ECHA PRZESZ£OCI IX, 2008 PL ISSN 1509-9873 ARTYKU£Y I ROZPRAWY Tomasz Strze¿ek Instytut Historii i Stosunków Miêdzynarodowych Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie KAWALERIA KSIÊSTWA WARSZAWSKIEGO W WOJNACH NAPOLEOÑSKICH ORGANIZACJA I SZLAK BOJOWY1 Kawaleria polska, która powsta³a w 1806 roku choæ kontynuowa³a tradycje dawnej jazdy Rzeczpospolitej to jednak zmieni³a swoje oblicze, podobnie jak ca³e pañstwo i armia Ksiêstwa Warszawskiego. Przyjê³a m.in. nowe formy organizacyjne, sposób uzupe³niania szeregów i nieznane dot¹d formacje z ich charakterystycznym umundurowaniem i uzbrojeniem. Jakkol- wiek zasadniczy trzon polskiej kawalerii tworzy³y pu³ki regularne, to jednak miêdzy 1806 a 1813 rokiem trzykrotnie odwo³ywano siê do pospolitego rusze- nia szlachty. Cech¹ charakterystyczn¹ tej formacji by³a obecnoæ w chor¹- gwiach towarzyszy (rycerzy), obok oficerów i pocztowych. Towarzysze, zgod- nie zreszt¹ z dawnymi tradycjami, wyrêczali siê pocztowymi [...] w przy- krzejszych okolicznociach s³u¿by i wykorzystywali ich do pos³ug osobistych jak s³u¿bê dworsk¹. Poza tym wspólnie z oficerami wspó³uczestniczyli w podejmowaniu decyzji o dzia³aniach bojowych. W 1806 i 1807 r. pospolite ruszenie powiela³o odwieczne przywary znane ju¿ z okresu Rzeczypospolitej, a wiêc brak dyscypliny, wykroczenia przeciwko prawu, samowolê, rabunki, nak³adanie nieuzasadnionych kontrybucji, a nawet ³upieskie wyprawy. Próby reorganizacji, maj¹ce na celu nadanie pospolitemu ruszeniu charakteru woj- ska regularnego, zawiod³y. Ogólna liczba pospolitaków nie przekroczy³a 5 tys. (w lutym 1807 r. 4,8 tys.). Czeæ z nich walczy³a w samodzielnym korpusie jazdy powstañczej (dowodzonym przez gen. Wincentego Aksamitowskiego, 1 Tekst nie obejmuje oddzia³ów formowanych w 1812 roku na Litwie (by³y one podporz¹d- kowane w³adzom Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do 1813 roku, gdy komendê nad nimi obj¹³ ks. Józef Poniatowski) oraz tych formacji jazdy, które od pocz¹tku swego bytu pozostawa³y na ¿o³dzie Francji, np. pu³ku szwole¿erów gwardii, pu³ków 7. i 8. szwole¿erów lansjerów. 84 Tomasz Strze¿ek a nastêpnie gen. Micha³a Sokolnickiego), ale wiêkszoæ stopniowo porzuca³a szeregi walcz¹cych lub przechodzi³a do pu³ków regularnych2. Ponownie do pospolitego ruszenia odwo³ano siê w 1809 r. w trakcie wojny z Austri¹3 oraz w 1813 r. po klêsce Napoleona w Rosji. W tym ostatnim wypadku do walki stanê³o tylko kilkaset osób (23 II 1813 r. oko³o 400 jedców, a spodziewano siê 4 tys.)4. Regularne pu³ki kawalerii powstawa³y od koñca 1806 r. £¹czy³y w swo- ich szeregach rekruta dymowego, ochotników i pospolitaków. W czerwcu 1807 r. otrzyma³y numery od 1. do 6. (1., 4., 5. psk i 2., 3., 6. pu³)5. Jesieni¹ 1807 r. liczy³y one 5,2 tys. ¿o³nierzy i 4,8 tys. koni6 , a w marcu 1809 r. 6,2 tys. ¿o³nierzy7. W nastêpstwie wojny z Austri¹ w 1809 r. liczba pu³ków jazdy wzros³a do 16. Nowe tworzono w oparciu o ochotników, pospolite ruszenie i pobór na terenie Ksiêstwa (7., 9. pu³, 10. phuz) i zaboru austriackiego (13. phuz, 14. pkir., 8., 11., 12., 15., 16. pu³)8. 