100 95 75 25 5 0 strony_tyt_konstytucja 17 grudnia 2018 08:59:27 100 95 75 25 5 0 strony_tyt_konstytucja 17 grudnia 2018 08:59:27 100 95 75 25 5 0 strony_tyt_konstytucja 17 grudnia 2018 08:59:28 Projekt graficzny serii MAREK PAWŁOWSKI Projekt okładki IGOR STANISŁAWSKI © Copyright do tekstów E. Sapiehy by spadkobiercy, 2018 © Copyright do tego wydania by Ośrodek Myśli Politycznej, 2018 Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ISBN 978-83-64753-71-8 OŚRODEK MYŚLI POLITYCZNEJ Adres korespondencyjny: skrytka pocztowa 322, 30-960 Kraków tel. 12 632 33 62 e-mail: [email protected] www.omp.org.pl Spis treści Katarzyna Kwinta, Wstęp . VII Konstytucja racji stanu . 1 Mowa wygłoszona przez księcia Eustachego Sapiehę, polskiego ministra w Londynie, podczas kolacji wydanej na jego cześć przez Grupę Nowych Członków Izby Gmin 17 marca 1920 r. 177 Analiza politycznych stosunków światowych . 199 Wspomnienie z kilku rozmów z Komendantem Piłsudskim . 305 Międzynarodowa sytuacja państwa polskiego . 313 Neo-Monachium . 327 Indeks . 335 Nota bibliograficzna . 339 KATARZYNA KWINTA Wstęp Eustachy Kajetan Sapieha przyszedł na świat 2 sierpnia 1881 r. w posiadłości Sapiehów w Biłce Szlacheckiej nieda- leko Lwowa. Jego rodzicami byli Jan Paweł Aleksander1 i Seweryna z Ursuskich2, zaś dziadkiem Eustachy Kajetan Sapieha3 – działacz niepodległościowy i uczestnik powsta- nia listopadowego, zmuszony po jego upadku do opusz- czenia kraju i wyemigrowania do Wielkiej Brytanii. Dzieciństwo spędził w rodzinnym majątku. Do gim- nazjum uczęszczał we Lwowie, zaś szkołę średnią ukoń- czył w szwajcarskim Ouchy koło Lozanny4. W 1900 r. pod- jął studia z zakresu leśnictwa na Uniwersytecie w Zury- chu. Po powrocie do kraju w 1909 r. zawarł związek małżeński z Teresą Izabelą Lubomirską5, z którą miał czworo dzieci: Jana Andrzeja6, Lwa Jerzego7, Eustachego Seweryna8 oraz Elżbietę9. Po śmierci ojca Eustachy Kajetan odziedziczył dwa duże majątki niedaleko Grodna i przez kilka kolejnych lat poświęcił działalności gospodarskiej. Aktywność społeczno-polityczną Sapieha rozpoczął w 1916 r., gdy stanął na czele Rady Głównej Opiekuńczej (RGO). W latach 1916-1918 działała ona na terenach Króle- stwa Polskiego, zaś od 1920 r. także na Litwie, Łotwie i w Estonii. Organizowała żłobki i ochronki dla dzieci oraz domy pomocy społecznej dla dorosłych poszkodowanych podczas wojennej zawieruchy, wydawała żywność, ubra- nia, przekazywała zasiłki. Przewodniczenie Radzie Głów- VIII KATARZYNA KWINTA nej Opiekuńczej nie było jedyną dobroczynną działalno- ścią księcia Sapiehy. Jeszcze w czasie I wojny światowej angażował się on w liczne inicjatywy na rzecz dobra pu- blicznego – m.in. w 1917 r. przewodniczył Komitetowi „Ratujmy Dzieci”, którego celem była ochrona życia dzieci poszkodowanych w czasie wojny, w tym sierot wojen- nych10. Sapieha w listopadzie 1918 r. należał do grona twór- ców Komitetu Obrony Kresów Wschodnich. Była to orga- nizacja o charakterze wojskowym, za podstawowy cel stawiająca sobie agitację na rzecz utworzenia oddziałów litewsko-białoruskich, które weszłyby w skład armii pol- skiej11. Książę zaangażował się również w życie polityczne. W 1917 r. podjął się roli mediatora, próbując doprowadzić