T.C. FIRAT ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH ANAB İLİM DALI OSMANLI ÖNCES İ DÖNEMDE TRABZON ŞEHR İ YÜKSEK L İSANS TEZ İ DANI ŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR Fatih AKSOY ELAZI Ğ 2009 T.C. FIRAT ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH ANAB İLİM DALI OSMANLI DÖNEM İ ÖNCES İNDE TRABZON ŞEHR İ YÜKSEK L İSANS TEZ İ Bu tez ….. /…../……… tarihinde a şağıdaki jüri tarafından oy birli ği / oy çoklu ğu ile kabul edilmi ştir. Danı şman Üye Üye Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR Doç. Dr. Aylin ÇEL İK Doç. Dr. Zahir KIZMAZ Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ....... / ....... / ....... tarih ve ......................... sayılı kararıyla onaylanmı ştır. Doç. Dr. Erdal AÇIKSES ENST İTÜ MÜDÜRÜ I ÖZET Yüksek Lisans Tezi Osmanlı Öncesi Dönemde Trabzon Şehri Fatih AKSOY Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı 2009; Sayfa : XIII + 219 Osmanlı Öncesi Dönemde Trabzon Şehri adlı tez çalı şmamızda, Trabzon şehrinin Fatih Sultan Mehmet tarafından Osmanlı Devleti sınırlarına katılmasına kadar geçen dönemdeki iktisadi ve siyasi hayatına dair tarihi malumatlar aktarılmaya çalı şılırken a ğırlıklı olarak 11. yüzyıl ve sonrası dönem ele alınmı ştır. Ticaret merkezi olma vasfını her zaman koruyan Trabzon, Bizans Devletinin sınırları içinde oldu ğu zamanlarda askeri üs kimli ği de kazanmı ştır. Co ğrafyanın da verdi ği avantajla zaman zaman ba ğımsız hareket eden valilerce idare edilen şehir, IV. Haçlı Seferinin ardından kurulan Trabzon Devleti zamanında Selçuklu, Mo ğol, Akkoyunlu, Timur ve Anadolu’ya yerle şmi ş Türk Beylikleri ile beraber Osmanlı gibi güç odaklarıyla da bir devlet merkezi olarak irtibat halinde olmu ştur. Anahtar Kelimeler: Trabzon, Karadeniz, Komnenos, Bizans, Gabras, Ticaret, Akkoyunlu. II ABSTRACT Master Thesis ‘Trabzon City’ Before The Ottoman Era Fatih AKSOY The University Of Fırat The Institute Of Social Science The Department of History 2009; Page; XIII + 219 In this thesis work called ‘Trabzon City’ Before The Ottoman Era, while the information about the economic and political life of Trabzon until it was put into Ottoman Empire’s boundary is being stated, mainly 11 th and post 11 th century period has been taken into consideration. Trabzon, which has always kept its qualification as a trade centre, gained a military base identification while it was in the borders of Byzantine Empire. The city, which was ruled by the freelance governors from time to time with the help of advantage given by the geography, was in contact with some powers like Seljuks, Mongol, Aqquyunlu, Timurids, Turkish provinces having settled in Anatolia along with Ottomans during the Trabzon State founded after the 4 th Crusades. Key Words: Trabzon, Blacksea, Kommenos, Byzantine, Gabras, Trade, Aqquyunlu III İ Ç İ N D E K İ L E R ÖZET I ABSTRACT II İÇİNDEK İLER III HAR İTA VE RES İMLER L İSTES İ VII ÖNSÖZ VIII KISALTMALAR X KONU VE KAYNAKLAR XI GİRİŞ 1 1. Şehre Verilen Bir İsim “Trabzon” 1 2. Trabzon’un İlkça ğ Tarihi 3 2.1. Trabzon’un Kurulu şu Hakkındaki Malumatlar 3 2.2. M.Ö. 756: Ba şlangıç mı Kaldı ğı Yerden Devam mı? 5 2.3. Tarih İçinde Trabzon (MÖ. 756’ya Gelirken) 6 2.4. Milet Kolonizasyon Hareketi 13 2.5. Karadeniz’de Milet Koloni Sistemi ve Ba ğlı Koloni Şehirler 14 2.6. Kimmer Saldırıları 14 2.7. Milet İkinci Kolonizasyon Hareketi 15 2.8. M.