115 Krijgt Echt lepelblad in de Polder Westzaan een kans? Ontstaan van brakwatervenen :;3ï:WW:;:s^ In het Holoceen, ongeveer 10.000 jaar geleden, ontwikkelde zich in Noord- en West-Nederland achter de strandwallen hoogveen in een vooral door regenwater J. Rozema, R.W. Hollander, W. Stam & W. Althuis gevoed moeras. In de veengebieden in West-Nederland vond sinds de 12e en Veenweidegebieden, in het bijzonder die met een brakwater 13e eeuw ontginning plaats. In de Mid­ karakter, hebben nationaal en internationaal grote betekenis. deleeuwen werden de veengebieden om- Naast dé rijkdom aan weidevogels, zijn vooral de veenmos dijkt; de waterstand werd geregeld door ebsluizen op de Zaan en het IJ. Na 1600 verlandingsvegetaties zeer waardevol. In de polder Westzaan werden grote droogmakerijen aangelegd, vormen vooral vervuiling en verzoeting een grote bedreiging. waarbij met windmolens overtollig water Kenmerkende brakwatersoorten, zoals Echt lepelblad {Cochle- werd uitgemalen. Door overstromingen aria officinalis) worden dan ook bedreigd. Mogelijkheden tot en inlaat van brakwater in de zomer heb­ herstel en beheer worden bediscussieerd. ben de veenweidepolders in Noord-Hol­ land een brak karakter gekregen. Ten Noorden van Amsterdam ken­ nen we de volgende brakwaterveenweide- / 1 V NOORD - HOLLAND \ • 1 ALKMAAR Eilands-/|pg^^ ) / ,., ^^W / A \ P0ld6r / Wormeren'»' / 4 l Zeevang / Jispervett/"\_^ / -+S \ / Polder l ƒ West- • / ^\ zaan ü AMSTERDAM^ST^ Fig. 1. De belangrijkste Fig. 2. Het herinrichtings­ ontwikkeling en bedrijfs­ brakwaterveenweide- gebied Westzaan. Het voering met zoogkoeien. gebieden in Noord-Holland noordelijke Guisveld is in In het zuidelijk deel be­ 1. Eilandspolder, hoofdzaak slechts per boot staan verder mogelijkhe­ 2. Wormer en Jisperveld, bereikbaar, in tegenstelling den voor duurzame melk­ 3. Polder Westzaan, tot het gebied ten zuiden veehouderijen en neven 4. Polder Zeevang, van de autosnelweg A8. beroepsbedrijven (Landin­ 5. Polder Oostzaan en Opties voor de herinrich­ richtingscommissie, 1992). llperveld (5a) en ting van het Guisveld zijn Waterland-Oost (5b) natuurbehoud, natuur- 116 Wit bloeiend Echt lepel­ blad in rietoevers in de Polder Westzaan. Een landschap dat verdient behouden te worden (foto: J. Rozema). 3a en 3b staan schematisch een dwars­ doorsnede van een legakker met kragge en een onderbemalingsperceel aangege­ ven. De kwelstroom trekt vanuit het om­ ringende veenpakket grondwater en het daarin nog aanwezige zout naar de grep­ pel of sloot die water uit de onderbema- ling naar het oppervlaktewater afvoert. gebieden: de Eilandspolder (1), Wormer Brakke karakter polder Westzaan De omgeving daarvan is daardoor nog en Jisperveld (2), Polder Westzaan (3), Pol­ Door doorbraken in de strandwallen en steeds relatief brak. De geleidbaarheid der Zeevang (4), Polder Oostzaan en Ilper- later in de dijken werd het laagveen in (EGV) van het grondwater van dit onder­ veld (5a) en Waterland-Oost (5b) (fig. 1). Noord-Holland regelmatig met zeewater bemalingsperceel is veel hoger dan die van Voor de afwatering in de polder West­ overstroomd. De laatste overstroming zonder onderbemaling (tabel 2). Op het zaan zijn de waterlopen in Noord-Zuid­ vond plaats in 1916 door doorbraken in onderbemalingsperceel worden nog tal richting zoals de Reef, de Gouw en de We­ de Zuiderzeedijken. Ook werd in de 19e van brakwater indicatoren aangetroffen, tering van belang. Langs een weg die door en 20e eeuw water uit de brakke Zuider­ zoals Zilte rus, Melkkruid en Schorre- het veen terrein werd aangelegd (thans J.J. zee gedurende de zomerperiode ingelaten zoutgras (Korf, 1977; Van Manen, 1984; Allanstraat in het zuiden en Middel in het in de veenweidepolders van Westzaan. Buys, 1991; Hollander & Stam, 1993). noordelijk gedeelte, het Guisveld) ontwik­ Aanvoer van chloride kan in de vorige eeu­ Figuur 4 geeft een beschrijving van kelde zich, evenals in de andere veenweide- wen ook door dijkkwel vanuit de brakke een aantal abiotische eigenschappen van gebieden in Noord-Holland lintbebou­ boezem hebben plaatsgevonden. Voorts een legakker met kragge. Het hoogtever­ wing (fig. 2). kunnen in en rond het gebied aanwezige schil tussen legakker en het omringende Door het steken en baggeren van Norton-pompen voor aanvoer van zout oppervlaktewater bedraagt ongeveer 30 veen ontstonden er dwars op de grote wa­ zorg dragen. Een belangrijke bron van cm. De pH van het grondwater vlakbij terlopen vele smalle, langgerekte percelen zout water werd tot 1975 gevormd door het oppervlaktewater is hoog (pH = 9) en omringd door sloten. Door de aanwezig­ lekverliezen van de schutsluizen in het neemt sterk afgaande van de oever van de heid van zout in het veen was de kwaliteit Zuiden van de polder Westzaan (fig. 2). kragge naar de scharnierzone en de legak­ als brandstof beperkt. Daardoor is de ont­ Bij het schutten van vaartuigen kwam ker. Het verschil in grondwaterstand tus- veel brak water uit het Noordzeekanaal ginning van de brakke venen minder in­ naar binnen. In 1975 zijn deze sluizen tensief geweest dan in zoete laagveenge- verbeterd. Door deze overstromingen, in­ bieden. Veel percelen die niet grenzen aan Periode Chloride gehalte laat en overige oorzaken was het polderwa­ de hoofdweg zijn alleen over het water be­ mg Cl" per liter ter lange tijd brak tot licht brak (10.000- reikbaar, door vaarboeren. Aan het ge­ 1916-1930 10.000(1) 3.000 mg chloride per liter) (tabel 1). Na bruik van de percelen door deze vaarboe­ 1930-1935 3.000(2) voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 heb­ ren heeft het karakteristieke landschap 1945-1965 1.600(2) ben geen overstromingen meer plaatsge­ 700 (2) van dit brakwatergebied mede zijn be­ vonden, en trad geleidelijke verzoeting 1966-1977 staan te danken. Het bedrijf van een vaar- op. Dit komt doordat de Polder Westzaan 1977-1994 350(3) boer wordt o.m. gekenmerkt door klein­ een infiltratiepolder is. Door wegzijging schaligheid en bewerking van het land van water naar dieper liggende droogma­ met licht materieel (vanwege de hoge kerijen, is in de zomer inlaat van zoet Tabel 1. Globaal verloop van grondwaterstand, drassigheid). De renta­ boezemwater nodig. het chloridegehalte van het biliteit van dezeTbedrijfsvoering is gering. oppervlaktewater in het brak- Ondanks financiële compensatie voor Karakteristiek voor het veenweide waterveenweidegebied polder vaarboeren op grond van de Relatienota, landschap zijn de langgerekte percelen. Westzaan (gewijzigd naar neemt het aantal vaarboeren gestaag af. De sloten zijn ontstaan bij het vervenen. Landinrichtingsdienst, 1987; Van de tientallen melkveehouderijen aan De lange stroken waarop eertijds het veen Provincie Noord-Holland, het begin van deze eeuw zijn er in 1994 te drogen werd gelegd heten legakkers. 1989). nog 16 over. Naar verwachting zullen dat Na de periode van veenwinning zijn de 1. van Manen (1984) er rond het jaar 2000 nog 4 zijn (Landin­ natte graslandpercelen vooral door vaar­ 2. Provincie N.H. (1989) richtingscommissie, 1992). boeren gebruikt voor veeteelt. In figuur 3. Hollanderen Stam (1993). 117 t sen een natte en droge periode bedraagt in de ongeveer 8 meter brede legakker maximaal 10 cm. Gaande van de oever van de kragge met hoogopgaand rietland waarlangs brakwater indicatoren, zoals Echt lepelblad, voorkomen (Van Manen, 1984) naar de legakker, wordt een verlan- dingsreeks aangetroffen in de richting van veenmosrietland en veenheide (fig. 5). Bedreigingen van natuurwaarden van brakwatervenen De natuurwaarden van brakwaterveen- weidegebieden, zoals de polder Westzaan, zijn hoog. Deze hoge natuurwaarden worden ontleend aan het voorkomen van Scharnierzöne Scharnierzóne unieke vegetatietypen (fig. 5) en aan de hoge dichtheden van weidevogels, zoals de Grutto. Deze natuurwaarden gelden niet alleen landelijk maar ook in interna­ tionaal opzicht (Landinrichtingsdienst, Neerslag (1) 1987; Verhoeven, 1992). Het kleinschali­ ge brakwaterveenweidelandschap komt niet buiten Nederland voor. De bedrei­ Legakker gingen van de natuurwaarden van de Noordhollandse brakwatervenen worden \ gevormd door: sloot onderbemalingssloot 1. Verdwijnen van traditionele veeteelt door vaarboeren;. 1(3) 2. Afname en versnippering van het areaal (5)" (4\ door wegenaanleg en bebouwing; Wegzijging Wegzijging opwaartsekwel (6) 3. Verzoeting van het oppervlaktewater; 4. Vervuiling van het oppervlaktewater en Fig. 3a. Schematische Fig. 3b. Schematische de waterbodem door zowel eutrofiëring dwarsdoorsnede van de leg­ dwarsdoorsnede van een als door organische en anorganische mi­ akker met kragge en omrin­ onderbemalingsperceel met croverontreinigingen. gend oppervlaktewater. een traditionele molen die Aangegeven zijn compo­ het water uit de onderbe­ Achteruitgang brakwaterplanten nenten van de waterbalans. malingssloot uitslaat op het Sedert 1932 is een voortschrijdende ver­ (1) Neerslag vormt op de aangrenzende oppervlakte­ zoeting van het oppervlaktewater in de legakker een belangrijke water. De componenten brakwaterveenweidegebieden opgetreden. bron van aanvoer van van de waterbalans zijn ge­ In de polder Westzaan bedraagt het chlo­ water, naast de aanvoer (2) nummerd als bij 3a. Door ridegehalte van het oppervlaktewater op van het oppervlaktewater deze onderbemaling is het veel plaatsen thans niet meer dan 350 mg vanuit de omringende sloot. grondwaterpeil van het per­ Cl" per liter (tabel 1). Door de optreden­ De kragge, de drijvende ceel verlaagd. Door het uit­ de verzoeting verdwijnt een aantal brak­ oeverzone, zit met de schar­ slaan van dit water ontstaat water indicator planten. De documentatie