do porozumienia pomiędzy urzędującą w Warszawie Radą Regencyjną, w skład której wchodzili arcybiskup Aleksan- der Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrow- ski, a Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, któremu przewodniczył Roman Dmowski. Chciał doprowadzić do uznania przez Komitet zwierzchnictwa Rady jako ośrodka legalnej władzy i podjęcia z nią współpracy. Propozycja przedłożona przez Sapiehę nie została w pełni przyjęta. Przedstawiciele Komitetu Narodowego Polskiego uznali zwierzchnictwo Rady Regencyjnej na terenach byłego Królestwa Polskiego, nie podjęli jednak stałej współpracy z władzą w Warszawie, zachowując na arenie międzyna- rodowej status pretendenta do przejęcia zwierzchnictwa nad krajem po odzyskaniu niepodległości. Sytuacja ta zmieniła się, kiedy 10 listopada 1918 r., po powrocie Józefa Piłsudskiego z Magdeburga, Rada Regencyjna przekazała Marszałkowi dowództwo nad armią, a dzień później pełnię władzy w kraju, kończąc tym samym funkcjonowanie re- gencji. Józef Piłsudski objął funkcję Tymczasowego Naczel- nika Państwa 14 listopada 1918 r., kiedy sytuacja politycz- na w Rzeczpospolitej była skomplikowana zarówno pod WSTĘP IX względem politycznym, jak i prawno-ustrojowym. Po rozwiązaniu Rady Regencyjnej wciąż istniały inne ośrodki władzy: tzw. rząd lubelski, Komisja Likwidacyjna powoła- na w Krakowie oraz Rady Delegatów. Piłsudski, podejmu- jąc się tworzenia rządu, uznał, że najlepszym rozwiąza- niem będzie powołanie gabinetu pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Jednak niezadowolenie środowisk endeckich oraz poparcie przez nie innego kandydata związanego z lewicą – Jędrzeja Moraczewskiego12 – przy- czyniły się do powołania rządu pod kierownictwem tego ostatniego. Mimo podjęcia reform socjalnych rząd nie zdobył poparcia środowisk prawicowych, które zarzucały mu sprzyjanie siłom rewolucyjnym. 1 stycznia 1919 r. do Polski przybył Ignacy Jan Paderewski, orędownik niepod- ległości Polski, patriota cieszący się poparciem politycz- nym oraz społecznym w Polsce i poza jej granicami. Przy- bycie Paderewskiego do Poznania, a następnie do War- szawy, zwiększyło niechęć przedstawicieli Narodowej Demokracji do lewicowego gabinetu Moraczewskiego. W nocy z 4 na 5 stycznia 1919 r. Sapieha wraz z pułkowni- kiem Marianem Żegotą Januszajtisem13 oraz Jerzym Zdzie- chowskim podjął próbę zamachu stanu14. Spiskowcy z pomocą kompanii wojska opanowali stolicę, ogłaszając powstanie rządu narodowego. Aresztowano premiera Moraczewskiego oraz ministrów Stanisława Thugutta i Leona Wasilewskiego. Po wtargnięciu do Belwederu pró- bowano ująć marszałka Piłsudskiego i szefa Sztabu Gene- ralnego Wojska Polskiego Stanisława Szeptyckiego. Po kilku godzinach sytuacja w stolicy została opanowana przez wojska podległe Marszałkowi, a wobec zamachow- ców nie zostały wyciągnięte poważne konsekwencje – Sapieha został umieszczony w areszcie domowym. Mimo nieudanego przewrotu cel został osiągnięty, bowiem rząd Moraczewskiego zdymisjonowano15. Niejasna jest nato- miast rola w tych wydarzeniach samego Józefa Piłsudskie- go. Sapieha poruszył ten wątek w opublikowanej w 1955 r. X KATARZYNA KWINTA notatce Wspomnienie z kilku rozmów z Komendantem