VU Research Portal Afwezigheid van God Dekker, W. 2011 document version Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in VU Research Portal citation for published version (APA) Dekker, W. (2011). Afwezigheid van God: Een onderzoek naar antwoorden bij W. Pannenberg, K.H. Miskotte en A. Houtepen. General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. E-mail address: [email protected] Download date: 24. Sep. 2021 Afwezigheid van God VRIJE UNIVERSITEIT Afwezigheid van God Een onderzoek naar antwoorden bij W. Pannenberg, K.H. Miskotte en A. Houtepen ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. L.M. Bouter, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Godgeleerdheid op maandag 19 december 2011 om 13.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105 door Willem Dekker geboren te Ermelo promotor: prof.dr. A. van de Beek De uitgave van dit proefschrift werd mogelijk gemaakt met financiële steun van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk en het fonds voor oud- seminaristen. Omslagontwerp: Oblong, Jet Frenken Omslagillustratie: Henk Pietersma, Ferlitten. Schilderij bij Psalm 22. Dit schilderij is voor de auteur de verbeelding van de afwezige God als de door ons gekruisigde. Het wit van de nieuwe bladzijde die omgeslagen wordt, verbeeldt de hoop. Foto pagina 8: Archief Reformatorisch Dagblad ISBN 978 90 239 2062 5 NUR 703 Voor mijn moeder Voor Wijmie Voor Stefanie, Willem Maarten, Christien, Gerrit, Wijmke Voor Hetty ‘De dood van God moet niet worden verstaan als symbolische retoriek; het is ook niet de ervaring van een paar neurotici. De dood van God is een publiek gebeuren in onze geschiedenis.’ (S.H. Spanjaard) ‘God sterft niet uit als wij ophouden in God te geloven, maar wij houden op te leven als we niet meer verlicht worden door die dagelijkse, wonderlijke ervaring van de levensbron, die alle begrip te boven gaat.’ (Dag Hammerskjöld) Woord vooraf De vragen waarover het in deze studie gaat hebben mij beziggehouden vanaf de tijd dat ze op de middelbare school werden wakker geroepen door de men- tor van onze klas: dr. S.H. Spanjaard. Levensbeschouwelijke, theologische en filosofische vragen hebben mij altijd geboeid, zover mijn vroegste herin- nering teruggaat. Lange tijd leken de vragen die in dit boek aan de orde komen vragen te zijn die ik op een afstand als geïnteresseerde toeschouwer kon waarnemen. Op een gegeven moment werden het ook voor een groot deel mijn eigen vragen. In mijn praktijk als predikant kwamen ze in de ontmoeting met mensen die mij sympathiek waren, maar die intussen het christelijk geloof loslieten, in verhevigde mate terug. Vaak zeiden deze mensen dat het geloof hèn losliet. Aanvankelijk begreep ik dat niet. Later zag ik het verband tussen de individuele ervaringen van mensen en het algemene culturele klimaat, dat in Nederland steeds meer bepaald werd door het immanente denken. In mijn werk voor de IZB, vereniging voor zending in Nederland, kreeg ik gelegenheid me zowel praktisch als theoretisch te verdiepen in de vragen rond communicatie van het christelijk geloof in de moderne en postmoderne samenleving. Ik zag hoe de accenten door de tijd heen wel veranderden: nu eens werd gesproken over secularisatie, dan weer over kerkverlating of Gods- verduistering, maar bij nader toezien ging het steeds om dezelfde dieper- liggende vraag: waar is God in deze tijd? Is Hij langzamerhand bezig ons werelddeel te verlaten? Of is dat letterlijk gezichtsbedrog? Zien wij Hem niet meer, terwijl Hij er wel is? Hoe komt het dan echter dat we Hem niet meer zien? Ik ben de IZB dankbaar dat zij mij de tijd gaf om een systematische studie over deze thematiek af te ronden. Ik hoop dat deze studie bijdraagt aan de bezinning op de grote vragen van vandaag rond de krimp van de kerk. In ieder geval ben ik van één ding overtuigd: de vragen rond kerkverlating zijn kinderspel vergeleken bij de eigenlijke vraag die daaronder ligt: hoe komt het toch dat God zo’n steeds kleiner wordende stip in de achteruitkijkspiegel van mensen is geworden (Okke Jager)? Dit boek bedoelt diepgaand op deze vraag in te gaan. Tevens wordt een poging gedaan antwoorden te formuleren. Dankbaar heb ik daarbij gebruik gemaakt van het werk van drie theologen. De theoloog W. Pannenberg werd me tijdens mijn doctoraalstudie in Utrecht al aangeraden door prof.dr. J.M. Hasselaar, toen