Rafał Łysoń Polskie ugrupowania ugodowe w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1894–1918 Rafał Łysoń Rafał Łysoń, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Adama Mickie- wicza, adiunkt w Pracowni Historii Niemiec i Stosunków Polsko-Niemieckich Instytutu Historii PAN. Swoje zainteresowania badawcze koncentruje na histo- rii Prus/Niemiec i stosunkach polsko-niemieckich w XIX i XX wieku. Autor kilku artykułów naukowych poświęconych problematyce ugodowości w zaborze pruskim, członek zespołu autorskiego powstającej w IH PAN czterotomowej historii Prus: Prusy. Narodziny – mocarstwo – obumieranie 1500–1947. Wiecznie proszący, nigdy nie wysłuchani Problem działalności polskich organizacji ugodowych w zaborze pruskim zawsze pozostawał w cieniu badań na ten temat w zaborach austriackim i rosyj- skim. Tymczasem działający w specyficznych warunkach ugodowcy Wielkiego Księstwa Poznańskiego są częścią historii polskiej działalności i myśli politycz- nej okresu, kiedy nie istniało państwo polskie. Praca niniejsza przedstawia strukturę, działalność, program polityczny oraz miejsce na scenie politycznej Poznańskiego organizacji ugodowych w ostatnim ćwierćwieczu rządów pruskich w tej prowincji. W obliczu nasilonej polityki germanizacyjnej i konfliktów narodowościowych trwanie na pozycjach ugodo- wych było szczególnie trudne. Praca jest analizą powodów, dlaczego w tych skrajnie niekorzystnych warunkach polscy zwolennicy tej opcji w Poznańskiem przetrwali prawie do końca rządów pruskich. Osobne miejsce poświęcił autor roli i działalności poznańskich ugodowców w okresie I wojny światowej. Polskie ugrupowania ugodowe w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1894–1918 Polskie Towarzystwo Historyczne Instytut Historii PAN 9 788375 432725 Wydawnictwo Neriton http://rcin.org.pl Polskie ugrupowania ugodowe w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1894–1918 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Rafał Łysoń Polskie ugrupowania ugodowe w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1894–1918 Polskie Towarzystwo Historyczne Instytut Historii PAN Wydawnictwo Neriton Warszawa 2013 http://rcin.org.pl Redakcja, korekta, indeks Małgorzata Świerzyńska Opracowanie graficzne i projekt okładki Dariusz Górski Na okładce: herb prowincji Poznańskiej, z: Otto Hupp, Die Wappen und Siegel..., Frankfurt 1898. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu © Copyright by Rafał Łysoń © Copyright by Polskie Towarzystwo Historyczne © Copyright by Instytut Historii PAN © Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978–83–7543–272–5 Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2013 Rynek Starego Miasta 29/31, 00–272 Warszawa tel. 22 831–02–61 w. 26 www.neriton.apnet.pl [email protected] Objętość 25 arkuszy wydawniczych Nakład 300 egzemplarzy Druk i oprawa Fabryka Druku http://rcin.org.pl Spis treści Wstęp . 7 Rozdział I. Pomiędzy starymi a nowymi wyzwaniami – Poznańskie na przełomie XIX i XX w. 29 Rozdział II. Ugrupowania ugodowe – organizacja, działalność i liderzy w latach 1894–1914 . 74 Rozdział III. Polskie ugrupowania polityczne Poznańskiego wobec ugodowców – analiza na wybranych przykładach z prasy poznańskiej . 164 Rozdział IV. Ugodowcy a władze niemieckie . 207 Rozdział V. Ugodowcy w cieniu Wielkiej Wojny (1914–1918) . 232 Zakończenie . 282 Wykaz skrótów . 292 Bibliografi a . 293 Abstract . 304 Zusammenfassung . 306 Indeks nazwisk . 308 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Wstęp Dzieje Wielkiego Księstwa Poznańskiego w latach 1815–1918 pozostają w dalszym ciągu nierównomiernie rozpoznane. Gros publikacji poświęcone jest odtworzeniu sytuacji społecznej i politycznej tej prowincji w ramach państwa pruskiego. Polska i niemiecka literatura historyczna koncentruje się głównie na pruskiej polityce wobec Polaków oraz działalności narodo- wościowej i społecznej polskiej ludności Poznańskiego. W dotychczasowej literaturze przedmiotu wiele miejsca zajmuje też opis konfl iktów narodo- wościowych na styku polskiej i niemieckiej społeczności prowincji1. Pomimo obszernej literatury w dalszym ciągu istnieją luki w obrazie historii okresu 1815–1918 w Poznańskiem. W publikacjach poświęconych problematyce politycznej skupiono się przede wszystkim na działalności organizacji wyborczych i parlamentarnych, jak centralne i prowincjonalne komitety wyborcze Polaków czy Koło Polskie w Berlinie, oraz ich roli i miej- scu w życiu politycznym Prus i Rzeszy Niemieckiej2. Zdecydowanie mniej miejsca zajmują kwestie wewnętrznego rozwoju i organizacji polskich ugru- powań politycznych w Poznańskiem i relacje między nimi, jak też z wła- dzami państwowymi Prus i Rzeszy3. Do owych luk badawczych, wymagających wypełnienia, należy problem działalności ugodowej w tym regionie, zwłaszcza po roku 18714. Pod tym 1 Omówienie patrz W. Molik, Die Preuβische Polenpolitik im 19. und zu Beginn des 20. Jahrhunderts. Überlegungen zu Forschungsstand und-perspektiven, w: Nationale Minder- heiten und staatliche Minderheitenpolitik in Deutschland im 19. Jahrhundert, hrsg. H.