Piłsud- skim. Z informacji w niej zawartych niejednoznacznie wy- nika, iż to sam Marszałek sugerował konserwatystom możliwość przejęcia władzy, wskazując jednocześnie na konieczność konsolidacji ich stronnictw. Sapieha cytuje słowa Piłsudskiego: Ostatecznej decyzji jeszcze w tej chwili nie powziąłem. Być może, że wy (chcąc przez to „wy” określić stronnictwa prawicowe) macie lepsze przygotowanie do organizacji państwa i chcę wierzyć w szczerość Panów intencji, ale z drugiej strony ludzie Rządu Lubelskiego mają za sobą na- jaktywniejszą, choć może nie najliczniejszą część Narodu Polskiego, i proszę pamiętać, że wiąże mnie z tymi ludźmi dawniejsze wspólne działanie. Dlatego skłonny jestem my- śleć, że w chwili obecnej na ich stronę przechyli się szala.16 Po zwolnieniu z aresztu 10 lutego 1919 r., w dniu otwarcia obrad Sejmu Ustawodawczego, Sapieha wstąpił do 13 Puł- ku Ułanów Wileńskich pod dowództwem mjr. Władysława Dąbrowskiego, stacjonującego na terenie Nowogrodczy- zny na Białorusi. W jego szeregach walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1919 r.17 Jego czynna służba nie trwała długo, bowiem już w czerwcu 1919 r. na polecenie Józefa Piłsudskiego Sapieha został polskim posłem w Lon- dynie i pełnił tę funkcję do dnia przyjęcia nominacji na stanowisko ministra spraw zagranicznych (23 czerwca 1920 r.). Arystokratyczne pochodzenie Sapiehy oraz zna- jomości ojca pomogły mu w nawiązaniu licznych kontak- tów w środowisku brytyjskich polityków oraz dziennika- rzy. Jak pisał Władysław Studnicki: Żaden z naszych posłów w owe czasy nie posyłał tak do- skonałych relacji ze swego posterunku, jak i z polityki eu- ropejskiej, jak Sapieha. Miał on w Anglii wyjątkową pozy- cję. Minister spraw zagranicznych Curzon, świeży lord, bardzo cenił arystokratyczne pochodzenie. Wiadomość WSTĘP XI o rodzie Sapiehów z kalendarza gotajskiego18 uczyniły sto- sunki Curzona z Sapiehą od razu dobrymi.19 Jeszcze przed objęciem funkcji szefa polskiej dyplomacji wraz z Erazmem Piltzem20 był sygnatariuszem traktatu w Trianon21, kończącego stan wojny pomiędzy państwami ententy a Królestwem Węgier, na mocy którego Rzeczpo- spolita zyskała terytoria na Spiszu i Orawie22. Książę Eustachy Sapieha pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w trudnym dla Rzeczpospolitej okresie wojny polsko-bolszewickiej oraz sporów dotyczą- cych granic państwa. Naczelnik Państwa wspólnie z rzą- dem, utworzonym 23 czerwca 1920 r. pod przewodnic- twem Władysława Grabskiego, podjął decyzję o powołaniu Rady Obrony Państwa, w skład której wszedł także Sapie- ha. Zaogniająca się sytuacja międzynarodowa, ofensywa wojsk sowieckich na froncie północno-wschodnim oraz nota dyplomatyczna, jaką 11 lipca 1920 r. wystosował do władz polskich brytyjski rząd, przyczyniły się do podjęcia decyzji o próbie pokojowego zakończenia konfliktu zbroj- nego. Na mocy decyzji Rady Obrony Państwa oraz nowo utworzonego rządu koalicyjnego pod przewodnictwem Wincentego Witosa Sapieha wystosował do rządu sowiec- kiego notę radiotelegraficzną, z propozycją pokojowego zakończenia konfliktu i rozpoczęcia rokowań. Nota zosta- ła przyjęta przez stronę sowiecką, co było jednoznaczne z koniecznością utworzenia polskiej delegacji na