QoRiB мэммэDоч, чiодоi qurivBv ЛZORBAYCANIN ýIмлL-ýоRQ эKNQiriK ZONASI TORPЛQLARININ QiyMэTLэNDiRiLMэsi Bak - "Elm" -2002 63{.ii *+ ,: ,i lИt t-./ dJ Еlпi redaИoru: АzогЬ. МЕА-пrп akademiki fut.i.Cafarov Q.$.Маппаdоv, V.A.Qulфev. ДzаrЬаусапtп simаl-g arq аНпgilik zопаs, tоtраqlаппtп qiymatlandirilmasi. - Bakr: Elm, 2Оа. - 228 s. ISBN - 5_8066-1402-б Oxucuya tэqdim edilon mопоqгаfiуа torpaq-kadastr tаdЬirlагiпiп gox vacib hissэsino - tоrраqlапп bnitiюvkasr чэ iqtisadi qiymotlon- dirilmosi рrоЬlеmiпа hаsr оluпmчgduг. Вu mоsоlаlэг igrqlandrпlarkan gimаl-9агq akingilik zonasl tоrраqlаrtпtп segilmosi tasadtifi deyildir. Bu zona hоm ёzi.ini.in ixtisaslaqmasna, hom do iqtisadi-coSafi mёч- qey iпэ gсiгэ А zэrЬау canln digar zопаlагtпdап fаrqlопir. МопоqгаГrуа haztrlanarkon miiэlliflar tограqlаrm qiymatlandirilrnosi pюblemina hazшda гespublikamrzda уаrапmlg уепi ictimai-iqtisadi tоlаЬlэr baxr- mmdan yanagmaýa cahd etmig, xrrda tоrраq miilНyyotgiliyi praitin- do tограqlагrп bonitirovkasl vo iqtisadi qiymotlondiTilmasinin yeni саhэtlаriпi ага$rrmаýа galrgmrglar. Мопоqгаfi уа hаm miitoxossislэr, torpaqgi.inaslar, аqюпоmlаг, iqtisadgtlar. hоm dэ genig охuсu daiTэsi iigi.in паzоrdо fu fu lmugdur. F,Ц }'-нун ýФ } й l 80l000000 i Глrtt, г{) б55(07) -2о02 уwа6";iНаСill е ý-В "Elm" пэgriууаil, 2002 GtRIý Respublikamtzda 90-cr illэriп оrtаlаппdап hэуаtа kеgirilэп tограq islahatlarr, kolxoz-sovxoz miilkiууэtiпdэ olan tоrраq fondlannrn xtrda tограq rпiilkiууэtgilэri чэ istifаdэgilэri аrа- stnda Ьбltrgdtirtilmэsi tоrраq-rпiilНууэt rпiiпаsiЬэtlэriпi kбkii- пdэп dэуigmэklэ yanaýl, tоrраq kadastr tэdЬirlэriпiп, о сtimlэ- dэп torpaqlann bonitirovkastmn чэ iqtisadi qiуmэtlэпdirilmэ- sinin еlmi-пэzэri чэ metodiК эsаslаппrп уепidэп пэzэrdэп ke- girilmэsini, эhэmiууэtli Ьir mэsэlэ Hmi hэm elmi tэdqiqat, hэm dэ еlmi-lауihэ instifutlarr qargrsrnda qoymuqdur. Тоrраq- 1апп bonitirovkasmtn чэ iqtisadi qiуmэtlэпdirilmэsiпiп qox qэdim tarixinin olmasma Ьахmауаrаq, respublikamtzda bu sэрkidэп olan tэdqiqat iglэriпэ ХХ эsriп 60-cr illэriпdо baq- lanmtE, 70-90-cr illэrin эwэllэriпэ kimi intensiv ;эkildэ ара- nlrnrqdrr. Araqdrrmalar hэm еlпri-пэzэri, hэm dэ bu tэdqiqatla- пп пэtiсэlэriпiп istehsalatda genig miqyasda tэtЬiq edilmasi istiqаmэtiпdэ olmugdur. Lakin о zaman torpaq ehtiyatlan flzэriпdэ sosialist mfllkiууэt formalannrn (dбчlэt, sovxoz, kol- xoz) olmasl, torpaq kadastr, о сiimlэdэп tограqlаrrп