rubieże kultury popularnej Anna Nacher Rubieże kultury popularnej Popkultura w świecie przepływów recenzje anna nacher prof. dr hab. Eugeniusz Wilk prof. UAM dr hab. Marek Krajewski redakcja Karolina Sikorska ilustracje Paulina Płachecka projekt & opracowanie graficzne Magdalena Heliasz rubieże (txt publishing) copyright by Anna Nacher Galeria Miejska Arsenał druk Zakład Poligraficzny Moś i Łuczak, Poznań ISBN 978-83-61886-36-5 kultury wydawca Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6 61-772 Poznań www.arsenal.art.pl dyrektor Wojciech Makowiecki partnerzy medialni kultura popularna popularnej popkultura w świecie przepływów Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Galeria Miejska Arsenał Poznań, 2012 – spis treści 10 212 Wstęp Rozdział szósty Rubieże kultury popularnej: Kontrkultury mediosfery między sceną a akademią – cyberaktywizm 28 242 Rozdział pierwszy Rozdział siódmy Taneczny culture jamming Kontrkultury substancji – pogranicza ciała – od halucynogenów do enteogenów 62 Rozdział drugi 282 PKP – polityczna kultura Rozdział ósmy popularna: od centrali do Kontrkultury czasu prowincji i z powrotem – kultura typu slow 92 306 Rozdział trzeci Rozdział dziewiąty Etnowyprzedaż? Miejskie ogrody Etnomuzykologia, world music albo miasto-ogród i Murzynek Bambo po partyzancku 146 338 Rozdział czwarty Rozdział dziesiąty Między eco-chic, Rewolucja ubrana w gadżety projektowaniem zaangażowanym albo wyblakły urok a ekokiczem hipsterstwa – ekologia jako styl życia 360 176 Bibliografia Rozdział piąty Kontrkultury mediosfery 388 – media taktyczne Appendix Rubieże kultury popularnej – między sceną a akademią 10 Rubieże kultury popularnej – między sceną a akademią 1111 wstęp Rubieże kultury popularnej – między sceną a akademią Kiedy otrzymałam propozycję poprowadzenia cyklu wy- kładów w poznańskiej Galerii Miejskiej Arsenał, poświęconych „rubieżom kultury popularnej”, porwała mnie fala entuzjazmu. Im bliżej było jednak pierwszego spotkania, tym wyraźniej mnożyły się wątpliwości. Trudności kryją się choćby w definiowaniu, precy- zowaniu i zakreślaniu pola refleksji. Kulturę popularną długo utoż- samiano z kulturą masową1, mocniejsze dowartościowanie zyskała we wczesnych próbach teoretycznego ujęcia postmodernizmu2, Historię tego utożsamienia, a także późniejszego rozróżniania 1 pokazuje m.in. Dominic Strinati w często wykorzystywanym w praktyce akademickiej podręczniku, Wprowadzenie do kultury popularnej, przeł. W. Burszta, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998. 2 Jedną z takich wczesnych prób jest książka Jima Collinsa, Uncommon Cultures. Popular Culture and Post-modernism, Routledge, New York – London 1989. 12 Rubieże kultury popularnej – między sceną a akademią 13 istnieje też olbrzymi korpus literatury poświęconej badaniu kul- i sięgając po mniej czy bardziej oczywiste tematy – wciąż nie mo- tury popularnej (zwłaszcza imponujący dorobek tradycji brytyj- głam pozbyć się wrażenia, że umyka mi coś bardzo ważnego. Z po- skiej szkoły studiów kulturowych). Choć na gruncie polskim ba- czątkiem XXI wieku coraz trudniej określić, co mamy na myśli mó- dania kultury popularnej wciąż nie cieszą się zbyt dobrą prasą, to wiąc o „kulturze popularnej” – kryterium masowości zdecydowanie i rodzima literatura przynosi książki odkrywcze, i pisane z bardzo straciło bowiem znaczenie, a określenie „niszowy” stało się świętym różnych perspektyw (do najciekawszych można zaliczyć z pew- Graalem współczesnego marketingu. A zatem kultura popularna nie nością propozycje Wiesława Godzica3, Rocha Sulimy4, Marka Kra- zawsze jest obecnie kulturą masową – to pierwsze i główne zało- jewskiego5, Rafała Drozdowskiego6 czy – z badaczy młodszego po- żenie. Drugą ważną przesłanką jest to, że sytuuje się ona w obrębie kolenia – Mirosława Filiciaka7, Mateusza Halawy8 czy Magdaleny kultury codzienności (nawet jeśli niektóre z jej form przybierają for- Kamińskiej9). Tylko na przestrzeni ostatnich dwóch lat pojawiły my niecodzienne lub namawiają do porzucenia nawykowych sposo- się także znakomite antologie, jak Światy z pikseli10, Zmierzch tele- bów oglądu świata). Ale i codzienność na przełomie tysiącleci także wizji? 11 czy – z innej nieco dziedziny, bliższej rubieżom kultury zmieniła znaczenie (i to dosyć radykalnie) – stosunkowo rzadko jej popularnej – Hand made. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości12. domeną jest rutyna czy powtarzalność, które charakteryzowały ży- A jednak – przeglądając dobrze znane pozycje bibliograficzne cie powszednie społeczeństw nowoczesnych i industrialnych. Nasza codzienność jest w znacznie większym stopniu nasycona ryzykiem, nieprzewidywalnością, dynamicznymi zmianami, koniecznością 3 Wiesław Godzic jest pionierem nowoczesnych, nawiązujących do osiągnięć brytyjskiej szkoły studiów kulturowych polskich badań nad telewizją, por. choćby: przeorientowania perspektywy – zwłaszcza w czasach, dla których W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po „Wielkim Bracie”, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2004. słowem-kluczem staje się termin „kryzys”. 