Fritz Radovani - de AngeliisOK/1 Një monument nën dhé 1 M e l b o u r n e 2 o o 4 Bibloteka “Imzot Lazër Mjeda” Libri 14 Recensent: Prof. Dr. Zef Mirdita Dr. Don Shan Zefi Lektor: Prend Buzhala Boton: Misioni Katolik Shqiptar në Kroaci BabiniþHYD CRO – 10000 ZAGREB Website:www.misioni.hr Përgjegj: Don Ndue Ballabani, misionar Faqosja: www.skenda.com 2 Foto e At Mati Prennushit At Maté Prennushit O.F.M. Në prag të 100 vjetorit të Meshtarisë, që, me guxim e nderë iu kushtue Atij Ideali për Fé e Atdhé e, pa i shkrepë qerpiku.... … VDIQ SI ME LÉ!.... Autori Melbourne 2004, Janar 6 3 Parathanje “As ma pak e as ma shumë se ajo që kam dijtë me kohë, se, komunistët janë veç trathtarë!...” Don Lazër Shantoja Shkodër, Sheldijë, 26 Janar 1945 Në sistemin komunist një rrashtë e shprazun nga armët trofé e, në ballë e shkrueme me gjakun e saj fjala “çlirim”, ka ma shumë vlerë, se një kokë e skalitun, me I d e a l i n: F é, A t d h é, P ë r p a r i m. Melbourne, 2002 Autori 4 5 PJESA I NUK DUE ME E BESUE! Nën rêtë e zymta si futa të shoh vetëm Ty! …Mbajtë me dy pyka që tokën e kanë plasë. Ujt’ e zi rrëkajë shkon n’për të thyemet e gollëve të saja. Prej majës së malit, atjé në kupë të qiellit rrokullisën gurë e, në tëposhtë nëpër kalldrame përplasën tue sjellë me vedi gjamë, ushtim’ e rrënim, ashtu si lumi i rrëmbyeshëm e i harlisun që përmbytë pa mëshirë të pambrojtunit e shkretë... As diell, as hanë nuk shoh, veç rrëfé që shkrèp pa dá e natën ditë ma ban... ... Sa me të pa Ty!... ... N’ dy druj tërthuer që më shndritë ... ... Lavdi e thurun në ferra!... Tèj për tèj ku eshtnat lidhën dy e, dhimbja në shpirt të piskatë ... ... Aty, të kanë mbërthye ... A THUE EDHE TY TË KANË GOZHDUE SHQIPTARËT!? Padova, Tetor 1995. 6 Tiranë, 13 Tetor 1943, Ora 13.13’. SHTËPIA NR. 173, NË RRUGËN E KAVAJËS… Edhe pse isha vetëm 3 vjeç, e kujtoj si tashti… Një zhurmë e mnershme, shurdhuese, vinte si gjamë prej qiellit, e dukej se po na merr me vedi bashkë me pullaze, oxhakë, hatlla e trena, tue rrënue e prishë murët prej qerpiqësh bashkë me dyer e dritare. Krizmat e xhamave të thyem përzihëshin me uturimat e avionëve anglezë, që pa pikë mëshire, hidhnin bomba mbi krenat tonë, që nuk merrnim vesh asgja se çka po bahej mbi né e pranë nesh. Ashtu si ishim në atë sofër të asaj të zezë drekë, pa u çue mirë e me kafshatë të fundit në gojë, u drejtuem nga shkalla për me zbritë në podrum. Ajo ishte pamja e vetme e fundit e babës së gjallë, kur u çue në kambë me një vile rrushi që kishte në dorë, më tërhoqi prej krahu…e nuk di gja ma gjatë….veç, për pak çaste, rá në fundin e shkallëve dhe, i shtrimë ndër pllaka të korridorit, përballë derës kryesore të hymjes, u mbulue me gjak. Pizhamat ngjyrë banane, me polseta e kolet të zi, i tërhiqja me sa forcë kisha n’atë lamë gjaku, tue thirrë: “BABË , ÇOU !” 