hij merkte dat ik met de antwoorden van Barth toch niet helemaal tevreden was. Ik heb er zeker geen spijt van me in hem verdiept te hebben. Ik zie in hem een gereformeerde en tegelijk eigentijdse theoloog, die VIII de verbinding zoekt tussen het bijzondere spreken van de Schrift over God en de alledaagse ervaring van mensen in de moderne tijd. De tweede theoloog, K.H. Miskotte, ligt me het meest na aan het hart. Door hem word ik al jaren aangesproken tot in de diepste lagen van mijn ziel. Het kostte moeite om op wetenschappelijke wijze afstand te nemen van zijn gedachtegangen en deze eerlijk te confronteren met andere theologische con- cepten. Uiteindelijk heb ik deze exercitie als vruchtbaar beleefd, omdat Mis- kotte in samenklank met andere stemmen voor mij nog weer op een andere manier van betekenis is geworden dan als solist. De laatste theoloog, A. Houtepen, heb ik een aantal jaren intensief mogen meemaken in een beraadgroep van de Raad van Kerken. Ik sprak persoonlijk met hem over deze studie en door die gesprekken met hem ben ik hem anders gaan verstaan dan wanneer ik alleen zijn geschriften tot me had genomen. In ieder geval zal mij altijd bijblijven welk een hartstochtelijk verlangen er bij hem was om de betekenis van God weer zo ter sprake te brengen, dat mensen de gedachte dat Hij overbodig was zouden loslaten. Zijn taal is veelal die van een godsdienstfilosoof, maar daarachter is voordurend de gelovige, bewogen priester van de kerk aanwezig. Het stemt mij verdrietig dat hij de voltooiing van deze studie niet meer mee heeft kunnen maken, maar tegelijk beschouw ik in dankbaarheid deze studie als een klein gedenkteken. Ik dank prof.dr. A. van de Beek voor zijn bereidwilligheid mij als promo- tor te begeleiden, ook na zijn emeritaat aan de VU. Hij heeft veel geduld met mij gehad, waarvoor ik hem zeer erkentelijk ben. Hij heeft mij alle vrijheid gegeven te schrijven wat ik dacht dat ik moest schrijven. Alleen wanneer het al te populair werd voor een dissertatie hanteerde hij het rode potlood. Zijn theologie heeft mij de jaren door geboeid en geprikkeld mijn eigen concepten kritisch tegen het licht te houden. Ik hoop nog veel van hem te blijven leren. Op deze plaats wil ik ook mijn dankbaarheid uitspreken jegens al mijn vrienden en collega’s, die mij zo vaak hebben aangemoedigd te blijven stude- ren, te blijven schrijven en eindelijk ook eens te promoveren. Ik gun hen van harte dat ze nu hun wens hebben verkregen. Wat zou ervan mij zijn geworden zonder vrienden van het eerste uur als Piet, Bert, Leo, Andries en vele an- deren? Een bijzonder woord van dank geldt mijn vrouw, die mij altijd gestimu- leerd en gesteund heeft in al mijn werk, ook in mijn studie. Zij heeft op velerlei wijze offers gebracht uit liefde voor mij en voor Gods kerk. Ze heeft daarin ook zegeningen terug ontvangen. Voor haar is de verschijning van dit boek een beschaming van door mij veroorzaakt ongeloof. Het meeleven van mijn kinderen, ondanks het feit dat ze in het verleden vaak in mij een ‘afwe- zige vader’ hebben gehad, heeft mij geraakt. Mijn jongste dochter Wijmke heeft alle teksten voor dit boek nagekeken en ervoor gezorgd dat deze camera ready aangeleverd konden worden. Mijn woorden schieten tekort om haar voor dit vele werk te bedanken. Ik beschouw het als een bijzonder voorrecht dat mijn moeder de afron- ding van deze studie mag meemaken, nu ze in haar 90e levensjaar is. Ook zij IX heeft mij altijd gestimuleerd met mijn talenten te woekeren. Bovenal zal het mede aan haar gebeden te danken zijn, dat ik het geloof heb mogen behou- den. Soli Deo Gloria. Oosterwolde, september 2011 Willem Dekker Inhoudsopgave 1 Verantwoording 1 Nieuwe discussies 2; Vraagstelling 4; Drie theologen 5; Methode 6. 2 Wolfhart Pannenberg. Door onze schuld is de aanwezige God afwezig 7 Congres 7; Terminologie 7; Theologische antwoorden 10; Hoe verder? 11; Bijbelse theologie 13; Thema’s 13; Wie is de mens? 15; Zonde 16; Persoon en gemeenschap 17; Mens en geschiedenis 18; Opnieuw: afwezigheid van God 20; Nieuwe pogingen tot antropologische fundering 23; Grenzen 25; Antropologie in theologisch perspectief 26; Verhouding theologie en antro- pologie 27; Aanknopingspunt 28; Traditionele dogmatische antropologie 28; De mens als excentrisch wezen 29; De mens als sociaal wezen. Wat is zijn identiteit? 31; Pannenberg en Küng 32;