bonitirov- kastnrn чэ iqtisadi qiymatlэndirilmэsinin bu torpaq-miilkiyyэt miiпаsiЬэtlаri эsаsrпdа арапlmаsrш tэlэЬ edirdi. Bu qiуmэt- lэпdiгmэ iglэri, bfrtбvliikdэ irr tоrраq mаssiчlэriпdэп istifa- dэуэ uyýunlaEdrrrldrýr ffgiin qiymэt пrеуаrlаппtп segilmэsi, tэshih эmsаllаrmrп tэtbiqi чэ digэr эmэliууаtlаr zamanl bu сэ- hэtlэr чэ digэr tаrэfdэп isэ torpaýrn tinriimxalq rniilkiyyэti k-- mi alqr-satql obyekti olmarnast пэzеrе alrmrdr. Нааrdа бlkэ hэуаtrпrп iqtisadi,siyasi, ictimai mэпzэrэsi эsаsh qэkilda dэyi9miqdir. Respublika iqtisadiyyafimn аqrаr Ьбlmэsiпdэ mtitэrэqqi qапuпlаr ("Тоrраq islahatr haqqtnda'' 1996; "Dбчlэt torpaq kadastn, rnonitorinqi чэ yerquruluEu haqqtnda" 1999; "Тоrраq mэсэllаsi haqqmda'' 1999 va s.) эsа- snda islahatlann apanlmast Ьir srra mэsэlэlэrэ, о сtimlаdэп 3 islalratlarrn чэ digэr dбчlэt эhэпriууэtli tэdЬirlэriп hэуаtа kegi- гilmэsiпiп elnri tэmiпаtt пrэsэlэsiпэ mffпаsiЬэt dэyiqmigdir. Тоrраq islahatlarrnrn intensiv aparrldrýr regionlardan biri dэ АzэrЬаусапrп ýimаl-ýаrq эkingilik zonasrdш. Bu zona istэr torpaq iqlim gэrаitiпэ, istэrsэ dэ бzifurfln iqtisadi-coýrafi mбч- qеуiпэ gбrэ bir stra эlverigli сэhэtlэrэ rnalikdir. ýirпаI-gэrq эkingilik zonasrnln Bakt чэ Sunrqayrt gэlrэrlэriпэ yaxrnltýt, Rusiya ilэ АzэrЬаусаш Ьirlэgdirэп magistral хэtlэr irzэriпdэ уеrlэgпTэsi dэ эlчеriqli iqtisadi апillэrdэп hesab оluпчr. Qeyd еdэk ki, zona daxilindэki inzibati rауопlапп эkiпgilikdэ istifa- dэ оluпап tоrраqlагr xiisusi rrriilkiууэtgilэr aгastnda bбlt;ditru- lэrkэп tоrраqlаrrп qiупrэtlэпdirilшэsi ilэ baýlr lаzшu sапэdlэ- riп, хiisusэп dэ normativ gбstэriсilэriп olmamast, mбчсud оlапlапп (bonitet kаrtоqrаmlагt чэ s.) isэ hэm fiziki, hэm dэ mэпэчi baxrmdan kбlrпэlrпэsi islalratrn gediqi zalllam mfiэууэп gэtiпliklэr tбratrrrigdir. Digэr tэrэfdэп islalratrn indiki mэrhэlэ- siпdэ, yani mбvcud paygrlar аrаstпdа tоrраq alqt-satqrsr, iсаrэ mfrпаsiЬэtlэri tэпzirrrlэпэrkэп, еупi zamanda xfrsusi mfilkiууэ- tэ verilmiq tоrраqlаr чеrgilэrlэ эhаtэ оluпаrkэп zona daxilin- dэki inzibati rауопlаrrп (Quba, Qusаr, Xagmaz, Dэчеgi, Siуэ- zэп) tоrраqlапшп tэЬii (bonitet) чэ iqtisadi qiуrпэtlэri ilэ уапа- gr pulla ifаdэ edilmig nonnativ qiymэtlarinin oltnast da tэlэЬ оlчпur. Вuпuпlа оlаqэdаr tоrраq islahatrnrn istэг paygrlara tor- paq ilzэriпdэ miilkiууэt hflququna dair dбvlat aktlarrnrn рау- landrýr mэrhэlэdэ, istэrsэ dэ torpaq alqbsatqr rпfrпаsiЬэtlэriпiп tэgэkkfll