfawg ans. arfog. CA (V) 46 Kaeawc kynhorawc aruawc eg gawr / kyn no diw e gwr gwrd eg gwyawr. EBeddPen28B 11b Pan gyfu benhych ai befyl ar afon / oedd arfawg ei ynni. arfgryd e. twrf arfau, cyffro mawr. ?CA (XXXVII) 413 gw. uchod o dan arf.12 LPBT 5.69 Mwyhaf Teir Aryfgryt / a chweris ym byt: LPBT 5.107 Collwyd bernissit / eiryf dy aryfgryt. arfod e. ergyd, dyrnod, trawiad (arf neu offeryn), ymosodiad, cyrch.13 CA (XIX) 217 er amot aruot aruaethei. arfodiawg ans. ?ergydiol, llym; ‗armed struggle‘.14 CA (XXII A) 246 ef gwnaei ar beithing peithyng aruodyawc. cyfarf e./ans. wedi ei gwbl arfogi; wedi ei arfogi‘n dda; rhyfelwr. PeirFab 12 llawer tarf a chyuarf. llawer perchen arf. yn eidaw aedan. cyfarfawg e./ans. (un) wedi ei gwbl arfogi; (un) wedi ei arfogi‘n dda; rhyfelwr. CA (XCI) 1135 Trycant eurdorchauc / gwnedgar guacnauc / trychan trahaavc / kyuun kyuarvavc / trychan meirch godrud erfyn e. arf. CA (GwC) 1379 Gomynyat gelyn; / ehangseit ervyn. ymarfogi b. ymarfogi. LPBT 13.8 dyd ymaruogawr, / nos ymorffowysawr — asen e. gwaywffon; ll. ais, gwaywffyn, dellt. CA (XXIII A) 262 heessit eis / yg kynnor treis [eis] yg cat uereu. ?CA (LXXIII) 910 peleidyr en eis en dechreu cat. / hynt am oleu bu godeu beleidryal.15 10 Awgrymodd Jackson ddarllen varaf (am barf) am y gair olaf, am fod araf (arf) yn digwydd eto yn mhedwaredd linell yr englyn. 11 Trafododd Haycock, LPBT 5.107n, naill ai cadw eiryf neu ddiwygio i arfeu neu eirif ‗number‘; eirif a geir hefyd yn H-cd. 12 Yn H-cd ceir arfgryd, ond gthg. I. Williams, CA 413n, a gw. cyfieithiadau Jackson, GOSP t. 139 ‗Of all I have seen and shall see in fight, plying their weapons in the battle-shout, his valour was the boldest‘ a J.T. Koch, GodA t. 105 ‗Of those that I have seen and shall see in battle, / plying weapons on the stony ground, his valour was mightiest‘. Nodir yn GPC2 d.g. arfgryd fod perthynas yr enghraifft hon â‘r ddwy enghraifft arall o‘r gair yn anscir. 13 Ni chynhwysir yma enghreifftiau o‘r homonym arfod (ar + bod), a‘i ystyron yn cynnwys ‗gofal‘, ‗blaenfyddin‘ ac ‗amser cyfaddas, cyfle, adeg‘. 14 Am yr ystyr olaf gw. cyfieithiad J.T. Koch, GodA t. 77. 15 Rhestrir y llinell hon hefyd o dan aes ‗tarian‘. Am y dehongliad gw. n. 186 ym Mhennod 3. 496 16 ?CA (GwT) 1299 aessawr yn nellt / a llavyn eg wallt eis obedror. GwynNudd 11b Rac mantvy llv a weleis / aessaur briuhid. [brihuid] torrhid eis. ? PaŴr 22 Neus tuc Manauid / Eis tull o trywruid.17 ?PT V.11 ys cu kyn eithyd y eis kygryn kygryt.18 gowyrais e. ais neu waywffon yn gwyro; ‗couched lances‘. PBT (LlTARA) 9.6 pobyl pwyllat enwir eu tir nywys. / Famen gowyreis herwyd maris. asgell e. gwaywffon, neu baladr neu lafn gwaywffon; ll. esgyll.19 CLlH I.46c esgyll gwawr oed waewawr Dwc. LPBT 14.55 glessynt escyll gwawr, / escorynt-vy waywawr. PT X.6 escyll gawr gwaywawr llifeit. bach e. bachyn. LPBT 2.41 mal haedu awyr a bach; / mal eirach a gwaet yscall; bagl e. ffon swyddogol abad, esgob neu archesgob, ffon fagl. CC 23.4 Amdifuys daul bacl Patern. baglan e. ffon fagl (bachigyn ar bagl). CLlH II.4a Baglan brenn, neut kynhayaf. CLlH II.5a Baglan brenn, neut gayaf hynn. CLlH II.6a Baglan brenn, neut gwaeannwyn [gwannwyn]. CLlH II.7a Baglan brenn, neut kynteuin. CLlH II.8a Baglan brenn, ganghen uodawc, / Kynhellych hen hiraethawc, CLlH II.9a Baglan brenn, ganghen galet, / Am kynnwysy Duw diffret. / Elwir prenn kywir kyniret. CLlH II.10a Baglan brenn, byd ystywell. / Am kynhelych a uo gwell. baglawg e./ans. [dyn] yn dwyn bagl neu waywffon. EWGP VIII.3a Bid gywir baglawg, bid rygyngawd gorwydd; EWGP II.1a Bagla6c bydin, bag6y onn, / hwyeit yn llynn, graenwynn tonn; bancarw e. corn carw; gwaywffon; ll. banceirw. CA (LII) 610 kwr e vankeirw am gwr e vanncarw. bêr e. gwaywffon, cigwain; ll. berau. AfallLlDC 9 In amuin kyminaud clefytaud clev. / Aer o saesson. ar onn verev. CA (XXIII A) 263 heessit eis / yg kynnor treis [eis] yg cat uereu. CC 20.133 Jwch ny byd madeu / Vyg wan a bereu. CLlH XI.89c Ym byw Hedyn ehedyei / Dillat yn aros gwaedvei. / A‘r glas vereu naf nwyfei. CLlH XI.101b Onyt rac agheu ac aeleu mawr, / A gloes glas uereu, / Ny bydaf leuawr inneu. PaŴr 78 Kin gloes glas verev. / Yguarthaw ystawingun / Kei a guant nav guiton. PBT (LlTARA) 8.19 Ef dibyn y teruyn o rud vereu. PBT (LlTARA) 8.53 rwng saeth vereu ahayarn gwyn. / Galwhawr ar vor. gwaywawr ae gryn. PT V.3 gwin a mall a med. A gwrhyt diassed / Ac eilewyd gorot. a heit am vereu 16 Dehonglir eis obedror fel ‗javelins scattered‘ gan Jarman, BOHP ll. 1044, ond fel ‗four-sided (?) shields‘ gan Jackson, GOSP t. 154. 17 Rhestrir y llinell hon hefyd o dan aes ‗tarian‘; gw.