T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI CUMHURİYET DÖNEMİNDE BAŞBAKANLAR: SOSYO-EKONOMİK GEÇMİŞLERİ, SİYASAL DÜŞÜNCELERİ VE PERFORMANSLARI Burcu SARAÇOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Mehmet Akif ÇUKURÇAYIR Konya 2009 İÇİNDEKİLER Sayfa No BİLİMSEL ETİK SAYFASI.......................................................................v TEZ KABUL FORMU……………………………………………………vi ÖZET...........................................................................................................vii ABSTRACT................................................................................................viii KISALTMALAR.........................................................................................ix GİRİŞ...........................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE SİYASAL SİSTEM ve BAŞBAKANLIK KURUMU 1.1. Cumhuriyet Döneminde Siyasal Sistem…................…..........…......…..3 1.1.1. 1924 Anayasası…...……………………........……..........………4 1.1.2. 1961 Anayasası…………………………………..................…...7 1.1.3. 1982 Anayasası………………………………......................…...9 1.2. Başbakan Kimdir ve Görevleri Nelerdir.................................................10 1.2.1. Başbakan Kimdir?........................................................................10 1.2.2. Başbakan’ın Görev ve Sorumlulukları………………….............11 ii İKİNCİ BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE BAŞBAKANLAR: SOSYO- EKONOMİK GEÇMİŞLERİ, SİYASAL DÜŞÜNCELERİ ve PERFORMANSLARI 2.0. Giriş…………………………………………………………..…...15 2.1. İsmet İNÖNÜ (1884-1973)……………………...…………….....20 2.2. Ali Fethi OKYAR (1880-1943)……………………..………...…28 2.3. Celal BAYAR (1883- 1986)…………………………..………....31 2.4. Refik SAYDAM (1881- 1942)………………………..…..….….38 2.5. Şükrü SARAÇOĞLU (1887-1950)……………………..…….....42 2.6. Recep PEKER (1889- 1950)……………………………...….….47 2.7. Hasan SAKA (1886- 1960)………………………………..…....50 2.8. Şemsettin GÜNALTAY (1883- 1961)…………………...….….53 2.9. Adnan MENDERES (1899- 1961)………………………...........55 2.10. Cemal GÜRSEL (1895- 1966)….......………………….……….64 2.11. Emin Fahrettin ÖZDİLEK (1898- 1989)……………….……….67 2.12. Suat Hayri ÜRGÜPLÜ (1903- 1981)…………………….……..68 2.13. Süleyman DEMİREL (1924- ..)………………………….......…70 2.14. Nihat ERİM (1912- ..)…………………………………………..77 2.15. Ferit MELEN (1906- ..)……………………………………...….80 2.16. Naim TALU (1919- ..)…………………….………………….....83 2.17. Bülent ECEVİT (1925- 2006)…………….……………………..85 2.18. Sadi IRMAK (1904- 1990)……………….…………………..…92 2.19. Bülend ULUSU (1923- ..)………………….........…………...…94 2.20. Turgut ÖZAL (1927- 1993)…………………….………...…….96 2.21. Yıldırım AKBULUT (1935- ..)………………….…………...…102 2.22. Mesut YILMAZ (1947- ..)……………………….……...…...…103 2.23. Tansu ÇİLLER (1946- ..)…………………………..…………...106 2.24. Necmettin ERBAKAN (1926- ..)………………….…………....109 2.25. Abdullah GÜL (1950- ..)…………………………….……….....113 2.26. Recep Tayyip ERDOĞAN (1954- ..)………………….………..116 iii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BAŞBAKANLARIN LİDERLİK ÖZELLİKLERİ FARKLILIKLARI ve BENZERLİKLERİ 3.1 Liderlik ve Liderlik..………………………………………....………121 3.2 Liderlik Türleri…………………………….………………………...124 3.2.1 Otokratik Lider……………….………………………….124 3.2.2 Demokratik ve Katılımcı Lider…..………………………125 3.2.3 Tam Serbesti Tanıyan Liderler……..…………………….126 3.2.4 Karizmatik Lider……………………....………………….126 3.3 Siyasal Liderlik….…………………………………...……………….127 Sonuç……………………………………………………..………………130 Kaynakça ……………………………………………………......……….134 Özgeçmiş …………………………………………………………...........145 iv BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Burcu SARAÇOĞLU v YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Burcu SARAÇOĞLU tarafından hazırlanan Cumhuriyet Döneminde Başbakanlar: Sosyo-Ekonomik Geçmişler, Siyasal Düşünceleri ve Performansları başlıklı bu çalışma 30/10/2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Doç.Dr. Mehmet Akif ÇUKURÇAYIR Yrd.Doç.Dr. Mehmet GÖKÜŞ Yrd.Doç.Dr. Hacer Tuğba EROĞLU vi ÖZET Bu çalışmanın konusunu; Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlarının, Türkiye’nin sosyo-ekonomik durumuna göre nasıl hareket ettikleri, konumları için neler yaptıkları ve siyasal düşünceleri oluşturmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarından bu yana süre gelen başbakanlık görevi, hem hükümetin, hem de icraatlarının yönetilmesine yardımcı olmuştur. Çalışmada, başbakanlık sisteminin ne olduğu ve Türkiye’deki gelişimi ile birlikte, başbakanların tek tek incelemesi bulunmuştur. Cumhuriyet Dönemi Başbakanları, genelde spesifik olarak incelenerek günümüze kadar bir çok