tафrýr ikinci пrэrlrэlэsiпdэ tограqlаrrп tэbii daxili kеуfiууэtlэri эsаsmdа bonitirovkasl чэ iqtisadi bazis gбstэriсi- lэri asasmda iqtisadi, о сtrmlэdэп pulla qiyrrratlэndirilrrrэsi mtihtm elmi чэ istelrsalat эhэпriууэti kэsЬ edir. Kitabrn hazrlanmastnda пrэqsэd gimаl-qэrq эkingilik zonasl toгpaqlarrnrn qiуmэtlэпdirilпrэsiпiп tэdqiqat mаtеriаllап эsа- stnda mtiаsiг bonitirovkamn чэ iqtisadi qiуmэtlэпdiгmэпiп е1- mi-пэzэri чэ metodiН ргоЬlеmlэriпэ toxunmaq чэ yeni iqtisa- 4 di-ictimai gэrаitiп tэlэьlэri baxrmrndan igrqlandrгmaq olmug- dчr. Мfiэlliflэr iimid еdirlэr Н, kiиb tэkсэ kadastr рrоЬlеmlэri ilэ mэýýul olan mfltэхаssislэгi deyil, Ьч saha itэ baraqtanan hэr bir kэsi бz[пэ сэlь еdэсэk чэ опlаr iigiin dэуэrli чэsаitэ gечrilэсэkdir. 5 I FэSIL. AZoRBAYсANIN ýIMAL_ýORQ экtтчqlrlк zотчдsl ToRвAQLARINIII BKororl gaKa.ITIrqIm sэсlууэsl ý 1. соёкдгI MovqBvt О50' ýimаl-gэrq эkingilik zonasl 40О52'-4 1 gimal еп dairэsi ilэ 48005'-49022' qerq uzunluq dairэsi аrаsшdа yerleqir. Zona qi- mаl-qэrЬdэп Sаmur gayr vasitэsi ilэ Daýrstan MR, 9ima1- Еэrqdэп Xezer dэnizi, сэпuЬ чэ сэпuЬ-qэrЬdэп Вбучk Qafqaz dаýlапшп yan silsilэsinin suayrrcr эtэklэri ilэ sаrhэdlэпir. Эrа- zinin эп algaq пбqtэsi dэпiz sэчiууэsiпdэп-26,5 m aEaýrda (Хэzэr dэnizinin sahilindэ), эп уOksэk пбqtэsi ise |'727 m (Zt- хrr kэпdi) hiiпdtrrdэ yerloqmigdir. Umumiууэtlэ, zona эrаzisi- nin gox hissэsi daýlrq чэ dаýэtэуi maili dirzэпlikdэп, tigdэ biri isэ 200 m-dэп algaq olan dirzэnlik чэ ovaltq аrаzilэrdэп iЬаrэt- dir. bzibati baxtmdan Quba, Qusar, Xagmaz, Dэчэgi, Siyэzan rауопlапшп эrаzisiпi эhаtэ еdiг. ýimal-gэrq эkingilik zonasmfi kэпd tэsэrrtifаtmа уаrаrlr torpaqlann_rn timumi sahosi 28'7819 hektar olub, respublika tizrэ uyýun kateqoriyadan olan torpaq fondunun 6,38 %-ni tэqkil edir. ý 2. RELYEF ýimal-qэrq эKngilik zonasl fiziК-coýrafi, xiisusэn gеоmоr- foloji quruluguna gбrе f27,28, l03] Qusar maili dttzэnliyi vi- lауэtiпэ aid edilir. Qusar maili dffzэпliуi чэ опuп эtrаf hissэlэriпi эhаtэ еdэп Ьч эrаzi miirokkob relyef quruluguna malikdir. Zona daý silsi- lэlэгi, опlаrdап аупlап qollar, maili dtzэпliklэr, qоkэkliklэr чэ dэnizsahili ovalrqlardan iЬаrэtdir. 6 Zonada эkingiliyin inkigafl чэ опuп эrаzi daxilindэ paylan- masmda relyefin qurulugu эsаs amil rоluпч oynamtEdr. Hip- sometrik quruluquna gбrэ эrаzi aydrn sеgilэп 2 rayona Ьбliiпtir: 1, Daýltq rауоп (dэпiz sэчiууэsiпdэп yffksэkliyi 500-1727 m). 