7 Prej skeçes së një bombës, që ra në oborr dhe hyni nga dritarja në gjysmën e shkallave dhe preku anën e djathtë të ballit të tij, tue përshkue trunin, e tue dalë mbas veshit të majtë (si më tregonte nana ma vonë), kishte marrë fund gjithshka. Nana vërriste me një britëm kushtrimi :”Kuku, Kolë,...shka të gjeti...rrezikziu ti...!” E, nësa rrihte kryet me grushta, tue kja, thërriste: ”Kolë...si më lé!”. Unë vetëm vështroja me trishtim e, pa kuptue asgja ma gjatë, i strukun për fustan të nanës, veç tue pritë kur po pushonte zhurma, rrëbeshi e, po kalonte drama. Nuk di sesi u hap dera, veç kujtoj një prift, me këmishë të bardhë dhe të shkurtë, që hyni mbrendë, nëpër atë breshën bombash, me një gju në gjak, u ul pranë babës, përshpëriti diçka…! Unë mendova se po e çon babën prej atij pellgu gjaku,…por kishte mbarue gjithçka. Prifti nuk iku për pak kohë, derisa nanës i erdhi axha i saj At Mati Prennushi, i cili kishte marrë vesh fatkeqësinë e madhe që e kishte gjetë shtëpinë tonë, e kishte vrapue edhe Ai me kenë pranë nesh. Prifti doli me vazhdue vojimet ndër rrugët e Tiranës, të lame me gjak nga qindra të vramë e të copëtuem. Rreth vitit 1962 pata marrë vesh prej nanës, se prifti që i bani babës Shartët e Fundit, ishte kenë At Pjetër Meshkalla. Pikërisht atë vit u njoha afër me té, mbasi pat dalë prej burgut, mbas 15 vjetëve të para që kishte kalue në burgun e Burrelit. Natën që baba vdiq, u nisëm për Shkodër bashkë me nanën, At Matinë, dajën Paulin dhe disa ushtarë që erdhën për siguri rruge nga plaçkitjet që baheshin tek ura e Zogut, (flitëj nga çeta të vogla partizanësh). Mërritëm vonë, aty nga ora 10.00 e natës. Kujtoj se të nesërmen, baba ishte i veshun ushtarak me tesha ngjyrë gri, në një shtrat të bardhë hekuri i rrëthuem me lule të bardha. Shumë vetë përrreth vajtonin. Vaji e gjamët me kishin topitë. Di se dikush më çoi hopa dhe unë i putha faqën. Ai ishte aq i ftohtë, sa nuk mund ta harroj kurrë atë akullinë që edhe sot ma përqeth trupin. Babën, nuk e pashë, as nuk e putha dhe, as e pëqafova kurrma…! Ai u varros në Rëmaj, me një funeral madhështor, që drejtohej nga Don Mikel Koliqi, famullitar i Shkodrës, pothuaj gjithë Kleri Katolik me murgesha e xhakoj, përsonalitete civile dhe ushtarake, gjithë qytetaria e Shkodrës dhe mbarë Shiroka, vendlindja e tij. Ndonse vdiq shumë i ri, 40 vjeç (datlindja 5 fruer 1903 ), pak ditë para gradimit me gradën nënkolonel, një ushtarak i lartë gjerman i 8 gjendërmarisë, ndër varreza ka thanë këto fjalë: “Sikur Shqipnia të kishte 10 ushtarakë të përkushtuem dhe atdhetarë, si major Kolë Radovani, komunizmit nuk i kishte bijtë as fara tek ju!”