14 XI 1809 r. jazda polska liczy³a ju¿ 14, 5 tys. koni, a w 1810 r. zgodnie z etatem 12,7 tys.9. Najliczniejsz¹ kawaleriê Ksiêstwo wystawi³o do wojny z Rosj¹ w 1812 r. Ju¿ 15 stycznia osi¹gnê³a ona stan 16,3 tys. ¿o³nierzy10. O skali wysi³ku Polaków w kampa- nii rosyjskiej wiadczy fakt, i¿ jazda Ksiêstwa na jej pocz¹tku stanowi³a oko³o 18% jazdy Wielkiej Armii. W toku dzia³añ wojennych kawaleria polska, tak jak ca³a jazda Wielkiej Armii, topnia³a w zatrwa¿aj¹cym tempie. W odwrocie spod Moskwy nie pomog³o jej nawet kucie koni na ostro11. 2 B. Gembarzewski, Wojsko polskie, Ksiêstwo Warszawskie 18071815 [dalej WP 1807], Warszawa 1912, s. 270; J. Albrecht, Z dziejów jazdy Ksiêstwa Warszawskiego. Przyczynek histo- ryczno-organizacyjny do lat 18061808, Warszawa 1922, s. 913, 1421, 68; J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Ksiêstwa Warszawskiego, cz. 1, Przegl¹d Kawaleryjski, t. 11: 1934, nr 4, s. 392394; J. Staszewski, Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, Gdañski 1958, s. 92 (ród³o cytatu); H. Kroczyñski, Wojsko Polskie na Pomorzu Zachodnim i Krajnie w 1807, Warszawa 1990, s. 7071, 113. 3 Oddzia³y pospolitego ruszenia formowano na terenie Ksiêstwa Warszawskiego i w Gali- cji. Gembarzewski, WP 1807, s. 272273, 277278; Grobicki, op. cit., cz. 1 s. 410; B. Paw³owski, Wojna polsko-austriacka 1809, Warszawa 1999, s. 125, 219, 234. 4 Gembarzewski, WP 1807, s. 127, 279281; M. £ukasiewicz, Armia ksiêcia Józefa, War- szawa 1986 , s. 51, 55, 5861. 5 W tekcie u¿yto nastêpuj¹cych skrótów: BLK Brygada Lekkiej Kawalerii, DLK Dywizja Lekkiej Kawalerii; KrK Korpus rezerwowej Kawalerii; phuz pu³k huzarów, pkir pu³k kirasjerów, psk pu³k strzelców konnych, pu³ pu³k u³anów. 6 Albrecht, Z dziejów, s. 43-44; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 401402. 7 Gembarzewski, WP 1807, s. 117, do tej liczby nie wliczono 1,8 tys. ¿o³nierzy i 1,1 tys. koni w zak³adach, tj. oddzia³ach zapasowych. 8 Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 411. 9 Gembarzewski, WP 1807, 118-120, 122, 150. 1 XI 1810 r. 12,1 tys. ¿o³nierzy i koni, przy czym 9. pu³ od 30 XII 1811 r. znalaz³ siê na ¿o³dzie francuskim. 10 Gembarzewski, WP 1807, s. 124, z tego 279 oficerów i 1341 ¿o³nierzy w zak³adach. Przed wojn¹ z Rosj¹ na koszt Napoleona powiêkszano pu³ki jazdy o 200 ludzi (w kompanii 25). 11 J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Ksiêstwa Warszawskiego, cz. 2, Przegl¹d Kawale- ryjski, t. 11: 1934, nr 5, s. 543; M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937, s. 301; P. A. Austin, 1812. Wielki Odwrót, opowieci tych co prze¿yli, Gdañsk 2005, s. 86, 99100, 127; T. Strze¿ek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym. Mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006, s. 13, 534. Kawaleria Ksiêstwa Warszawskiego w wojnach napoleoñskich... 