TVE 16e jrg. nr. 4, december 1998 Tussen Vecht en Eem ik 'p tolhuisje Semnesserweg tusschen Xaren en J$laricum. ]?% % , ...-■ Tijdschrift voor regionale geschiedenis GOOIS MUSEUM G Ü G\ Stichting tot bevordering van de belangen van “Het Goois Museum” te Hilversum. Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig jaar nog was, is dit jaar al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, maar voor de lagere schooljeugd van over tien jaar zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. Het is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel morele als uw financiële steun hard nodig. Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van het museum. De minimumbijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035- 6292826. U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee formu­ leringen: a. Ik legaten vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van....... off b. ik benoem als mijn erfgenaam voor...... eengedeelte, de. Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algemeen nut en betaalt daardoor minder (slechts 11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornemens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast. Mocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzocht schriftelijk contact op te nemen met het bestuur van de Stichting, per adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum. STEUN HET GOOIS MUSEUM TVE 16e jrg. nr. 4, december 1998 Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis ■v-■. - mmmmC 4; t ■ Rill Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Colofon Inhoud Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave vanJ.A.M.Y. Bos-Rops de Stichting Tussen Vecht en Eem.Het tijdschrif t verschijnt De tiende penning tussen Vecht en Eem (1543- 3 maal per jaar als “gewoon” nummer (48 pagina’s) en 1564) Mogelijkheden voor onderzoek in de éénmaal per jaar in de vorm van een dubbelnummer belastingkohieren 187 (96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gemeenten binnen het werkgebied van de Stichting Tussen VechtLi da Galis en Eem. In 1998 was dat de gemeente Blaricum. De Eemnesserweg Blaricum Heden en verleden van een unieke weg 197 De Stichting TVE is een samenwerkingsverband van meer dan 30 lokale en regionale organisaties op histo­M.J.A. van d e r H eide risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en Gooise componisten (5) verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de Matthijs Vermeulen (1888-1967) 201 streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. Donateurs van deH.A. Kos Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis. Eens gegeven blijft gegeven Naarders in het gedrang bij de Katentol (1463) 220 Internetsite: http://www.tref.nl/hilversum onderzaken Activiteiten Stichting Tussen Vecht en Eem Donatie/abonnement Historische markt te Naarden 227 D onateurs kunnen zich aanm elden bij: Mw M.E.Th. Kuijer, Caliskamp 16, 1251 XJ Laren, 035-Goois Museum 228 5334756 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035- Uit de tijdschriften 230 6941382 Actualiteiten Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik makenAWN, afdeling Naerdincklant 234 van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. Herstel Bussums Werk IV gestart 235 De minimum donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar. Singer Museum 236 Girorekeningnummer Postbank 3892084. Huizer Museum Het Schoutenhuis 237 Extra nummers van het tijdschrift te bestellen onder Bestuur en redactie TVE 238 Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). Varia 239 Redactie E.E. van Mensch (voorzitter), L.R. Huese-Rommerts (se­ cretaris), mw C.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boer- Van de redactie sen, dr J.D.C. Branger, D. Dekema en dr P.H.D. Leupen. De vertraging in de verschijningsdata van de num­ Redactieadres mers van Tussen Vecht en Eem wordt helaas maar Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. langzaam ingelopen. De kopij voor het eerste num­ Inleverdatum voor het volgende nummer is uiterlijk mer15 van 1999 is echter al bijna gereed waardoor dit januari 1999. nummer naar verwachting wel weer regulier in fe­ bruari zal verschijnen. Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1998. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schriftelijke toe­ stemming van het redactiesecretariaat. Omslag: Eemnesserweg te Blaricum, ca 1900. ISSN 0169-9334 Titelpagina: St. Vituskerk te Bussum, ca 1900. 