Over hoogspanningslijnen, kinderleukemie en kwakzalvers in epidemiologie en politiek Bart van Wees, Luc Bonneux en Ira Helsloot Hieronder vindt u drie artikelen over de ver- meende gevaren van hoogspanningslijnen in een woonwijk, waarbij allereerst wordt inge- gaan op de vraag waar de risicoperceptie op berust. Van Wees schetst de beperkte waarde van statistische significantie bij een afwezig biologisch verklaringsmodel, Bonneux (zie ook NTtdK 2, 2012:15-20) wijst eveneens op de beperkte waarde van de hoog in aanzien staande meta-analyses en op de belangen die sommigen erbij hebben de onzekerheid Nikola Tesla te laten voortduren, en Helsloot tenslotte beschrijft de politieke besluitvorming rond de voorgenomen maatregelen, die in geen verhouding staan tot de (waarschijnlijk non- existente) gezondheidsrisico’s. Hoogspanningslijnen en len verhaald worden op de elektriciteitsgebrui- kinderleukemie, dwaalwe- ker en op de belastingbetaler. Dit plan is direct gerelateerd aan de mogelijke gezondheidsrisi- gen in de statistiek, en het co’s die aan hoogspanningslijnen worden toe- Kennisplatform Elektro- gedicht, in het bijzonder de verhoogde kans op magnetische Velden leukemie bij kinderen. In Nederland is het Kennisplatform Elek- Bart van Wees, hoogleraar technische tromagnetische Velden verantwoordelijk voor natuurkunde, Rijksuniversiteit Groningen de voorlichting van de burger over mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische edio april maakte het ministerie van velden. Dat gebeurt onder andere door Ken- Economische Zaken een plan bekend nisberichten. In het Kennisbericht Hoog- Mom hoogspanningslijnen gedeeltelijk spanningslijnen en kinderleukemie1 stelt het ondergronds te brengen en bewoners van hui- Kennisplatform dat er een verhoogd risico (met zen in de nabijheid van hoogspanningslijnen uit ongeveer een factor twee) voor kinderleukemie te kopen. De geschatte kosten (over een termijn is aangetoond in de nabijheid van hoogspan- van 15 jaar) zijn 440 miljoen voor de verkabe- ningslijnen waarbij de magnetische velden 0.4 ling en 140 miljoen voor de uitkoop. Deze zul- microtesla of hoger zijn. K td T JUNI 2013 N 1 Deze vermeende zekerheid komt echter voort ting van het aardmagneetveld ten opzichte van uit een onjuiste interpretatie van statistiek, uzelf. In beide gevallen treden dezelfde effecten waarbij de conclusies uitsluitend gebaseerd zijn (elektromagnetische inductie) op, en worden op de statistische significantie van de betref- kleine elektrische stroompjes opgewekt. Een fende bevolkingsonderzoeken. Het is echter om back of the envelope schatting daarvan laat fundamentele redenen niet mogelijk om conclu- zien dat deze van vergelijkbare grootte zijn. En sies te trekken op grond van statistische signifi- dat betekent weer dat als de verhoging van het cantie alleen, en een integrale beschouwing van relatieve risico met een factor twee in de buurt mogelijke effecten die laagfrequente magneet- van hoogspanningslijnen hieraan zou liggen, velden (wel of niet) kunnen hebben, laat zien dat alleen maar zou kunnen als het aardmag- dat de onzekerheden veel groter zijn dan door neetveld wereldwijd een belangrijke veroorza- het Kennisplatform gesuggereerd wordt. ker van kinderleukemie zou zijn, wat niet erg waarschijnlijk is. HET MAGNEETVELD VAN Deze vergelijking tussen natuurlijke en niet- MOEDER AARDE natuurlijke magneetvelden kan in principe ver- der worden doorgetrokken. Maar een bewijs De magneetvelden van hoogspanningslijnen dat magneetvelden van hoogspanningslijnen zijn niet-ioniserend, dat wil zeggen dat ze niet geen verhoogd risico op leukemie kunnen ge- genoeg energie hebben om direct chemische ven, kan daarmee niet gegeven worden. Wel is bindingen te maken of verbreken. Tevens is de er reden om aan te nemen dat zo’n oorzakelijk afstand waarop het magneetveld varieert (de verband onwaarschijnlijk is, ook gegeven het golflengte) zo groot dat er in feite geen spra- feit dat er tot nu toe geen verdere mechanis- ke is van ‘echte’ straling. De effecten van de men bekend zijn. Bevolkingsonderzoeken kun- magnetische (en de bijbehorende elektrische) nen aanwijzingen geven van verbanden tus- velden kunnen afzonderlijk beschouwd worden. sen de nabijheid van hoogspanningslijnen en Hierdoor kunnen de (mogelijke) gezondheids- gezondheidseffecten, maar in de interpretatie effecten van hoogspanningslijnen vergeleken daarvan dient het bovenstaande altijd meege- worden met die van andere bronnen. nomen worden. Iedere aardbewoner is zijn/haar hele leven lang ‘blootgesteld’ aan het magneetveld van de DE Prosecutor’s Fallacy aarde. De typische waarde daarvan is 40 micro- tesla. Dat is sterk genoeg om waarneembare De ‘drogredenatie van de aanklager’ is een be- fysische effecten te veroorzaken, zoals het rich- ruchte valkuil