-H. Hahn, P. Kunze, Berlin 1999, s. 29–41. 2 Z obszernej literatury przedmiotu warto tytułem przykładu wymienić dwie nowsze pozycje: L. Trzeciakowski, Posłowie polscy w Berlinie 1848–1928, Warszawa 2003; A.S. Kotow- ski, Zwischen Staatsräson und Vaterlandliebe. Die Polnische Fraktion im Deutschen Reichstag 1871–1918, Düsseldorf 2007. Problem ten szerzej omówiono w rozdziale II. 3 O potrzebie badań w tej dziedzinie patrz.: Polska myśl polityczna na ziemiach pod panowaniem pruskim, pod red. S. Kalembki, Warszawa–Poznań–Toruń 1988, s. 5–6. 4 Choć wskazać należy, że i wcześniejszy okres 1815–1871 nie doczekał się dotąd wyczer- pujących badań. http://rcin.org.pl 8 Wstęp względem cały zabór pruski, w porównaniu z austriackim i rosyjskim, należy do wyjątkowo słabo opracowanych5. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to przy omawianiu okresu przełomu XIX i XX w. W szerokim odbiorze społecznym, zarówno w Poznańskiem, jak i poza jego granicami, utrwaliło się przekonanie o istnieniu po 1871 r. zgodnej linii oporu polskiego społeczeństwa wobec polityki germanizacyjnej władz pruskich. Opór ten wyrażał się przede wszystkim rozwojem sieci organi- zacji gospodarczych i społecznych, które umożliwiły Polakom zwycięskie przetrwanie działań zaborcy. Uwieńczeniem sukcesu był wybuch powsta- nia wielkopolskiego w 1918 r., który przywiódł Poznańskie z powrotem do odrodzonego państwa polskiego6. Warto wskazać, że taki obraz publicystyczny obecny jest w świadomo- ści naukowej środowiska historycznego w Polsce, a także, jak się wydaje, w Niemczech. Utrwaliło się przekonanie, że dzieje polityczne Poznańskiego w latach 1871–1918 sprowadzają się do oporu społeczeństwa polskiego wobec polityki germanizacyjnej: najpierw pod kierownictwem działaczy z ruchu pracy organicznej, a następnie (na początku XX w.), organizacji partyjnej Narodowej Demokracji, która na fali swej linii antyniemieckiej uzyskała szeroki i powszechny „rząd dusz” w Wielkim Księstwie Poznańskim. Ten bardzo uproszczony obraz nie uwzględnia wielu aspektów życia politycznego ostatniego 25-lecia rządów pruskich w prowincji. Jest natomiast odbiciem specyfi ki miejscowej sceny politycznej, która znacząco różniła się od pozo- stałych dwóch zaborów. Aby pogłębić i zniuansować stereotypowy obraz, praca niniejsza opisuje środowisko ugodowe, które występowało i działało na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego w latach 1894–1918. Była to grupa działaczy spo- łeczno-politycznych, opowiadających się za porozumieniem z rządem pru- skim. Ich celem było stworzenie warunków umożliwiających harmonijny rozwój polskiej społeczności w obrębie państwowości prusko-niemieckiej. 5 M. Król, Konserwatyści a niepodległość. Studia nad polską myślą konserwatywną XIX wieku, Warszawa 1985; A. Szwarc, Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej, War- szawa 1990; D. Szpoper, Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność polskich konserwatystów na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904–1939, Gdańsk 1999; A. Chwalba, Polacy w służbie Moskali, Warszaw–Kraków 1999; M. Jaskólski, Kaduceus Pol- ski. Myśl polityczna konserwatystów krakowskich 1866–1934, Warszawa–Kraków 1990; W. Łazuga, Ostatni Stańczyk. Michał Bobrzyński – portret konserwatysty, Poznań 1982; idem, Rządy polskie w Austrii. Gabinet Kazimierza hr. Badeniego 1895–1897, Poznań 1991; Polska myśl polityczna XIX i XX, t. 1: Polska i jej sąsiedzi, pod red. H. Zielińskiego i W. Wrzesiń- skiego, Wrocław–Warszawa–Kraków 1975; R. Rett-Ludwikowski, Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815–1890, Warszawa 1982. 6 Stereotyp ten w powszechnej świadomości i publicystyce najlepiej obrazuje powstały w latach 1979–1981 serial Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy. http://rcin.org.pl Wstęp 9 Problem działalności ugodowej końca XIX i początku XX w. docze- kał się jak dotąd jednego szerszego opracowania. Jest nim praca Lecha Trzeciakowskiego, wydana w roku 1960, a poświęcona epizodowi polskiej polityki ugodowej w czasie sprawowania urzędu kanclerskiego Rzeszy przez generała Leo von Capriviego w latach 1890–18947. Chociaż dotyczy krót- kiego okresu dziejów Wielkiego Księstwa Poznańskiego, pozostaje opraco- waniem przydatnym. Faktem jest, że już nigdy później, do wybuchu I wojny światowej, politycy z kręgu ugody nie uzyskali możliwości współpracy ze strony władz. Był to niewątpliwie jedyny punkt, w którym w Poznańskiem doszło do realizacji zasady „trójlojalizmu”. W dłuższej perspektywie okres Capriviego okazał się epizodem, niemniej pozostał symbolem nadziei dla środowiska polskich ugodowców aż do ostatnich miesięcy I wojny świato-