GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 Askerî Târîh Açısından Köl Tigin Köl Tigin From A Military History Perspective H. İhsan ERKOÇ Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ankara-TÜRKİYE ÖZET Bu çalışmamızda 684/685-731 yılları arasında bir Gök Türk ileri geleni olarak yaşamış olan Köl Tigin’in askerî yaşantısı incelenmiştir. Köl Tigin birçok sefere ve meydân savaşına katılarak savaşmıştır. Kuzey Çin’de Çinlilerle; Orta Asya’da Kırgızlarla, Karluklarla, Azlarla, Dokuz Oğuzlarla ve On Oklarla çarpışmıştır. Bunların dışında ayrıca 716’da kanlı bir darbeyle yeğenini tahttan indirerek, ağabeyini yönetime getirmiştir. Kendi adına dikilen yazıtta yaptığı savaşlar ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Ağabeyi Bilge Kagan’ın saltanatı döneminde ise başkomutan ve Tölis Şadı olarak görev yapmıştır. Anahtar Sözcükler: Köl Tigin, Ordu, Komutan, Gök Türkler, Tang Sülâlesi, Dokuz Oğuzlar ABSTRACT In this work, the military life of Köl Tigin has been studied, who lived as a Gök Turk noble during 684/685-731. Köl Tigin joined and fought in many campaigns and battles. He fought with the Chinese in Northern China; with Qïrghïz, Qarluqs, Az, Toquz Oghuz and On Oq in Central Asia. Apart from these, he also removed his cousin from the throne with a bloody coup d’état in 716 and he brought his brother to power. His battles have been described in detail in his inscription. He served as the commander-in-chief and as the Tölis Shadï during the reign of his brother Bilge Qaghan. Keywords: Köl Tigin, Army, Commander, Gök Turks, Tang Dynasty, Toquz Oghuz 204 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 1. Giriş Gök Türkler, Orta Asya Türk Târîhi içerisinde kültür, dil, toplum ve yönetim bakımından “Klâsik Dönem”i oluştururlar. Gök Türk târîhinde bir çok Kagan, Yabgu, Şad, Çor, Tigin, Beg ve benzer soylular yaşamışlardır; bu çalışmamızda bunların arasında en ünlülerinden biri olan Köl Tigin’in yaşamını askerî târîh açısından inceledik. Ünlü bir kişi olmasına karşılık bugüne kadar üzerinde yeteri kadar çalışma yapılmamış olan Köl Tigin, en çok Gök Türk Yazıtları’ndan bilinir. Ölümünün ardından Orta Moğolistan’da Orkhon Irmağı’nın vâdîsinde bugün Kosho Tsaidam denilen yerde Köl Tigin’in adına bir anıt mezâr yapılmış ve ağabeyi Bilge Kagan’ın ağzından yaptığı işler anlatılmıştır. Ayrıca Çin kaynaklarında da hakkında birtakım bilgiler bulunmaktadır.1 a- İkinci Doğu Gök Türk Kağanlığı’nın Kurulması “Gök Türk Kağanlığı” 2 , 552’de Bumın İl-Kagan tarafından kurulmuş ve 630’da İllig Kagan’ın yönettiği Doğu Kağanlığı, Çin’deki Tang Sülâlesi’nin (618-907) yöneticisi Taizong (627-650) tarafından yıkılmış, yerine kısa süreli Xueyantuo (Sir- Tarduş?) Kağanlığı kurulmuş ve 648’de de kağanlığın toprakları askerî vâlîliklere ayrılmıştır3. Gaozong’un (650-684) yönetimi sırasında, 679-681 yılları arasında Gök Türk ileri gelenleri büyük ayaklanmalar çıkardılarsa da bu ayaklanmalar Çinliler tarafından bastırıldı4. 681’de Kutlug Tudun Çor (Ashina Guduolu Tudun Chuo )5, Çin’de doğup eğitim görmüş olan Tonyukuk’u da yanına alarak ayaklandı, 682’de onunla birlikte Tokuz 1 Çalışmamız sırasında bize değerli zamânını ayıran ve Çince metinleri çevirerek bize çok yardımcı olan sayın hocamız Erkin Ekrem’e de teşekkürlerimizi sunarız. 2 Eski Türkçe Türük ya da Kök Türük, Çince Tujue , Soğdakça Tr’wk. 3 Taşağıl, 1995: 82-85. 