Voor een dubbeltje op de eerste rang 7 Wij zijn een volk van kooplieden en koopjes- jagers en dat heeft diepe sporen nagelaten in onze taal. In Voor een dubbeltje op de eerste rang zijn - voor het eerst - vrijwel alle spreek- woorden en zegswijzen met Nederlands geld bij elkaar gezet. Het gaat om ruim dertienhonderd bekende en minder bekende uitdrukkingen uit de afgelopen zeshonderd jaar. De zegswijzen zijn verdeeld over vijfenveertig rubrieken. Zo staan de uitdrukkingen die met armoede, rijkdom of gierigheid te maken hebben over- zichtelijk bij elkaar, net als de spreuken met cent, daalder, dubbeltje, duit, gulden, kwartje, oordje, penning en stuiver. Waar nodig is de be- tekenis toegelicht en wordt iets verteld over de herkomst. Ook is een lijst opgenomen van de ruim tweehonderd volksnamen voor onze mun- ten en biljetten, zoals geeltje, heitje, joetje, piek en rooie rug. Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en jour- nalist. Hij is vaste medewerker van onder an- dere NRC Handelsblad, de Staatscourant en Onze Taal en heeft verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de pemig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, het Borrelwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek en (samen met Rob Tempelaars) Krijg de vinken- tering! 1001 Nederlandse en Vlaamse verwensin- gen. PROMETHEUS - NRC/HANDELSBLAD Voor een dubbeltje op de eerste rang Ewoud Sanders Voor een dubbeltje op de eerste rang IOOI spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld 200I Prometheus/NRC Handelsblad Amsterdam / Rotterdam © 2ooi Ewoud Sanders Eindredactie Jaap Engelsman Omslagontwerp Kummer & Herrman, Utrecht Foto omslag Co de Kruijf/Hollandse Hoogte Illustratie binnenwerk Rik van Schagen www.pbo.nl ISBN 90 446 0106 7 Inhoud Woord vooraf 9 Verantwoording 17 1001 spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld Armoede 21 blut, geen rooie rotcent, op zwart zaad zitten 28 voor een dubbeltje geboren 32 het groeit me niet op de rug 32 ironisch bekeken 3 3 Bedrog en misdaad 35 smeergeld 38 zwendel 39 Berucht 41 Cent 42 Daalder 48 Dieren 52 Domheid 59 Dooddoeners 60 Dubbeltje 66 Duit 70 Duivel, bijgeloof 76 Duur 78 Geld is almachtig, geld opent alle deuren 81 Geld is gevaarlijk 88 Geld is niet alles 91 Geld is nuttig 95 Geld is onontbeerlijk 97 geen geld, zondergeld IOI kopen kost geld I02 seks kost geld IO3 Geld stinkt niet IO4 Geloof, deugd, eer I06 Gierigheid, gierigaard, vrek 112 God I20 Gulden 121 Handel en arbeid 125 Klinkende munt I29 Kwartje I32 Liefde en huwelijk 134 Niet veel zaaks 138 goedkoop 142 waardeloos 143 woorden kosten niets 145 Onverstandig handelen 146 verkwisting 149 met geld smijten !53 verbrassen 153 geld moet rollen 154 rekenfouten 155 penny wise, poundfoolish 156 drank 156 Oordje 158 Opscheppen 164 Penning 167 Plat 174 Rijkdom 175 ping-ping hebben 179 met de duiten zitten 183 een smak geld 185 Schulden 186 Sparen 189 wie het kleine niet eert 192 Stuiver 194 Tot de laatste 201 Uitbrander 202 Verdienen 203 geld trekt geld aan 204 het regent geld 205 Verstandig handelen 207 Vriendschap 211 Waardevol 213 Wensen 215 Zeispreuken 217 Ziekte en dood 221 Overig 223 Einde 232 Bijvoegsel: volksnamen voor cent tot duizend gulden 233 Geraadpleegde literatuur 236 Register 239 Woord vooraf In dit boek zijn duizend-en-een spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld bij elkaar gezet. Duizend-en-een moet hier worden opgevat als 'heel veel', een betekenis die we danken aan de sprook- jes van Duizend-en-een-nacht. Maar voor de goede orde en voor de tellers onder u, het zijn er meer dan IOOI, namelijk ruim dertien- honderd. Dertienhonderd kan met recht 'heel veel' worden genoemd. Laat dit van meet af aan duidelijk zijn: u kent ze lang niet allemaal. Ster- ker: van het gros heeft u nog nooit gehoord. Dat komt omdat het hier gaat om spreekwoorden en zegswijzen uit de afgelopen zes- honderd jaar. Een levende taal als het Nederlands verandert voortdurend; er komt van alles bij en er valt van alles af. In die zes eeuwen is er bo- vendien veel veranderd aan ons geld. Ooit was het gewoon om te betalen met onder meer duiten, oordjes, kronen, penningen, ponden en stoters - woorden die we tegenkomen in tientallen zegswijzen. Later kregen we onder meer centen, stuivers, kwartjes, guldens en daalders. Veel gelduitdrukkingen zijn in onbruik geraakt, andere houden nu al eeuwen stand (zoals boter bij de vis, dat dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw) en soms zie je dat oude spreekwijzen nieuwe muntnamen adopteren. Zo zei men oorspronkelijk - in het begin van de 17de eeuw, en waarschijnlijk al eerder - wie tot een blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden. Men zei ook: wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen. Er zijn te- vens varianten met stuiver/daalder, stuiver/dubbeltje en stuiver/gul- 9 den. Wij zeggen nu: wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje. In