De lessen van Aletta Jacobs Lesprogramma over de veelzijdige strijd van Aletta Jacobs (1854-1929) Aletta Jacobs en vrouwenkiesrecht Aletta Jacobs en onderwijs Aletta Jacobs en gezondheidszorg Aletta Jacobs en de wereld De lessen van Aletta Jacobs Colofon 100 jaar vrouwenkiesrecht © Oktober 2019 In 2019 is het honderd jaar geleden dat de Tweede Dit lesprogramma wordt aangeboden door Kamer instemde met de invoering van het vrouwen­ Atria, kennisinstituut voor emancipatie en kiesrecht. Vrouwen konden vanaf dat moment eindelijk vrouwengeschiedenis, en F­site, educatie­ stemmen! Deze overwinning werd op 27 september platform over vrouwen uit de geschiedenis. 1919 gevierd door de Vereeniging voor Vrouwen­ kiesrecht. Clips met lesprogramma Om dit gedenkwaardige moment te vieren presen­- teren wij vier educatieclips met een bijbehorend Atria, kennisinstituut voor emancipatie les programma over de veelzijdige strijd van Aletta en vrouwen geschiedenis verzamelt, Jacobs, feministe van het eerste uur. Elke clip heeft beheert en bewaart informatie over de eigen korte docentenhandleiding, werkblad en positie van vrouwen en genderverhoudin­ antwoordenvel. gen in de samenleving. Met zijn kennis­ bronnen – bibliotheek, archief en onderzoek Het lesprogramma bestaat uit vier onderdelen: – levert Atria een bijdrage aan het debat • Aletta Jacobs en vrouwenkiesrecht, over de positie van vrouwen in hun maat­ • Aletta Jacobs en onderwijs, schappelijke én historische context. • Aletta Jacobs en gezondheidheidszorg, • Aletta Jacobs en de wereld. Educatieplatform F-site biedt geschiede­ nisdocenten lesmateriaal over vrouwen uit de geschiedenis, toegespitst op de tien tijdvakken uit het geschiedenisonderwijs. Het dient ook als inspiratiemateriaal voor leerlingen die een spreekbeurt willen geven of een werkstuk willen maken over een historische vrouw. Natuurlijk is F­site er ook voor iedereen die meer wil weten over vrouwen uit de geschiedenis: van de prehistorie tot nu. Archief van Aletta Jacobs In de clips en het lesprogramma is materiaal gebruikt dat afkomstig is uit het archief van Aletta Jacobs. Het archief is erkend als UNESCO­erfgoed en opgenomen in UNESCO Memory of the World. Het bevindt zich bij Atria en is van uitzonderlijke waarde. De documenten, afbeeldingen en objecten waaruit het archief bestaat, geven een uniek beeld van een cruciaal hoofdstuk uit de geschiedenis van de Nederlandse en internationale strijd voor vrouwenrechten. De lessen van Aletta Jacobs Lesprogramma over de veelzijdige strijd van Aletta Jacobs (1854-1929) Aletta Jacobs en gezondheidszorg Op 3 april 1878 kreeg Nederland de eerste vrouwelijke arts: Aletta Jacobs had, zo jubelde haar vader in een gedicht, ‘de hoogste trap als vrouw bestegen’. Aletta kon hoger, vond ze zelf. Op 8 maart 1879 promoveerde zij tot doctor in de medicijnen. Hierna vestigde Aletta Jacobs zich als huisarts in Amsterdam. Ze specialiseerde zich onder andere in voorbehoedsmiddelen. De lessen van Aletta Jacobs Aletta Jacobs en gezondheidszorg DOCENT Achtergrondinformatie Aletta Jacobs In die tijd namen mannelijke artsen zichzelf vaak als Aletta Jacobs (1854­1929) was in Nederland op vele uitgangspunt en was er weinig aandacht voor de vlakken de eerste: de eerste vrouw in Nederland die psyche en het lichaam van vrouwen. In 1898 schreef een hbs bezocht, de eerste vrouw die afstudeerde aan Aletta een medisch voorlichtingsboek met beweeg­ een universiteit, de eerste vrouw die arts werd en de bare platen over het lichaam van een vrouw: De vrouw: eerste vrouw die promoveerde. Ze groeide op in een Haar bouw en haar inwendige organen. Een revolutio­ liberaal­Joods gezin met elf kinderen. Net als haar naire publicatie omdat er weinig aandacht voor en broers wilde ze medicijnen studeren. Ze diende een kennis over de gezondheid van de vrouw was. verzoek in bij minister­president Thorbecke die haar – via haar vader – berichtte, akkoord te gaan. ‘Een Reacties strijdster voor de rechten der vrouw ben ik pas later Niet iedereen was even overtuigd van haar dokters­ geworden, toen de studentenjaren reeds tot het kwaliteiten. Eens kwam de echtgenoot van een verleden behoorden.’ 