INHOUD Stadsgeschiedenis 10 (2015) 1 Gabri van Tussenbroek Voor de grote uitleg. Stedelijke transformatie en huisbouw 1 in Amsterdam, 1452-1578 Tony Keevel ‘Of was ik soms ook asociaal genoemd?’ Concentratie en 24 spreiding van ‘onmaatschappelijken’ in drie Amsterdamse wijken: het heropvoedingproject Geuzenveld-Slotermeer en Tuindorp Buiksloot, 1953-1981 STADS Werk in uitvoering Ellen Janssens en Iason Jongepier 49 GIStorical Antwerp: historisch gis als laboratorium voor de stadsgeschiedenis geschiedenis Reinhilde Sennema Manhattan aan de Maas, Manhattan aan de Mersey. 63 Transnationale elites en lokale identiteit in wereldsteden Rotterdam en Liverpool (1945-1975) nummer 1 Reviews 10e jaargang - 2015 Jeroen Puttevils 74 10-2015- STADSGESCHIEDENIS Waarom deden sommige handelssteden het zo goed? Een overzicht van het historisch onderzoek naar handel en instituties in Nederlandse en Europese steden, 1300-1800 Michael Auwers, Inge Bertels, maarten F. Van 96 Jeannette Kamp & Sanne Muurling De stad in de schijnwerpers. Stadsgeschiedenis in Belgische en Nederlandse historische tijdschriften (2013) Abstracts 111 Personalia 113 issn 1872-0676 STADS geschiedenis 1 Stadsgeschiedenis is een initiatief van het Centrum voor Stadsgeschiedenis van het Stadsgeschiedenis departement Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen. Het wordt uitgegeven door Een platform voor reflectie op de geschiedenis van de stad Uitgeverij Verloren, Hilversum en verschijnt twee keer per jaar. Stadsgeschiedenis (opgericht in 2006) is het Nederlands-Vlaamse tijdschrift voor Redactiesecretariaat: onderzoek, reflectie en debat over de stad en haar geschiedenis. De aanpak is inter- Hilde Greefs disciplinair en gericht op een breed scala aan thema’s. Naast peer-reviewed weten- Universiteit Antwerpen schappelijke artikelen bevat Stadsgeschiedenis dossiers over actuele maatschappelijke Stadscampus thema’s, reviews over recente onderzoekstrends en interessante artikelen in binnen- en Grote Kauwenberg 18 S.D.309, b-2000 Antwerpen buitenlandse tijdschriften, en interviews met markante stadsbestuurders, architecten Tel.: 003232654280 en wetenschappers. Geografisch richt het tijdschrift zich op de Lage Landen door de e-mail: [email protected] eeuwen heen. Stadsgeschiedenis richt zich op iedereen die geëngageerd is met de stad en haar historische ontwikkeling: van wetenschappers en archiefmedewerkers tot beleids- Redactie: makers, architecten en erfgoedwerkers. Inge Bertels (Vrije Universiteit Brussel), Petra Brouwer (Universiteit van Amsterdam), Greet De Block (Universiteit Antwerpen), Jan Hein Furnée (Radboud Universiteit Nijmegen, hoofdredac- teur), Hilde Greefs (Universiteit Antwerpen, kernredactie), Jelle Haemers (KU Leuven), Harm Kaal Inzendingen: (Radboud Universiteit Nijmegen, kernredactie); Manon van der Heijden (Universiteit Leiden), Bert in een word-bestand naar [email protected] De Munck (Universiteit Antwerpen), Stijn Oosterlynck (Universiteit Antwerpen), Maarten F. Van Dijck (Erasmus Universiteit Rotterdam), Antoon Vrints (Universiteit Gent) Afbeeldingen dienen apart en rechtenvrij te worden aangeleverd. Dit kan in de vorm van glansfoto’s of in digitale vorm. Digitale afbeeldingen dienen van voldoende kwa- Redactieraad: liteit te zijn: tenminste 300 dpi op het formaat waarop ze uiteindelijk zullen worden Claire Billen (Université Libre de Bruxelles), Bruno Blondé (Universiteit Antwerpen), Marc Boone afgedrukt. Bij twijfel kan men contact opnemen met Uitgeverij Verloren, telefoon (Universiteit Gent), Pim Kooij (ru Groningen), Paul van de Laar (Erasmus Universiteit Rotterdam), +31356859856. De redactie poogt zorgvuldig om te gaan met auteursrechten. De Clé Lesger (Universiteit van Amsterdam), Hugo Soly (Vrije Universiteit Brussel), Peter Stabel gebruiken voor wat betreft overname van tekst en beeld in academische publicaties (Universiteit Antwerpen), Ed Taverne (Rijksuniversiteit Groningen), Pieter Uyttenhove (U Gent), Anne-Laure Van Bruaene (Universiteit Gent) worden gevolgd. Wie desondanks meent in zijn rechten te zijn geschonden, richte zich tot de uitgever. Uitgever, abonnementen & advertenties: Uitgeverij Verloren bv Torenlaan 25, nl-1211 ja Hilversum Stadsgeschiedenis wordt uitgegeven met steun van de Universitaire Stichting. tel. +31(0)356859856, fax +31(0)356859856 www.verloren.nl [email protected] Prijzen: Normaal abonnement per jaargang € 35,– (buiten de Benelux € 40,–) Abonnement instellingen en instituten per jaargang € 45,– (buiten de Benelux € 50,–) Studentenabonnement per jaargang € 25,– Losse nummers € 20,– (excl. verzendkosten) Website: www.stadsgeschiedenis.be; www.stadsgeschiedenis.nl (webmaster Iason Jongepier, Universiteit Antwerpen) issn: 1872-0676 Omslagafbeeldingen: ‘Mental map’ van de leefwereld van Jan Baptist Denucé (gis- Antwerp). Amsterdam in 1538, vogelvluchtschilderij door Cornelis Anthonisz (Col- lectie Amsterdam Museum). Actie van buurtbewoners en welzijnswerkers in Tuindorp Buiksloot, 1975 (Nationaal Archief Den Haag, Fotocollectie Anefo). Gabri van Tussenbroek Voor de grote uitleg Stedelijke transformatie en huisbouw in Amsterdam, 1452-1578* De opkomst en groei van steden in de Lage Landen is in de afgelopen jaren in ver- schillende publicaties uitvoerig behandeld.1 Stedenpolitiek, economisch hoogtij en ca- tastrofes hadden invloed op de wording en omvang van de stad. Hadden steden op een bepaald moment een zekere omvang bereikt, dan hield de ontwikkeling niet op. Er vonden wijzigingen plaats in de ruimtelijke ordening, de vroege houtbouw werd geleidelijk aan veranderd in steen, de bebouwing groeide in de hoogte en er ontstond een differentiatie van functies. Steden gingen echter allerminst gelijk op in deze ont- wikkeling.2 Dit artikel bestudeert de stedelijke transformatie in Amsterdam, waar de grote toe- stroom van immigranten vanaf het einde van de zestiende eeuw aanleiding gaf tot vier beroemde stadsuitbreidingen.3 Deze territoriale uitbreiding werd uitvoerig bestudeerd, maar veel minder bekend is de grote transformatie van Amsterdams historische weefsel in de zestiende eeuw. Uit bouwhistorisch en dendrochronologisch onderzoek wordt steeds duidelijker dat Amsterdam vanaf 1530 een vernieuwingsslag onderging. Deze vernieuwing betrof, anders dan in de zeventiende eeuw, geen uitbreiding van het stads- oppervlak, maar een aanpassing van de bestaande ruimtelijke ordening en bebouwing binnen het beschikbare areaal en bovenal verstening. In vergelijking met sommige an- dere steden in Nederland vond deze verstening ronduit laat plaats. Doorgaans vormden stadsbranden de motor achter versteningsprocessen en wijzigingen in de ruimtelijke ordening,4 maar in Amsterdam was dat niet het geval. Bij het bouwhistorisch en den- drochronologisch onderzoek werd een opvallende piek geconstateerd in de huizen- bouw na 1530. Dit stond haaks op eerdere aannames dat het oudste huizenbestand van kort na de laatste grote stadsbrand van 1452 dateerde. Er moet dus iets anders aan de hand zijn geweest, dat deze vernieuwingsslag kan verklaren. Door een combinatie van bouwhistorisch onderzoek met archiefonderzoek wordt in het onderstaande inzicht gegeven in een tot nog toe onbekende transformatieperiode van Amsterdam. Hierbij zal worden gekeken naar de tijd tussen de laatste grote stadsbrand van 1452 en het jaar * Dank gaat uit naar David Derksen, Dik de Roon, Paul Rosenberg, Jos Smit en Jan-Willem de Winter voor het lezen en becommentariëren van eerdere versies van dit artikel. Een bijzonder woord van dank gaat uit naar de anonieme peer reviewer voor het opbouwende en waardevolle commentaar. 1 R. Rutte en B. Vannieuwenhuyze, ‘Stadswording in de Lage Landen van de tiende tot vijftiende eeuw. Een overzicht aan de hand van vijfhonderd jaar ruimtelijke inrichting’, Bulletin KNOB 113 (2014) 113-131. 2 G. Borger e.a., ‘Twaalf eeuwen ruimtelijke transformatie in het westen van Nederland in zes kaartbeelden: land- schap, bewoning en infrastructuur in 800, 1200, 1500, 1700, 1900 en 2000’, Over Holland 10/11 (2011) 5-124. 3 J.E. Abrahamse, De grote uitleg van Amsterdam. Stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw (Bussum 2010) 34-37. 4 K. De Jonge, ‘ “Stedenbouwkundige aspecten”. Verwoesting als motor voor de beheersing van de stedelijke ruimte in de Zuidelijke Nederlanden tot in de achttiende eeuw’, in: Destruction et reconstruction de villes, du Moyen Age a nos jours/ Verwoesting en wederopbouw van steden, van de Middeleeuwen tot heden (Brussel 1999) 385-409. 2 gabri van tussenbroek STADSGESCHIEDENIS 1578, het moment waarop Amsterdam de kant van de Opstand koos en besloot tot aan- zienlijke uitbreidingen. Dit artikel concentreert zich op de vraag wanneer precies het omslagpunt in de transformatie van Amsterdam is aan te wijzen, waarom en hoe deze transformatie zich voltrok en welke actoren hierbij een hoofdrol speelden. De houten stad Vanaf circa 1475 ontwikkelde Amsterdam zich tot de belangrijkste graanmarkt van Holland, terwijl ook de textielindustrie een sterke groei doormaakte. Schepen met Amsterdams textiel en haring voeren naar het Oostzeegebied, om geladen met graan, traan, stokvis en hout, hennep, vlas, pek en teer weer terug te keren en dat deels in Am- sterdam, maar ook verder naar het zuiden te verhandelen. Vanuit het zuiden werden producten als wijn of zout meegebracht. De stad nam een stabiele positie in binnen het stedelijke netwerk van wat later zou uitgroeien tot de Randstad, met een geleidelijk aan groeiend internationaal handelsnetwerk. De groei van de handel raakte met name in het tweede kwart van de zestiende eeuw in een versnelling