in de interpretatie van statistiek. ten van een kompasnaald. Ook is bekend dat Het is het ten onrechte gelijkstellen van twee magneetvelden van deze sterkte op een subtiele kansen, wat er toe kan leiden dat personen en/of manier chemische processen kunnen beïnvloe- zaken ten onrechte verdacht gemaakt worden. den. De bijbehorende fysiologie wordt als mo- Stel een bevolkingsonderzoek (bijvoorbeeld gelijke verklaring gezien voor de navigatie van naar effecten van hoogspanningslijnen) heeft trekvogels. Het (natuurlijke) aardmagneetveld uitgewezen dat de nulhypothese ‘er is niets aan zou dus in principe ook (nadelige) biologische de hand’, met bijvoorbeeld 95 % statistische be- effecten kunnen veroorzaken. trouwbaarheid verworpen kan worden. Dat be- Maar is het, gegeven het honderd maal gro- tekent dat, als er niets aan de hand zou zijn, het tere alomtegenwoordige aardmagneetveld, onderzoek (door puur statistisch toeval) slechts dan mogelijk dat het extra magneetveld van in vijf procent van de gevallen dit resultaat zou 0.4 microtesla de kans op een specifieke aan- opleveren. De prosecutor’s fallacy is het om- doening (kinderleukemie) met een factor twee draaien van de redenatie. Namelijk door nu te verhoogt? Dat lijkt nagenoeg uitgesloten. De zeggen (of stilzwijgend aan te nemen zonder lezer zou kunnen opmerken dat het aardmag- zich er van bewust te zijn) dat dit onderzoek neetveld een statisch veld is, terwijl het veld dus betekent dat er slechts vijf procent kans is van hoogspanningslijnen 100 keer per seconde dat er toch niets aan de hand is. van richting wisselt. Maar als u beweegt, in het Als dat laatste inderdaad zo zou zijn, dan zou bijzonder draait, dan verandert ook de rich- dat voldoende reden zijn om alarm te slaan. K td T 2 N JUNI 2013 Echter, deze laatste kans hangt, behalve van derleukemie) niet meer. de statistische significantie, ook cruciaal af van Het Kennisplatform gebruikt nu uitsluitend andere factoren, zoals de a priori waarschijn- dit criterium om te stellen dat er een statistisch lijkheid dat er iets aan de hand zou kunnen verband is gevonden. Zoals echter aangegeven zijn. Hoe lager de a priori kans is, hoe hoger kan er op grond van uitsluitend de statistische de statistische significatie moet zijn om zinnige significatie van een onderzoek geen uitspraak conclusies uit het onderzoek te trekken. Zijn gedaan worden over het wel of niet bestaan er bij voorbaat al argumenten dat magnetische van een verhoogd risico. Eerder is al betoogd velden deze effecten niet kunnen hebben (zie dat de a priori kans klein is. Hoe klein is moei- boven), dan is de uitkomst van het onderzoek lijk te zeggen (en is natuurlijk ook gedeeltelijk ondanks de 95% statistische significantie zeer subjectief), maar als men deze bijvoorbeeld op wel mogelijk gebaseerd op toeval. vijf procent schat, is het al bijna even waar- Deze cruciale interpretatiefout van statistiek schijnlijk dat de uitkomst van het onderzoek op is, ondanks vele (soms dramatische) voorbeel- toeval berust dan dat er werkelijk een verband den van onjuiste conclusies die daarvan het is. Ook al zou het verhoogde risico niet direct gevolg waren, nog steeds wijdverbreid. Zo be- aan de magneetvelden liggen, maar aan andere vat het Kennisbericht Wetenschappelijke On- factoren die gerelateerd zijn aan de nabijheid derzoeksmethoden2 van het Kennisplatform van hoogspanningslijnen (bijvoorbeeld de be- EMV (drie jaar na het verschijnen ervan) nog volkingssamenstelling), dan nog dient er een steeds een onjuiste weergave van statistiek, di- inschatting gemaakt worden van de mogelijke rect gerelateerd aan de genoemde prosecutor’s risicoaspecten daarvan, voordat een absolute fallacy. Het ligt dus voor de hand dat het Ken- uitspraak gedaan wordt over de betekenis van nisplatform, en de daaraan deelnemende orga- de bevolkingsonderzoeken. nisaties, zoals het RIVM, zich er ook bij andere rapporten3 niet van bewust waren dat deze in- CONCLUSIE terpretatiefout gemaakt werd. Het Kennisplatform dient het Kennisbericht HET KENNISBERICHT Hoogspanningslijnen en kinderleukemie te HOOGSPANNINGSLIJNEN EN herzien, en daarbij de interpretatie van de be- KINDERLEUKEMIE volkingsonderzoeken niet uitsluitend te doen op grond van de statistische significantie. Door In dit kennisbericht wordt gesteld dat er is aan- het erbij betrekken van de beschikbare weten- getoond dat kinderen die wonen in de nabijheid schappelijke kennis dient een correcte weer- van hoogspanningslijnen waarbij het magneet- gave van het risico van laagfrequente elektro- veld groter is dan 0.4 microtesla een verhoogd magnetische velden gegeven te worden. Die risico lopen op leukemie. De verhoging van het beschouwing zal er naar verwachting toe leiden relatieve risico is ongeveer een factor twee.3 dat het de vermeende zekerheid