Problemy Zarz Èdzania, vol. 14, nr 1 (57), t. 1: 19 – 41 ISSN 1644-9584, © Wydzia ï Zarz Èdzania UW DOI 10.7172/1644-9584.57.1 Internacjonalizacja handlu detalicznego produktów spo ĝywczych w bPolsce Nadesïany: 21.12.15 | Zaakceptowany do druku: 15.02.16 Grzegorz Karasiewicz *, Mariusz Trojanowski ** Artyku ï przedstawia procesy internacjonalizacji w bsektorze handlu detalicznego artyku ïami spoĝywczymi wbPolsce w blatach 1990–2015. Badania zostaïy przeprowadzone na podstawie analizy danych wtórnych, pozwalajÈcych zidentyfikowaÊ podmioty zagraniczne prowadz Èce dziaïalnoĂÊ w btym sektorze oraz opisaÊ kluczowe wymiary ich strategii. Do podstawowych wniosków z bprzeprowadzonych analiz mo ĝna zaliczyÊ nastÚpujÈce charakterystyki: (1) dominacja rynkowa przedsi Úbiorstw zagranicznych wbhandlu detalicznym artyku ïami spoĝywczymi – osi Ègn Úï y udzia ï w b rynku powy ĝej 50%; (2) rokiem prze ïomu wb procesach internacjonalizacji by ï rok 2001; (3) najcz ÚĂ ciej stosowanÈ strategi È wej Ăcia by ïa inwestycja bezpo Ărednia typu greenfield; (4) krajem pochodzenia podmiotów zagranicznych by ïy przede wszystkim wysokorozwi- ni Úte kraje europejskie; (5) podmioty zagraniczne prowadzÈ dzia ïalnoĂÊ w bformie wielkopowierzchniowych sklepów (supermarketów, hipermarketów, sklepów dyskontowych). Sïowa kluczowe : internacjonalizacja, deinternacjonalizacja, handel detaliczny, produkty spo ĝywcze, Polska. Internationalization of the Grocery Retail Market in Poland Submited: 21.12.15 | Accepted: 15.02.16 The paper presents the internationalization processes in the grocery retail market in Poland in 1990–2015. The study was conducted on the basis of the analysis of secondary data which allowed identifying foreign entities operating in this market and describing key dimensions of their strategy. The basic conclusions of the analysis are the following: (1) market dominance of foreign companies in the grocery retail market – their market share was above 50%; (2) the breakthrough year in the process of internationalization was 2001; (3) the most common entry strategy was greenfield direct investment; (4) foreign investors came from highly developed European countries; (5) foreign companies operate on the basis of large-format stores (supermarkets, hypermarkets, discount stores). Keywords : internationalization, de-internationalization, retailing, grocery, Poland. JEL: D02, L81 * Grzegorz Karasiewicz – prof. dr hab., Uniwersytet Warszawski, Wydzia ï Zarz Èdzania. ** Mariusz Trojanowski – dr hab., Uniwersytet Warszawski, Wydzia ï Zarz Èdzania. Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydzia ï Zarz Èdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678bWar- szawa; e-mail: [email protected], [email protected]. Grzegorz Karasiewicz, Mariusz Trojanowski 1. Wprowadzenie Internacjonalizacja przedsi Úbiorstwa handlu detalicznego oznacza wej Ăcie na nowe rynki zagraniczne zb dziaïalnoĂci È operacyjn È polegaj ÈcÈ na pro- wadzeniu na rynkach zagranicznych punktów sprzedaĝy detalicznej. Takie podej Ăcie jest zgodne w b du ĝym stopniu z b definicjami internacjonalizacji przedsi Úbiorstw handlu detalicznego zaproponowanymi przez: Dawson (1994), Alexander (1997, s. 37) ib Gilbert (1999, s. 315). Wej Ăcie na rynki zagraniczne stanowi jeden z bdwóch kierunków rozwoju przedsi Úbiorstw han- dlu detalicznego. Drugi wariant rozwoju jest zwiÈzany zbwejĂciem wbnowe formaty, czyli rozwój wbwymiarze produktowym (Borusiuk, 2008, s. 96–104). Pocz Ètek procesów internacjonalizacji wb handlu detalicznym wb Polsce datuje si Ú na pierwsz È dekad Ú lat 90. XX wieku (Karasiewicz i b Nowak, 2010; S ïawi ñska, 2004). Pierwszymi przedsi Úbiorstwami zagranicznymi, które zdecydowa ïy si Ú wej ĂÊ na rynek handlu detalicznego artyku ïami spo ĝywczymi wb Polsce, by ïy: Globi (1990 r.), Billa (1991 r.), Leclerc (1992 r.) i b Rema (1993 r.) (zob. za ïÈ cznik 1). Wpisane by ïo to w b Ă wiatowy trend interna- cjonalizacji dzia ïalno Ăci przedsi Úbiorstw handlu detalicznego (Alexander ibDoherty, 2010; Sïawiñska, 2004). Celem artyku ïu b Údzie charakterystyka procesów internacjonalizacji handlu detalicznego na rynku artyku ïów spo ĝywczych w b Polsce w b latach 1990–2015. Zostanie ona przeprowadzona wbnastÚpujÈcych wymiarach: – czasowym (wej Ăcie ibwyjĂcie podmiotów zagranicznych), – strategii wej Ăcia podmiotów zagranicznych, – kraju pochodzenia podmiotów zagranicznych, – formatu handlu detalicznego stosowanego przez podmioty zagraniczne, – pozycji rynkowej podmiotów nale ĝÈ cych do kapitaïu obcego. 2. Procesy internacjonalizacji wbhandlu detalicznym – przegl Èd literatury przedmiotu Publikacje ibbadania zwiÈzane zbproblematykÈ internacjonalizacji w bhan- dlu detalicznym mo ĝna uporzÈdkowaÊ w bczterech grupach. Pierwsza z bnich, majÈca charakter dominujÈcy, jest zwiÈzana zbperspektywÈ przedsi Úbiorstw handlu detalicznego wywodzÈcych si Ú z bkrajów wysokorozwiniÚtych ibprze- wa ĝnie dziaïaj Ècych na rynku artykuïów spoĝywczych (Alexander ibDoherty, 2010; Dawson, 2007). Efektem bada ñ w btym obszarze jest okre Ălenie zakresu internacjonalizacji (Dawson, 2007; Borusiak, 2008, s. 140–147) i bopracowanie zintegrowanych modeli przedstawiajÈcych procesy internacjonalizacji przed- si Úbiorstw handlu detalicznego (Vida, 1997; Sternquist, 1997; Alexander ib Meyrs, 2000). Publikacje s È ukierunkowane na poszczególne elementy procesu internacjonalizacji. WĂród nich mo ĝna wyróĝni Ê nast ÚpujÈce: – motywy wej Ăcia na rynki zagraniczne: Dawson, 1994; Alexander, 1995; Tatoglu, Demirbag i bKaplan, 2003; Borusiak, 2008, s. 131–140; 20 DOI 10.7172/1644-9584.57.1 Internacjonalizacja handlu detalicznego produktów spoĝywczych wbPolsce – wybór rynków zagranicznych: Burt, 1993; Davies i b Fergusson, 1995; Tatoglu, Demirbag i bKaplan, 2003; Gripsrud ibBenito, 2005; Alexander, Rhodes ibMyers, 2007; Myers ibAlexander, 2007; Swoboda ibinni, 2007; Borusiak, 2008, s. 131–140; – strategie wej Ăcia na rynki zagraniczne: Fernie, 1992; Dawson, 1994; Fer- nie, 1995; Doherty ib Alexander, 2006; Palmer i b Owens, 2006; Dawson, 2007; Doherty, 2007; Huang ibSternquist, 2007, Park i bSternquist, 2008; Doherty, 2009; – rozwi Èzania operacyjne (standaryzacja i b adaptacja): Bianchi i b Arnold, 2004; Wrigley, Coe i bCurrah, 2005; Cao ibPederzoli, 2013; – wyniki (efekty) rynkowe i bfinansowe operacji zagranicznych: Mitton, 1987; Evans ibMavondo, 2002; Evans, Mavondo ibBridson, 2008a; Evans, Brid- son, Byrom