de zegswijzen zie je het leven ook duurder worden. Aan het eind van de 19de eeuw zei men in Vlaanderen: met zo'n knecht en vijfcent krijg je overal een pint bier (kennelijk kostte een biertje toen een stuiver). Vijftig jaar later zei men: als je er een kwartje bijlegt, kun je er een glas bier voor kopen. Anders gezegd: iedere tijd en iedere streek kent zijn eigen spreekwoorden en zijn eigen varianten. In dit boekje zijn ze - voor het eerst - bij elkaar gezet. Dat geldt ook voor de ruim tweehonderd volksnamen voor onze munten en biljetten, zoals heitje, piek en rooie rug, die in een bijvoegsel zijn opgenomen. Wat maakt het de moeite waard om ruim dertienhonderd uitdruk- kingen over geld te inventariseren? In de eerste plaats geeft zo'n collectie een interessant beeld van de Nederlandse (en Vlaamse) cultuur. We zijn een volk van kooplieden en koopjeslopers en dat heeft diepe sporen in de taal nagelaten. Maar de directe aanleiding om dit boekje te maken is vanzelfsprekend dat het Nederlandse geld door de euro zal verdwijnen. Eerst uit het betalingsverkeer en dan uit alle oude sokken, totdat we wellicht alleen enkele muntjes en briefjes overhouden om later aan onze kinderen of kleinkinde- ren te laten zien. 'Kijk, zo zag een dubbeltje er vroeger uit. En dit is nou een kwartje Veel mensen zijn bang dat de euro ook de Nederlandse taal zal aantasten. Dat met het verdwijnen van de centen, dubbeltjes en kwartjes ook die woorden zullen wegvallen. Die angst is ongegrond, daar kom ik straks op terug. Jatwerk Hoe is deze verzameling tot stand gekomen? Door veel jat- en plak- werk. Positiever geformuleerd: door de belangrijkste spreekwoor- denboeken van grofweg de afgelopen tweehonderd jaar systema- tisch door te nemen op woorden die met geld te maken hebben, dus van cent tot rijksdaalder, van penning tot munt, van spie tot heitje en zo verder. Veel van het oude materiaal is afkomstig uit het driedelige Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal (1858-1870) van de Gor- kumse onderwijzer P.J. Harrebomée. Harrebomée heeft een uit- 10 treksel gemaakt uit alle spreekwoordenverzamelingen vanaf de 15de eeuw, en hoe chaotisch zijn boek ook is, met ruim 40.000 uit- drukkingen is het nog altijd een onmisbare bron. Daarnaast heb ik dankbaar gebruikgemaakt van enkele digitale woordenboeken, met name van het onvolprezen Woordenboek der Nederlandsche Taal en van de elektronische Grote Van Dale. Wat be- treft de vaak ingewikkelde historie van Nederlandse munten heb ik het zwaarst geleund op De Nederlandse munten, het standaardwerk van H. Enno van Gelder uit 1965. Zie voor de andere bronnen de lijst met geraadpleegde literatuur achter in dit boekje. Rubrieken De spreekwoorden en zegswijzen zijn over 45 hoofdrubrieken (en 26 subrubrieken) verdeeld. Die staan in alfabetische volgorde. Een uitzondering is de bezemrubriek 'overig', die aan het eind staat. De rubrieken zijn ongelijksoortig. Er zijn puur thematische ru- brieken, zoals 'armoede', 'rijkdom', 'gierigheid' en 'ziekte en dood'. Maar ook de meest gangbare muntnamen zijn in aparte rubrieken ondergebracht. Het gaat om 'cent', 'daalder', 'dubbeltje', 'duit', 'gulden', 'kwartje', 'oordje', 'penning' en 'stuiver'. Daarnaast zijn er enkele taalkundige rubrieken, zoals 'dooddoeners' en 'zeispreuken' (dit zijn spreuken waarin iemand een gezegde in de mond krijgt ge- legd; in de uitdrukking staat meestal 'zei die-en-die', vandaar de naam). In deze taalkundige rubrieken was de vorm of junctie van een zegswijze bepalend voor opname. De doorgewinterde woordenboekgebruiker ziet de problemen onmiddellijk opduiken. Immers, er zijn natuurlijk veel uitdrukkin- gen die in meerdere rubrieken passen. Dat is ook zo. Sommige mensen zeggen, als iemand iets doms opmerkt: hulde, hulde, geef die vent een gulden. Dat is een dooddoe- ner, en de uitdrukking is dan ook in die rubriek te vinden. Maar hij staat ook bij 'domheid' en 'gulden'. Voor die verspreiding over ru- brieken is niet gekozen om de omvang van dit boekje op te blazen, maar vanuit de overtuiging dat slechts weinig mensen het van A tot Z zullen lezen. Dit werkje is bedoeld om in te bladeren en dan wil je in de rubriek die je interesseert zo veel mogelijk van je gading te- rugvinden, zonder eindeloze doorverwijzingen. Om diezelfde reden zijn toelichtingen bij een uitdrukking soms 11 op meer dan één plaats te vinden. Het Nederlands blijkt slechts drie uitdrukkingen met knaak te hebben - althans, wij hebben er niet meer kunnen vinden. Het gaat om de dooddoener één knaak tachtig ('Zeg wat kost dat nou?' 'Een knaak tachtig.'), knaken poetsen 'gierig zijn', en zijn knaken dicht hebben 'geld gewonnen hebben bij het spel'. Die uitdrukkingen staan in verschillende rubrieken. Om ge- blader te voorkomen is bij alledrie iets gezegd over de herkomst van het woord knaak. Vanzelfsprekend worden toelichtingen niet her- haald bij uitdrukkingen die dicht bij elkaar staan.