4 Jiu Tangshu, 5, 1975: 105; Jiu Tangshu, 84, 1975: 2803; Jiu Tangshu, 194A, 1975: 5166-5167; Xin Tangshu, 108, 1975: 4087. Ayrıca bkz. Gömeç, 1999: 39-40; Gumilëv, 2002: 336-339; Kafesoğlu, 2002: 113; Taşağıl, 1999: 59-63; Taşağıl, 2004a: 8-11. 5 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5167; Gumilëv, 2002: 340. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 205 Oguz’u Togla’da yenip Ötüken Yış’a girerek İkinci Doğu Gök Türk Kağanlığı’nı kurdu ve Kagan unvânını6 aldı. İltiriş Kagan, Ayguçı Bilge Tonyukuk’un da yardımlarıyla ölümüne kadar 47 sefer düzenleyip 20 savaş yaptı. Kutlug’un 691’de ölümü üzerine kardeşi (Çin kaynaklarında Mochuo , Bögü Çor?)7 devletin başına geçti; onun unvânı da yazıtlarda Kapgan Kagan8 olarak geçmektedir; ancak bu unvânın anlamı9 ve bu unvânın ne zamân verildiği kesin olarak bilinmemektedir. b- Köl Tigin’in Soyu, Âilesi ve Kişiliği Köl Tigin 10 (Que Teqin ) 11 , Doğu Gök Türk bodununun Aşına (Ashina ) boyundandır ve kağan ailesinden gelmektedir. Babası 682’de İltiriş Kagan unvânını almış olan Kutlug, annesi Gök Türk yazıtlarında geçen adıyla ya da unvânıyla İlbilge Katun’dur.12 Yazıtlardan ve Çin kaynaklarından iyi bildiğimiz ağabeyi Teñri Teg Teñri Yaratmış Türük Bilge Kagan13 (daha yaygın kullanımıyla Bilge Kagan14) dışında üç erkek kardeşi daha vardır; bunlardan Pan Köl Tigin , Teñri Kagan döneminde Sol Şadlığı yapmıştır, adını bilmediğimiz diğer kardeşi de Sağ Şadı olmuştur15. Köl Tigin’in bir kız kardeşi de 6 Çin kaynaklarında 682’den sonra Kutlug Kagan olarak geçen bu kişinin yazıtlardaki unvânı İltiriş Kagan’dır. Bkz. Bain Tsokto Yazıtı (Tonyukuk Yazıtı), I. Taş, Batı yüzü, 1. satır; B.Ç.II.G.4, 6; B.Ç.II.D.4; B.Ç.II.K.1, 3; Kosho Tsaidam Yazıtı I (Köl Tigin Yazıtı), Doğu yüzü, 11. satır; K.T.II (Bilge Kagan Yazıtı), Doğu yüzü, 1. satır. 7 Giraud, 1999: 77; Gömeç, 1999: 48; Gumilëv, 2002: 350. 8 B.T.II.D.1-3. 9 Büyük olasılıkla Kap- kökünden gelen “Fâtih”; bkz. Kafesoğlu, 2002: 115. 10 Köl Tigin’in adıyla ilgili tartışmalar da henüz bitmemiştir; birtakım Türkbilimciler Kül Tigin’i, diğerleri de Köl Tigin’i kullanmaktadırlar (Gültekin, Köktegin gibi okumalar yanlıştır); biz çalışmamızda Köl Tigin’i kullanmayı yeğledik. Bu tartışmayla ilgili ayrıntılar için bkz. Osman F. Sertkaya, 1995: 129-133. 11 Çince gerçek transkripsiyonu Que Teqin , yanlış biçimiyle Que Tele . Birçok Çin kaynağında Tigin’in Çince transkripsiyonu olan Teqin , iki karakterin benzerliği yüzünden Tele olarak yazılmıştır. 12 K.T.I.D.11. 13 K.T.II.D.1. 14 Gerçek adı Mojilian olup Çin kaynaklarında 716’dan sonra Pijia Kehan olarak geçmektedir. 15 Gömeç, 1999: 78. 206 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 vardır; bu kardeşini Bilge Kagan, Bars Beg adında kendi atadığı bir kaganla evlendirmiştir.16 Köl Tigin’in soyu, baba tarafından Doğu Gök Türk Kağanlığı’nın son yöneticisi İllig Kagan’a dayanır. Jiu Tangshu’ya göre Kutlug, İllig Kagan’ın uzaktan akrabasıydı, Ashina soyadını almaktaydı, dedesi Chanyu Da Dudufu’da Sağ Yunzhong Dudu’su Sheli Yuanying’e hizmet eden bir beydi; babadan oğula âile boyunca Tudun Çor unvânı taşınırdı17. Köl Tigin’in annesi İlbilge Katun’un soyu hakkında da elimizde bir bilgi yoktur, ancak yazıtlarda onun “Umay gibi”18 olduğu yazılıdır. Köl Tigin târîhte cesûr ve savaşçı kişiliğiyle tanınmıştır. Jiu Tangshu’da onun cesûr, savaşçı, savaşta çok yetenekli, saldırdığı zamân engel tanımayan biri olduğu yazılıdır19. Askerlik yeteneği bakımından 714’te ölen Toña Tigin’e benzetilmiştir 20 . Yazıtlardan anlaşıldığı kadarıyla katıldığı savaşların çoğunda ön saflarda savaşmıştır. 