ibMedway, 2008b; – wyj Ăcie z b rynków zagranicznych (deinternacjonalizacja): Alexander ib Quin, 2002; Burt, 2004; Wrigley i b Currah, 2003; Palmer, 2004; Ale- xander, Rhodes ibMyers, 2007; Palmer i bQuinn, 2007; Cairns ibinni, 2008; El-Amir ibBurt, 2008. Druga grupa przedstawia procesy internacjonalizacji handlu detalicz- nego wbodniesieniu do produktów zwiÈzanych zbmodÈ (g ïównie zbodzieĝÈ ) (Alexander ibDoherty, 2010). Punktem wyjĂcia wbtym obszarze badawczym sÈ prace: Moore (1997; 1998) oraz Moore i binni (2000; 2004). Badania sÈ skoncentrowane na: – okre Ăleniu kluczowych czynników sukcesu wb procesach internacjonali- zacji: Wigley i binni, 2005; Wigley i bMoore, 2007; Lopez i bFan, 2009; – wyja Ănieniu kierunków ( Ăcie ĝek) ekspansji zagranicznej: Waarts i b van Everdinge, 2006; – opisaniu strategii wej Ăcia: Doherty, 2000; 2007; 2009; Moore, Doherty ib Doyle, 2010; Nobbs, Moore i b Sheridan, 2012; Forte i b Carvalho, 2013. Trzecia grupa publikacji przedstawia internacjonalizacj Ú przedsi Úbiorstw handlu detalicznego wywodzÈcych si Ú z b krajów rozwijajÈcych si Ú. S ïaboĂÊ kapitaïowa oraz brak przewagi konkurencyjnej wïasnoĂciowej (czyli innowa- cyjnych formatów i brozwi Èza ñ zwi Èzanych z bhandlem detalicznym) powoduje, ĝe przedsi Úbiorstwa handlu detalicznego z btych krajów prowadz È ograniczon È dziaïalnoĂÊ na rynkach zagranicznych. Jedna z bnielicznych publikacji przed- stawia specyfikÚ procesów internacjonalizacji tych podmiotów na podstawie badañ dzia ïalnoĂci na rynkach zagranicznych przedsiÚbiorstw handlu deta- licznego wywodzÈcych si Ú z bTurcji (Eren-Erdogmus i binni, 2010). Czwarta grupa dotyczy bada ñ prowadzonych z b perspektywy kraju. S È to badania przedstawiajÈce procesy internacjonalizacji handlu detalicznego wbwybranych krajach (np. Dries, Reardon i bSwinnen, 2004 – Czechy, S ïowacja ibChorwacja; Hu, Reardon, Rozelle, Timmer i bWang, 2004 – Chiny; Karasie- wicz ibNowak, 2010 – Polska; Nquyen, Wood i bWrigley, 2013 – Wietnam). Ten obszar bada ñ jest bezpo Ărednio zwiÈzany zbcelami artykuïu. Szczególne Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016 21 Grzegorz Karasiewicz, Mariusz Trojanowski znaczenie dla tego kierunku badañ maj È dwa modele: transformacji handlu detalicznego w b krajach postkomunistycznych (Dries, Reardon i b Swinnen, 2004) ib fale rozwoju nowoczesnego handlu na Ăwiecie (Reardon, Timmer, Barrett ibBerdegue, 2003; Reardon, Henson i bBerdegue, 2007). W pierwszym modelu Dries, Reardon i b Swinnen (2004) wyróĝnili trzy fazy transformacji handlu detalicznego w b krajach postkomunistycznych: komunistycznÈ, zmiany ( transition) i bglobalizacji. Ka ĝda zbtych faz ma innÈ charakterystykÚ (tabela 1). Poszczególne kraje postkomunistyczne przecho- dzi ïy przez wymienione trzy fazy, jednak ĝe czas trwania poszczególnych faz by ï zró ĝnicowany ib tym samym ró ĝna by ïa szybko ĂÊ przechodzenia do kolejnej fazy. W Polsce faza zmiany rozpocz Úï a si Ú w b 1989 r., natomiast faza globalizacji oko ïo 1996 r. Model Dries i b innych (2004) jest zgodny zb fazami procesu transformacji handlu przedstawionymi przez Karasiewi- cza ibNowaka (2010). Zostaïy w bnim wyróĝnione cztery fazy: prywatyzacji, internacjonalizacji,