kaynakta yer bulmuştur. Ancak geniş kapsamlı bir inceleme konusu oluşturulmamıştır. Cumhuriyet Dönemi Başbakanlarının o dönemden, günümüze kadar ki gelişmeleri Türk Siyasi Hayatı için önemli bir konudur. Günümüze kadar Türkiye’nin başından, başbakanlarıyla beraber birçok olay geçmiştir. Bunlar karşısında bile Türkiye kendini gösteren önderleriyle ayakta kalmıştır. Bu çalışma, anılan neden ve durumlarla, Başbakanların sosyo- ekonomik geçmişlerini ve düşüncelerini geniş bir şekilde gündeme taşımayı amaçlamaktadır. vii ABSTRACT This study shows that : Prime Ministers of the Republic of Turkey, how they move according to Turkey's socio-economic status , what they do for their position and their political thought. Since the begining of republic, taks of prime ministers and the government, helped to manage the performance of goverment. This study show that system of ministery and its developments in Turkey with review of all its Minister. Nowadays Prime Minister of the Republic period took place in a lot of sources but without a comprehensive research. Prime Ministers of turkish republic, from the begining until today is an important issue for turkish political life. hitherto lots of event have been happened in turkey with its ministers.Although Turkey has managed to remain stand out with its leaders. This search is intended to carry Turkish Prime Ministers of the socio-economic background and their thoughts on a broad agenda. viii KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.d. : Adı geçen dergi a.g.t. : Adı geçen tez AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi ANAP : Anavatan Partisi AP : Adalet Partisi C : Cilt CGP : Cumhuriyetçi Güven Partisi CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi DB : Dünya Bankası DP : Demokrat Parti DSP : Demokratik Sol Parti DTP : Demokratik Toplum Partisi DYP : Doğru Yol Partisi Ed : Editör FP : Fazilet Parti HF : Halk Fırkası HP : Hürriyet Partisi MC : Milliyetçi Cephe MDP : Milliyetçi Demokrasi Partisi MGK : Milli Güvenlik Konseyi MHP : Milliyetçi Hareket Partisi MKP : Milli Kalkınma Partisi MKYK : Merkez Karar Yönetim Kurulu ix MSP : Milli Selamet Partisi MTTP : Milli Türk Talebe Birliği RP : Refah Parti s : Sayfa SCF : Serbest Cumhuriyet Fırkası TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TÜSİAD : Türk Sanayicileri ve İşadamları x GİRİŞ Antik Yunan'da demokrasi soyluların, varlıklı sınıfın yönetimiydi. Halkın ve kölelerin; oy, söz hakkı yoktu. Ancak on yedinci yüzyıl sonlarına doğru halk ve özgürlüğüne kavuşan köleler, Fransız Devrimiyle; oy, söz, seçilme ve seçme haklarına kavuştular. Demokrasi kavramı ancak bundan sonra kontra demokrasiden kurtuldu. Bunun içindir ki, günümüzde halkın katılımı olmadan demokrasiden bahsetmek olanaksız hale geldi. Demokrasilerde özgürlük bir amaçtır. Demokrasinin amacı, halkın tam anlamıyla özgür olmasıdır. Bu da halkın seçtiği liderlerin yönetimiyle olur. Liderler ne kadar halka yakın, ne kadar halkın içinden olura, halkın duyacağı memnuniyet ve kurulacak refah düzeni bir o kadar sağlanmış olur. Siyasetçilerin kişisel tavrı ve liderlik üslubu bütün dünyada siyaset kurumunun meşruiyetini, otoriter rejimlerden demokrasiye geçişleri ve demokrasinin istikrarını etkiler. Bu yüzden sosyal bilimlerde ileri olan ülkelerde 'siyasal liderlik' çalışmaları siyaset biliminin alt disiplini olarak kurumsallaşmış ve konu üzerine geniş bir literatür üretilmiştir. Türkiye'de ise; siyasal liderlik yerleşik/ileri demokrasilerde olduğundan daha önemli bir role sahiptir. Türkiye'de siyaset lider merkezlidir. Merkeziyetçi yönetim anlayışını yansıtan yasal-kurumsal altyapı, siyasal alana sürekli olarak müdahale edilmesi nedeniyle partilerin kurumsallaşamaması ve Türk siyasetinin temel karakteristiklerinden biri olan popülizm bunun nedenlerindendir. Hal böyleyken siyasal liderliğin çağdaş Türk siyaseti ve demokrasisi üzerine etkilerini bütünlüklü bir biçimde inceleyen yetkin akademik çalışma yok denecek kadar azdır. Türkiye gibi, birçok badire atlatmış ve yeni baştan inşa edilmesi gereken bir ülke için, tüm yetkilerin toplandığı bir makam olan Başbakanlık görevi, yerine getirilmesi zor görevlerle dolu bir pozisyondur. Türkiye Cumhuriyeti geçmişine baktığımızda, Başbakanlık koltuğuna oturmuş liderlerimiz, gerek kitle iletişim araçlarıyla, gerek sosyal yaşantılarıyla, gerekse Türkiye Cumhuriyeti Devleti için yaptıklarıyla kendilerinde söz ettirmiş, 1 kimi zaman halkın gönlüne taht kurmuş, kimi zamansa eleştiri oklarına maruz kalmış kişiliklerdir. Türk Halkı, 600 yıllık padişahlıktan sonra,