706’da yapılan Mingsha Dağı savaşında Köl Tigin’in yaptığı saldırı uzun süre belleklerden silinmemiştir21. Köl Tigin yaşadığı sürece Gök Türk ordusu ve devleti zor durumlara düştüğünde her zamân kurtarıcısı o olmuştur; buna örnek olarak 710-11 Türgiş seferi ve 716 ayaklanmaları verilebilir. Köl Tigin öldüğü zamân hem kendi ülkesinde, hem de yabancı topluluklarda büyük bir üzüntü duyulmuştur22. 2. Çin’le Yapılan Savaşlar 16 K.T.II.D.17. 17 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5167. 18 K.T.I.D.31. 19 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5175. 20 Gömeç, 1999: 62. 21 K.T.I.D.32. 22 K.T.I.K.10-13. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 207 Köl Tigin’in babası İltiriş Kagan ölünce yerine 27 yaşındaki amcası Bögü Çor geçerek Kapgan Kagan unvânını almıştır23. İltiriş Kagan’ın ölüm târîhi bir çok kaynakta değişik gösterilmiş, 691’den 694’e kadar değişen yıllar verilmiştir; ancak Jiu Tangshu’da onun Tianshou Saltanat Dönemi’nde öldüğü (yıl belirtilmeden)24, Jigulu’da 15. bölümde ise Tianshou Saltanat Dönemi’nin 2. yılında öldüğü yazılıdır.25 Bu da İltiriş Kagan’ın büyük olasılıkla 691 yılında öldüğünü ortaya koymaktadır. İltiriş Kagan öldüğü zamân oğulları Mojilian Tigin26 ve Köl Tigin sırasıyla sekiz ve yedi yaşındaydılar, bu durumda Köl Tigin de ya 684’de ya da 685’de doğmuş olmalıdır. Köl Tigin “Umay gibi annesi kutunda” er adını almıştır.27 Biz bu olayın Köl Tigin 16 yaşındayken Iduk Baş savaşı sırasında olduğunu düşünüyoruz. a- Iduk Baş Savaşı Çin’de Wu Hou’un kurduğu Zhou Sülâlesi (690-705) ve Doğu Gök Türk Kağanlığı arasındaki savaşlar 693’te Kapgan Kagan ve Ayguçı Tonyukuk’un Büyük Kuzey Çin akını ile başlamıştı. Bu Çin-Türk savaşının çeşitli nedenleri vardı. Bunların başında Kapgan Kagan’ın devleti güçlendirip büyütme isteği geliyordu. Kapgan Kagan’ın bir kızını Wu Hou’un yönetimden uzaklaştırdığı Tang Sülâlesinden bir prensle evlendirmek istemesi, ancak Wu Hou’un bu isteği geri çevirip kendi âilesinden birini dâmâd adayı olarak göndermesi savaş için yeterli gerekçeyi yaratmıştı.28 Yapılan birçok akından sonra 701 ya da 702 yılında29, yani Köl Tigin 16 yaşındayken, Gök Türk ordusu Kuzey Çin’deki Gansu bölgesinin Kuzeydoğusu’na (Türkçe Altı Çub Sogdak30, Çince Zhaowu ya da Liuhu 23 Kapgan Kagan, yönetimi sırasında başka unvânlar da almıştır (bkz. Sertkaya, 1995: 82), ancak bu unvânı ne zamân aldığını şimdilik bilemiyoruz. 24 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5175. 25 Cen, I, 1958: 325. 26 Mojilian’in Tigin unvânına Bilge Kagan Yazıtı’nda rastlanmaktadır; bkz. K.T.II.D.14. 27 K.T.I.D.31. 28 Gömeç, 1999: 49; Grousset, 1999: 116-117; Kafesoğlu, 2002: 116-117. 29 Giraud, 2002: 79; Gömeç, 2002: 53; Gumilëv, 2002: 359; Kafesoğlu, 2002: 119. 30 K.T.I.D.31; K.T.II.D.24. 208 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 26, Sayı 1 (2006) 203-226 Zhou 31; Ordos bölgesi) bir sefer düzenledi. Gumilëv ve Giraud bu seferin Mâverâü’n- nehr’e yapıldığını ileri sürmektedirler32, ancak bu seferin Gansu-Ordos’a yapıldığı açıktır.