. Nanën e kujtoj pothuej gjithmonë me tesha të zeza. Kam pas kujtue se koha asht kenë ma e shkurtë por isha gabue, mbasi plot 1 vit mbrapa më 29 nandor 1944 u vesh gjithë Shqipnia me të zeza, pikërisht atë ditë kur patën hi “këta”. SHKAMBI I LATUEM “Mbrojtja ma e madhe e nacionalizmit, ishin gjoksët e shkodranëve”. GINO BERRI “Rrethimi i Shkodrës” Tetor 1912 - Prill 1913 Thonë kur plasë një shkamb, i ka plasë zemra njenit prej zotave... Si vizë e hollë, sa fija e flokut duket ajo plasë mjedis atyne Alpeve, që thirren Bjeshkët e Nêmuna, prej nga buron ai lumë që edhe emnin e ka të fshatit prej ku gurgullon. Asht Kiri, gurra e të cilit mjedis atyne krepave e gërxhave poshtë e përpjetë të kujton hova-hovet e xhubletës që ulën e çohen ndër ato shpate malesh, ku, gjithkund, duken se marrin një përrue gjaku me vete. Rrjedha e tij gjarpnushë gjithmonë e trazueme nga shkëmbejtë shekullorë që shpesh e përpijnë në gollet, zgavrrat e gomnat e veta e bajnë me shkumzue si kali në vrap e, të bardhat dallgë përzi me ngjyrë zafiri mëshehën nën trungjet e rrëzueme të pishave, që dalin porsi krye gjarpni nga strofulla tue thye qafën tëposhtë e nëpër zallishta. 9 Malësorët shalgjatë porsi azgaj ndjekin rrjedhën e tij, me ra në qytet. Aty-këtu për me i zbutë lodhjen vetës kalojnë prej shkambit në shkamb mbi një a dy trena çift, të latuem me spatën a këmesën e tyne shekullore. Këtyne trupave u kanë vu emnin ura ku kalohet si mbi një tra ekujlibri, veç se janë mësue, se një rrëshqitje kambe të ban mos me u pa ma në këtë jetë... Rrugët mbi gurë bajnë punën e vet. Dikund, nën ndonjë pishë, gështenjë ose ah asht shenja e pushimit: Një Kryq që u përtrinë forcën e, sikur, u thotë: ”Qëndro, se mërritëm!”. Dredhet një cigare, ndërrohën kutitë e duhanit simbas zakonit, dikush ha një kafshate bukë kakini me shka ka falë Zoti i ulun mbi cung apo gurë të lmuet në atë fresk pranë zhumhurit të lumit, që në fund të shpërlanë edhe fytin. Si me komandë çohen e vazhdojnë rrugën. Bukuria e lëvizjes së çakçirve dhe e hedhjes së xhubletës prej flladit të erës, murrlanit ose veriut e bajnë aq të ambël egërsinë e pejsazhit, sa sfondet e përgjakuna nga ngjyra e shqemës apo errësina e gjelbërimit plak, lidhen me qiellin gri me një brez të bardhë, majet e malëve që të largojnë frikën, tue ndejë mbi to bash si të ishin kësule malësori të vumë nga vetë dora e Zotit. Janë malet që u përkasin vetëm atyne, sëpse, siç thonte Fan S. Noli: “Mbetnë Katholikë vetëm Malësorët e Veriut me armë në dorë”. Aq sa të shuejnë etjen e të kënaqin shpirtin me atë ujë të kulluem brilant e të freskët, të gjithë përrojet e lumejtë e atyne zonave të shtijnë mnerën në kohë pranvere e vjeshte me pabesinë e vërshimit tyne. Mbushen e shprazen për pak minuta tue rroposë çka u del përpara si bisha të tërbueme. Mjer ai që e provon zemrimin e këtij lumi që shkrep si rrëfeja kur përplaset për Stom të Golemit e zbret nëpër atë ultësinë në verilindje të Shkodrës, që ka emnin e tij: ZALLI I KIRIT e, që, kur shkapetët për pendë të duket si të kishte dreqnit mbrendë. Gurët e vumë njeni mbi tjetrin, shpesh të rrethuem me rrjeta teli, janë vendosë për me i ba ballë rrëbeshit e me i pritë hovin përmbytjes së pamëshirëshme të tij.