85 W trakcie kampanii na terenie Litwy rozpoczêto formowanie kolejnych pu³- ków (na mocy dekretu Napoleona z 1 VII 1812 r.). Podlega³y one Komisji Rz¹dowej Tymczasowego W. Ks. Litewskiego. By³y to 17., 18., 19., 20. pu³, 21. psk i 3. pu³k szwole¿erów. Powsta³y te¿ mniejsze oddzia³y np. szwadron Tatarów czy szwadron ¿andarmów konnych12. Formacje litewskie w³¹czy³y siê do dzia³añ bojowych pod koniec kampanii, ale nie zrekompensowa³y strat poniesionych przez kawaleriê Ksiêstwa Warszawskiego w Rosji. Pobór zwy- k³y, pobór jednego jedca z 50 dymów do lekkiej kawalerii, pospolite rusze- nie i ochotnicy tak¿e nie byli w stanie tego dokonaæ. 1 I 1813 r. kawaleria polska liczy³a 5,9 tys. ¿o³nierzy i 4,6 tys. koni. Na tê liczbê z³o¿yli siê ¿o³nie- rze, którzy ocaleli z kampanii rosyjskiej, a tak¿e 2,2 tys. ¿o³nierzy z zak³adów kawalerii13. W maju 1813 r., przed reorganizacj¹, kawaleria Ksiêstwa liczy³a w 17 pu³kach (z litewskimi 18. i 20. pu³, ale bez 9. pu³) 395 oficerów, 8,5 tys. podoficerów i ¿o³nierzy z 7,5 tys. koni14. Napoleon reorganizuj¹c wojska Ksiêstwa, które przesz³o na ¿o³d francuski, faktycznie zredukowa³ liczbê pu³- ków kawalerii do jedenastu. 5. psk w³¹czono do 1. psk, 11. pu³ do 3. pu³, 12. pu³ do 8. pu³, a 10. phuz do 13. phuz. Dwa pu³ki litewskie w³¹czono do formacji Ksiêstwa 18. pu³ do 6. pu³, a 20. pu³ do 16. pu³. W korpusie gen. Jana H. D¹browskiego na bazie 4. psk powsta³ 4. pu³. Znaleli siê w nim oficerowie i ¿o³nierze z kilku pu³ków. Z trzech pu³ków stra¿y przedniej sfor- mowano pu³k krakusów15. Do kampanii jesiennej 1813 r. Polacy wystawili w 10 pu³kach (bez 9. pu³) oko³o 6 tys. szabel (czyli ludzi zdolnych do boju). Gdy doliczymy do tego pu³k szwole¿erów gwardii (1,5 tys. szabel), 7. pu³k lansjerów (600 szabel), 8. pu³k lansjerów (300 szabel), 9. pu³ w Gdañsku (443 szable) da to ³¹cznie oko³o 8,8 tys., szabel16, a z litewskim 17. pu³ 9,4 tys. szabel. Stanowi³o to blisko 2025% jazdy jak¹ dysponowa³ Napoleon przed kampani¹ jesienn¹17. W kampanii 1813 r. kawaleria polska ponios³a bardzo dotkliwe straty. 20 XI 1813 r. w Sedanie w omiu pu³kach (2., 3., 4., 8., 16. pu³, 1. psk, p. krakusów i 13. phuz.) oraz dwóch kompaniach Gwardii Honorowej (utwo- 12 Gembarzewski, WP 1807, s. 124125; £ukasiewicz, op. cit., s. 22, 5051, 65, 83, 102, 105106, 119. Pu³ki litewskie nie zakoñczy³y organizacji przed koñcem kampanii. W 1813 r. przesz³y pod dowództwo ks. Józefa Poniatowskiego zgodnie z wol¹ Napoleona. 13 Gembarzewski, WP 1807, s. 125125. W 1812 roku zmobilizowano tak¿e 1,3 tys. jazdy w ramach Gwardii Narodowej; £ukasiewicz, op. cit., s. 50, 5758. 14 A. M. Ska³kowski, O czeæ imienia polskiego, Lwów 1908, s. 1867. 15 Gembarzewski, WP 1807, s. 139, 161; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 546549; £ukasiewicz, op. cit., s. 172173, 176, 206. W 1. psk znaleli siê tak¿e ¿o³nierze z 4. psk. Reorganizuj¹c kawaleriê pu³ków nie zlikwidowano, a jedynie po³¹czono z silniejszymi. 16 J. Za³uski, Wspomnienia, Kraków 1976, s. 271; Gembarzewski, WP 1807, s. 150; M. Kukiel, Dzieje orê¿a polskiego w epoce napoleoñskiej 17951815, Poznañ 1912, s. 404405; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 548; J. Pachoñski, Genera³ Jan Henryk D¹browski 17551818, Warszawa 1981, s. 550; £ukasiewicz, op. cit., s. 177, 180, 210211. 17 M. Kukiel, Wojny napoleoñskie, Warszawa 1927, s.