1) genezen patiënte klagen over de rekening: even hoog als die van een mannelijke arts. Dokter Jacobs Proefschrift antwoordde hem: Op 3 april 1878 kreeg Nederland de eerste vrouwelijke arts: Aletta Jacobs had, zo jubelde haar vader in een ‘Hebt u dan, toen mevrouw Uw echtgenoote inder- gedicht, ‘de hoogste trap als vrouw bestegen’. Aletta daad ernstig ziek was, minderwaardige en daarom kon hoger, vond ze zelf. Op 8 maart 1879 promoveer­ goedkoope hulp voor haar gezocht? Ik vermoed, de zij tot doctor in de medicijnen. Haar dissertatie was dat het U in de eerste plaats om goede hulp te doen getiteld ‘Over localisatie van physiologische en patho­ was.’ 2) logische verschijnselen in de groote hersenen’. Het proefschrift van de eerste vrouwelijke arts in Nederland Enkele dagen later kwam de voormalige patiënte de werd opgedragen aan de jonge koningin Emma, “als rekening betalen. een blijk van hulde”, zoals Aletta schreef in haar aanbiedingsbrief. Het eerste voorbehoedsmiddel en voorlichting In de Amsterdamse Jordaan verleende Aletta Jacobs Huisarts gratis consulten aan arme vrouwen. Veertien jaar lang, ‘Vooral van vrouwen was ik dikwerf getuige van de iedere week twee keer. Ze zag in de praktijk hoezeer gebrekkige kennis van het lichaam in het algemeen opeenvolgende zwangerschappen een lichaam konden en van den bouw, de ligging en de verrichting harer uitputten. Had God het zo bedoeld, zoals de gelovige geslachtsorganen in het bijzonder.’ conservatieven zeiden? Dat dacht ze niet. Omdat ze tijdens haar loopbaan als arts haar wetenschappelijke Aletta Jacobs vestigde zich als huisarts in Amsterdam, studies voortzette, kon ze een voorbehoedsmiddel aan de Herengracht. Ze specialiseerde zich in de zorg onderzoeken dat via de Duitse arts Mensinga in haar voor vrouwen: ze hielp vrouwen aan voorbehoeds­ bezit kwam: het pessarium. Ook werd zij lid van de middelen, gaf gratis consulten aan arme vrouwen en Nieuw­Malthusiaanse Bond, die pleitte voor geboorte­ specialiseerde zich in gezondheidszorg voor winkel­ perking. Dit leverde haar veel kritiek op. meisjes en prostituees. 1) Aletta Jacobs, Herinneringen, Amsterdam (1924). 2) idem De lessen van Aletta Jacobs – Aletta Jacobs en gezondheidszorg 2/11 ‘Wat al schijnheiligheid heb ik in die dagen leren kennen! En nu denk ik o.a. aan predikanten, die openlijk tegen de voorbehoedmiddelen waarschuw- den, doch hunne vrouwen naar mijn spreekuur zonden voor het inwinnen van advies. Medici kwamen mij opzoeken met het doel om te vernemen hoe de door mij aangeprezen middelen moesten worden toege- past, maar terzelfder tijd schaarden zij zich in het openbaar aan de zijde mijner tegenstanders’. 3) Zitgelegenheid tijdens 15-urige werkdag Dat de winkeljuffrouw niet mocht zitten, vond men normaal. Zo’n meisje moest letterlijk stand­by zijn en steeds klaarstaan voor klanten die binnenkwamen. Dr. Jacobs zag de gevolgen daarvan in haar artsen­ praktijk. De klachten van de meisjes leken verdacht veel op elkaar: ‘En bijna altijd bleek na onderzoek, dat zij leden aan gynaecologische afwijkingen, waarvan ik de oorzaak slechts kon toeschrijven aan het feit, dat deze jonge vrouwen uren en uren achtereen en elken dag weder opnieuw moesten stáán.’ Een winkeljuffrouw werkte rond 1886 in de regel van acht uur ’s morgens tot elf uur ’s avonds, dus vijftien uur (enkele korte pauzes meegerekend). Medisch onverantwoord, sociaal onverantwoordelijk. Maar wettelijk toegestaan. Aletta Jacobs besloot aandacht te vragen voor deze zaak. In januari 1894 publiceerde ze een oproep aan de vrouwen in Nederland om in winkels zitgelegenheid voor de winkeljuffrouw te verlangen. Als die eis niet werd ingewilligd, moest men als klant de betreffende winkel voortaan mijden. Een nationale discussie barstte los. Medici verklaarden zich tegen Jacobs en haar idee, maar er ontstonden ook vrouwencomités die er juist voor waren. De bladen en kranten stonden bol van de artikelen over het onderwerp. Uiteindelijk werd in 1902 een wet aange­ nomen die zitgelegenheid voor de winkeljuffrouw verplicht stelde. 3) Aletta Jacobs, Herinneringen, Amsterdam (1924). De lessen van Aletta Jacobs – Aletta Jacobs en gezondheidszorg 3/11 Tijdlijn Aletta Jacobs 1854-1929 1911-1912 Wereldreis met Carrie Chapman Catt. Hieronder is een algemene tijdlijn opgenomen van 1913 Verschijning van een tweedelige bundeling van Aletta Jacobs’ leven en belangrijke politieke­ en Aletta’s reisbrieven. maatschappelijke ontwikkelingen. Per lesprogramma 1913 Namens het kabinet­Cort van der Linden deelt zijn de thematisch relevante feiten in rood gedrukt koningin Wilhelmina in de troonrede mee dat ‘weg­ als houvast voor de docent. neming van de grondwettelijke belemmering tegen het toekennen van kiesrecht aan vrouwen’ wordt 1854 Aletta Jacobs wordt geboren in Sappemeer voorbereid. in Groningen. 1914 Landelijke bijeenkomst volkspetitionnement voor 1870 Behaalt diploma van leerling­apotheker. de grondwettelijke gelijkstelling van man en vrouw in 1870 Eerste Nederlandse vrouw die wordt toegelaten Amsterdam. tot de hbs (hogereburgerschool). 1914 Met Amerikaanse feministe Anna Howard Shaw 1871-1878 Studie geneeskunde in Groningen en in Rome voor het congres van de Internationale Amsterdam. Vrouwenraad. 1878 Slaagt voor het arts­examen en is daarmee de 1915 De VvVK biedt minister­president Cort van der eerste vrouwelijke arts van Nederland. Linden 164.696 handtekeningen aan van het volks­ 1879 Huisarts in Amsterdam.