2. Dаýаtэуi tэрэli maili diizэпlik чэ dэпiz sahili ovalrq rау- on (dэпiz sэчiууэsiпdэп yffksэkliyi - 2б,5-500 m). Эrаzi Dэчэgigауdап Eimala 3 geomorfoloji rауопа, 4 уапm- rауопа aynlmrgdrr. Dэчэ9i9ауlа Tuýgay arasmda уеrlэ9эп эrа- zi isэ rауопlаgmаdап kэпаrdа qalmrgdrr. Bu эrаzi Tuýgay- Dэчэgigау rауопuпа aid edilmigdir чэ эkingilik baxrmrndrn geomorfoloji rауопlаrа (ТэlэЬi, Sflval, Samur) uуýuп gэlir. Daýlrq rауоп relyefin genetik чэ fiziki-coýrafi хiisчsiууэtlэ- riпэ gбrэ Ьir-Ьiriпdэп fэrqlэпэп iki hissэуэ aynlrr: а) Sаmur- gау-Dэчэgigау arasr эrаzilэr чэ Ь) Dэчэ9i9ау.Тчý9ау arasr эrаzilэr. ýаmurgау-Dэчеgigау arast эгаzilэriп rеlуеfiпdэ 5-70 bucaq altrnda tэdгiсэп algalan monoklinal quruluga malik olan daýlar, daýarasr dэriп dэrэ чэ чаdilэr flstiinltik tэgkil edir. Вurаdа dэrэ, qobu чэ yarýan gэЬэkаsiпiп srxlrýr 1,5-2,5 km/km2 аrаsmdа dэуiqir. Yап silsilэdan qidalanan 9ау dэrэlэriпiп, уафап чэ qobularrn эksэriууэti assimmetrik qurulu;a malikdir. Qay dэrо- lэriпiп yamaclannda rеlуеfiп mailliyi kэskin surэtdо аrtаrаq, Quruqay чэ Qusargay dэrэsi yamaclannda Ьэ'zэп 20-300-уэ gаtш. Relyefin Ьч еlеmепtlэriпiп formalagmasrnda eroziya- denudasiya prosesleri эsаs уеr fufur. Qudyalgayla Vэlчэlэgауm arasmda algaq daýlar чэ опlаrа mэхsчs dэrэ vo qobu gэЬэkэlэri geniý yayrlmrgdr. Вч эrаzi strчktur сэhэtdэп Qusаr-Dэчэgi gбlспэsiпэ daxil olan ikinci dаrэсэli ТэlэЬi antiklinalrna uуýчп gэlir чэ mtiasir rеlуеfdэ yaxýl miiqаhidэ еdilэп ýuduq silsilosini эmэlэ gэtirir. Нэmiп silsilэ сэпuЬ-qэrЬdэ Тэпgi-ВеgЬагmаq antiklinaгisЫn Eimal уаmасmа tэmаs edir. Опlапп sэthlэri Ьэ'zi уеrlэrdэ yaxgr ha- 7 mаrlапmаqlа kопqlоmеrаtlаrdап, gaydaglanndan, gilli чэ mirхtэlif rэпgli gilliсэlэrdэп tэqНl olunmugdur. Вu эrаziпiп dахiliпdэ mf,sЬэt rеlуеf fоrmаlап ilэ уапаgr strчktцr eroziya mэпqэli Rustov gбkэkliуi mапfi relyef fоrmа- sr Hmi gбzэ 9аrрrr. Qaýacrqgay dэrэsiпiп Qamqam чэ Sofi- kэпd arasrndalc hissэsindэ kobud qmntrlr sel daqlan geniq yayrlmlqdrr. Dэчэgigауlа Tuýgayln аrаslпm rеlуеfiпdэ Yan silsilэпiп gi- mа1-9эrq чэ сэпчЬ Еэrq baxarlr yamaclan fistirnliik tэgНl edir. Вчrа iigiin arid-denudasiya quruluglu dаýlаr, gбgэkliklэr чэ tеr- rаslаgmrg maili dilzэпliklэr sэciyyэvidir. СэпuЬ-gэrq qurtа- rасаýrп rеlуеfiпdэ Tengiz-Beqbarmaq antiklinaгisi daha aydrn ifаdэ оluпчr. Опlапп sэthi hamarlanmaqla dэпiz sэчiууэsiпdэп yiiksэkliyi 400-420 m arasrnda dэyigiT. ýimаl-qэrq Ьжаrlr уа- mасlаr dэrэlэrэ