4 R. Sulima, Antropologia codzienności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 2000. Ostatecznie zdecydowałam się wziąć na warsztat szero- 5 M. Krajewski, Kultury kultury popularnej, Wydawnictwo UAM, ko rozumiane pogranicza popkultury – nie tylko zjawiska margi- Poznań 2003; Idem, POPamiętane, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006. nalne i rzadko dostrzegane poza swoistymi niszami, w których są 6 R. Drozdowski, Obraza na obrazy. Strategie społecznego oporu wobec obrazów dominujących, Wydawnictwo UAM, Poznań 2006. kultywowane, ale również takie, o których trudno jednoznacznie 7 M. Filiciak, Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe i przemiany kultury orzec, czy sytuują się w obszarze kultury codzienności czy może współczesnej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. bardziej przynależą do świata sztuki, nieortodoksyjnej religii lub 8 M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. farmakologii. Wiele z nich ma charakter sprzeciwu wobec zasta- 9 M. Kamińska, Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze internetu, nej wizji świata, choć sprzeciw ten jest bardzo trudny w warun- Galeria Miejska Arsenał, Poznań 2011. 10 Światy z pikseli. Antologia studiów nad grami komputerowymi, M. Filiciak kach kultury doby postfordyzmu, opartej na eksploatacji alterna- (red.), Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2010. 11 Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia, T. Bielak, M. Filiciak, tywnych stylów życia przez tracący dominującą pozycję przemysł G. Ptaszek (red.), Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2011. kultury głównego nurtu; również kultury, w której twórcy i od- 12 Hand made. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, M. Krajewski (red.), Fundacja Bęc! Zmiana, Warszawa 2011. biorcy – w nie do końca przewidziany sposób – zamieniają się 14 Rubieże kultury popularnej – między sceną a akademią 15 miejscami. Postanowiłam podążyć w tych rozważaniach przede wybór „no logo” także został już wpisany w pewną stylistykę wszystkim tropem kontrkulturowym, pytając także – nie zawsze i niesie ze sobą określone zestawy znaczeń. Postfordowski kapi- expressis verbis – o to, co dzisiaj stało się z etosem i praktyką talizm afektywny15 (oparty na naszym emocjonalnym i intelek- kontrkultury, ze swoistą kulturą kontestacji. Niektórzy twierdzą tualnym zaangażowaniu), często wyrażający się poprzez wzrost zresztą, że kontrkultura nie jest już możliwa, bo każda kontesta- kulturowej rangi designu i projektowania, jest przede wszystkim cja zostanie bezboleśnie wchłonięta przez główny nurt (czasem nieustannym zaprzęganiem do pracy zorientowanej wokół toż- można odnieść wrażenie, że dziennikarze spędzają cały dzień na samości, a alternatywność od dawna ma swoją rynkową war- Facebooku tropiąc każdy profil, który zdobywa sobie więcej niż tość. Czy to oznacza śmierć kontrkultury? Aldona Jawłowska 5 tysięcy fanów). Istotnie, taki proces wyraźnie daje się dostrzec w książkach, które były czymś więcej niż tylko udaną analizą, bo w warunkach kapitalizmu postfordowskiego, nazywanego także miały także charakter formujący dla całego pokolenia, określała czasem zdezorganizowanym. To forma oparta na nieustannym kontrkulturę jako pewien spójny (mimo wewnętrznego zróżni- mobilizowaniu różnicy, bo w naszym świecie towary od daw- cowania) system wartości: „Społeczności alternatywne powsta- na już nie są wytwarzane zgodnie z logiką masowości – wy- jące w latach siedemdziesiątych mieściły się w pewnych ramach twarza się raczej rzeczy w krótkich seriach, w odpowiedzi na światopoglądowych, dostatecznie wyraźnie zakreślonych, by ich dynamiczne i szybko zmieniające się cykle mody, kolejnej in- uczestnicy mogli się wzajemnie rozpoznać”16. Było to zresztą nowacji, upgrade’u. Stąd konieczność elastyczności wyrażającej przekonanie dzielone i przez uczestników owych ruchów, i przez się w możliwości szybkiego przestawienia systemów produkcji tych, którzy podejmowali próby jego opisu (Jawłowska odwołuje praktycznie z dnia na dzień13. Konsumenci dóbr wszelakich są się m.in. do znanej książki Theodore’a Roszaka)17. zaś definiowani głównie przez pryzmat wyborów o charakterze Wydaje się, że dzisiaj mamy do czynienia z sytuacją pod tożsamościowym, co często znajduje odzwierciedlenie w doborze wieloma względami radykalnie odmienną. Zmieniły się zarówno odpowiedniego logo (wystarczy przypomnieć, jakim problemem warunki społeczne, jak i kontekst ekonomiczny, w jakim żyje- była dla wizerunku Burberry niespodziewana sympatia ze strony my; choćby kwestia dualizmu „czas wolny –