Ö. 600 ve Sonrası Dönem – Pers Hakimiyetinin Ayak Sesleri 16 2.9. Trabzon’a Dair İlk Kayıt – Ksenophon ve Onbinlerin Dönü şü 16 2.10. Yeniden Persler 17 2.11. Büyük İskender ve Ordusu Anadolu’da 18 2.12. Pontus Krallı ğı ve Yıkılı şı 18 2.13. Roma İdaresinde Trabzon - Pontus Polemoniacus 22 3. Trabzon’un Co ğrafyası 25 BİRİNC İ BÖLÜM BİZANS İDARES İNDE TRABZON VE ŞEHR İN YAPISINDAK İ DE ĞİŞİ MLER 1. I. Justinianus Dönemi (527-565) 29 2. İmparator Herakleios Dönemi Trabzon (610-641) 31 IV 3. II. Justinianus Dönemi (705-711) 32 4. XI. Asır’dan İtibaren Trabzon’da Siyasi Geli şmeler 34 4.1. Selçuklu Akınları 34 4.2. “Gabras” İdaresinde Trabzon ve Türklerle Münasebetleri 36 4.3. Selçuklular Karadeniz’e Kapı Açarken 42 5. XI. Asır’dan İtibaren Trabzon’da İktisadi Geli şmeler 44 5.1. Ticaret Kav şağı Trabzon 44 5.2. Eski Roller Yeni Oyuncuların Elinde - Müslüman Tüccarlar 46 İKİNC İ BÖLÜM TRABZON DEVLET İNİN KURULU ŞU VE ÖNEML İ GEL İŞ MELER 1. Trabzon Devletinin Kurulması Öncesi Geli şmeler 51 2. IV. Haçlı Seferi Sonrası Siyasi Geli şmeler ve Trabzon Devletinin İlk Dönemleri 53 3. Selçukluların Trabzon Devleti Hudutlarındaki Faaliyetleri 58 4. 1261 Sonrası Trabzon Devleti ve Bizans Devletinin Trabzon Üzerinde Etkin Olma Mücadelesi 65 5. Siyasal Alanda Mücadeleler ve Trabzon Siyasetinde Akkoyunlu Tesirinin Ba şlangıcı 71 6. Akkoyunlu Devleti ile İlk İrtibatlar 72 7. Trabzon’da İktidar Mücadeleleri ve Akkoyunlu Devleti 73 8. III. Aleksios Dönemi Trabzon ve Akkoyunlular ile Dostluk İli şkilerinin Tesisi 80 9. III. Aleksios Dönemi İç Geli şmeler ve Evlilik Siyaseti 86 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TRABZON DEVLET İ ZAMANINDA KARADEN İZ T İCARET İ VE TRABZON’DA İKT İSAD İ GEL İŞ MELER 1. IV. Haçlı Seferinin Trabzon’a İktisadi Etkisi 93 2. Selçukluların Karadeniz ve Trabzon Hamleleri 95 3. Selçuklu – Komnenos Ekseninde Karadeniz Ticareti 97 V 4. 1204 Sonrası Karadeniz Ticaretinde Selçuklu Etkisi 101 5. Mo ğolların Karadeniz Co ğrafyasındaki Varlıkları ve İktisadi Etkileri 106 6. Bizans, Venedik ve Ceneviz Etkisinde Karadeniz Ticareti ve Trabzon Devleti 115 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TRABZON’UN OSMANLI DEVLET İ SINIRLARINA KATILMASI 1. III. Aleksios Sonrası Trabzon Devletinde Siyasi Geli şmeler 138 2. Fatih Sultan Mehmet’in Hedefindeki Şehir; Trabzon 143 3. Trabzon’u Osmanlı Fethine Götüren Süreç 146 4. Trabzon Devleti’nin Osmanlı Yükseli şine Kar şı İttifak Giri şimleri 149 5. Avrupa ile Haçlı Birli ği Olu şturulması İçin Kurulan Temaslar 152 6. Sultan Fatih’in Trabzon’a İlerleyi şi 157 7. Trabzon’un Teslim Alınması 164 BE Şİ NC İ BÖLÜM TRABZON’UN TAR İHİ M İMAR İSİ 1. Surlar 171 2. Ayasofya (Haghia Sophia) 175 3. Panaghia Crysocephalos Kilisesi (Orta Hisar - Fatih Camii) 178 4. Azize Anne Kilisesi (Küçük Ayvasıl) 180 5. Saint Eugenios Kilisesi (Yeni Cuma Camii) 181 6. Saint Andrea Kilisesi (Nakip Camii) 183 7. Aziz Philippe Kilisesi (Kudrettin Camii) 184 8. Kızlar Manastırı (Panagia Theoskepastos) 185 9. Sümela Manastırı 186 10. Di ğer Tarihi Eserler 190 10.1. Kaymaklı Manastırı 190 10.2. Fatih Küçük Camii 190 10.3. Karaba ş Camii 191 VI 10.4. Kemerkaya Camii 191 10.5. Çömlekçi Kilisesi 191 10.6. Ku ştul – Hızır İlyas Manastırı (Saint Gregorius Peristera) 191 10.7. Vazelon Manastırı (Saint John) 193 10.8. Sotha Kilisesi (Saint John Kilisesi) 193 10.9. Hüsnü Pa şa Camii 194 10.10. Asduadzadzin Kilisesi 194 10.11. Çarhapan Kilisesi (Surp Stepanos) 195 10.12. Surp Oksent (Sulu Manastır) Kilisesi 195 10.13. Aya Pondi Kilisesi 195 10.14. Tarihi Hamamlar 195 10.15. İrene Kulesi (Fatih Kulesi) 196 10.16. Su Kemerleri 197 SONUÇ 198 KAYNAKLAR 201 EKLER 215 ÖZGEÇM İŞ 218 VII HAR İTA ve RES İMLER L İSTES İ Harita 1 XII-XIII. YY. Anadolu Selçuklu Dönemi Siyasal - İdari Örgütlenme 43 Harita 2 Latin Krallı ğı – Trabzon Devleti – İznik Devleti – Epiros Devleti 56 Harita 3 Trabzon Devleti Döneminde Do ğu Karadeniz Co ğrafyası 82 Harita 4 XII-XIII. YY. Anadolu Selçuklu Dönemi Ula şım Sistemi ve Kervansaray A ğı 100 Harita 5 Bizans İmparatorlu ğu Zamanında Karadeniz’de Önemli Limanlar 119 Resim 1 Marmor Kroni ği’nin Yazılı Oldu ğu Tablet 9 Resim 2 I. Mithridates Ktistes 19 Resim 3 VI. Mithridates Eupator 20 Resim 4 Trabzon Hükümdarı I. Manuel’e ait Sikke 110 Resim 5 Aslanlı Kale – Leoncastron – Ganita 127 Resim 6 Trabzon Hükümdarı III. Manuel’e ait Sikke 138 Resim 7 Komnenos Hanedanı Döneminde Trabzon Limanı ve Trabzon Kalesi 172 Resim 8 Yukarı Hisar Bölümü 174 Resim 9 Surların Batıda Yer Alan Bölümünden Bir Görünüm 175 Resim 10 Ayasofya İçerden Görünü ş 176 Resim 11 Ayasofya – Çan kulesi ile Beraber Genel Görünüm 177 Resim 12 Panaghia Crysocephalos Kilisesi (Orta Hisar - Fatih Camii) 179 Resim 13 Azize Anne Kilisesi (Küçük Ayvasıl) 180 Resim 14 Yenicuma Camii (Saint Eugenius) 182 Resim 15 Saint Andrea Kilisesi (Nakip Camii) 183 Resim 16 Aziz Philippe Kilisesi (Kudrettin Camii) 184 Resim 17 Kızlar Manastırı (Panagia Theoskepastos) 185 Resim 18 Sümela Manastırı (Vadiden Görünümü) 188 Resim 19 Sümela Manastırı İçeriden Görünüm 189 Resim 20 Kaymaklı Manastırı 190 Resim 21 Ku ştul Manastırına ait renklendirilmi ş, orjinaline yakın foto ğrafı 192 Resim 22 Ku ştul Manastırının Günümüzdeki Vaziyeti 192 Resim 23 Vazelon Manastırı 193 Resim 24 Sotha Kilisesi (Saint John Kilisesi) 194 Resim 25 İrene Kulesi (Fatih Kulesi) 197 VIII ÖNSÖZ İnsano ğlu tarihin bilinebilen dönemlerinden beri pek çok şehre eme ği ile can vermi ş, beslemi ş, büyütmü ş, bazılarının birer medeniyet merkezi haline geli şini görmü ş ve bu yolda iz bırakabilmesine ön ayak olmu ş, bazılarının ise gerek kendi hırsının neticesi olarak sava şlar, baskınlar gibi olaylarla, bazen de çe şitli tabiat olayları ile yıkılı şına tanıklık etmi ştir. Şehirle şme yeni bir olgu de ğildir, fakat boyut de ğiştiren bir olgudur. Keza sanayile şme ve beraberinde sanayi devri ile kurulan kentlerin kurulmasına neden olan olguların yanında günümüzde artık teknoloji yahut turizm için yeni kentler kurulmakta, kurulu küçük kentler hızla geni şlemekte veya geni şleme amacına uygun olarak yeniden dizayn edilmektedir. Tabii olarak olayları bulundukları dönem içinde de ğerlendirmek tarih bilimi açısından son derece önemli iken, geçmi şte kentlerin kurulmasına neden olan ancak bugün için eskisi kadar önemli görülmeyen nedenlerin yok addedilmesi dü şünülemez. Örne ğin bir İpek Yolu önemini kaybetmi ş, üzerinde kurulan pek çok şehir yok olmu ş yada eski de ğerini yitirmi ş olsa dahi tarih bilimi açısından İpek Yolu her zaman var ve her zaman önemli olacaktır.