180 TVE lóe jrg. 1998 De tiende penning tussen Vecht en Eem ( 1543- 1564) Mogelijkheden voor onderzoek in de belastingkohieren J.A.M .Y Bos-Rops De tiende penning is bij de meeste Nederlan­privéuitgaven als de kosten van het staatsbe­ ders vooral bekend als de naam van een geha­stuur te betalen. Toen in de late middeleeu­ te belasting die de hertog van Alva in 1568 wenwil­ de meeste vorsten in geldnood kwamen de heffen en die een van de oorzaken was van(onder meer door de vele oorlogen die zij de opstand van de Nederlanden tegen voerden)het gingen zij er toe over geld te vragen Spaanse gezag. Veel minder bekend is het dalvan hun onderdanen: zij vroegen een bede. de tiende penning een belasting is die in Dede onderdanen probeerden op hun beurt als zestiende eeuw al vaker was geheven. Een be­tegenprestatie voor deze bijdrage allerlei lasting die bij zijn invoering een verbeteringvoorrechten te krijgen. In de loop van de vijf­ betekende in vergelijking met de traditioneletiende eeuw was het systeem zo ver ontwikkeld manier van belastingheffing. Het bezwaar te­dat een vorst regelmatig met vertegenwoordi­ gen het voorstel van Alva zat niet in de vormgers van zijn onderdanen onderhandelde (tiende penning) maar in het onderwerpover een bede, die dan een aantal jaren achter waarover de belasting betaald moest wordenelkaar moest worden betaald.2 In Holland wer­ (de verkoop van roerende goederen). Bijden de deze onderhandelingen gevoerd tussen invoering werd de tiende penning gehevende graaf, de steden en vertegenwoordigers over de inkomsten uit onroerende goederenvan het platteland. De edelen en de geestelijk­ en renten en daar had men kennelijk minderheid waren van het betalen van de bede vrijge­ bezwaar tegen. Toen de tiende penning voorsteld. Nadat in de loop van de vijftiende eeuw het eerst werd geheven, werden de grondsla­een aantal gewesten in de Nederlanden onder gen voor deze belasting opnieuw genoteerd.het gezag van de hertog van Bourgondië was Voor alle plaatsen in het graafschap Hollandgekomen, werden de beden gevraagd aan alle werden nieuwe registers aangelegd. Deze re­gewesten tezamen. Dat gebeurde aanvankelijk gisters, kohieren genaamd, vormen het on­in een vergadering van de Staten-Generaal, derwerp van dit artikel. Ze zijn een rijke bronwaarin vertegenwoordigers uit alle gewesten voor onderzoekers die geïnteresseerd zijn zittingin hadden. Een besluit werd daar pas ge­ de geschiedenis van een bepaalde plaats nomenof nadat de afzonderlijke gewesten eerst streek. ruggespraak hadden gehouden met het thuis­ front. Om de vertragingen die dit opleverde tegen te gaan werd de procedure in het begin Voorgeschiedenis van de zestiende eeuw aangepast. In de Sta­ ten-Generaal werd voortaan alleen uiteenge­ Alvorens nader in te gaan op de kohieren zetzelf waarom er een bede nodig was en daarna is het nuttig wat aandacht te besteden aan dewerd met de verschillende gewesten afzonder­ voorgeschiedenis. Hoe ging het vroeger metlijk onderhandeld over hun bijdrage. belastingen? Dat onderhandelen gebeurde in 1 lolland in In de middeleeuwen was het niet vanzelf­die tijd niet meet, zoals in de veertiende en sprekend dat onderdanen periodiek belastingvijftiende eeuw, met alle steden en platte- betaalden aan de- overheid. Een vorst werd ge­landsvertegenwoordigers, maar met een vast acht rond Ie komen van de opbrengst vancollege: zijn de Staten van Holland. Sedert 1543 eigen bezittingen en daaruit zowel zijnwerden de Hollandse steden bij de onderhan- TVElóejrg. 1998 187 delingen over de bede vertegenwoordigdAantal huizen en inwoners in plaatsen tussen door de zes grote steden (Dordrecht, Haar­Vecht enEem 1477-1514,volgens deEnqueste lem, Delft, Leiden, Amsterdam en Gouda) en van 1494 en deInformatie van1514. trad de Ridderschap op als vertegenwoordiger van het platteland. Plaats Haardsteden Communicanten 1477 1494 1514 1514 Nadat tussen vorst en gewest overeenstem­ 45 40 250 ming was bereikt over het bedrag dat het ge­Blaricum 65 Bussum 22 ? 36 (1) west zou geven, moest het geld worden bijeen­ I lilversum 74 100 90 560 gebracht. De gebruikelijke praktijk was dat I luizen 100 74 120 500 het bedrag over de verschillende belastingbe­L aren 60 50 05 325 talers binnen het gewest werd omgeslagen. Se­L oenen 28 1 1 (2) (3) dert 1427/1428 gebeurde dat in Holland aanL oosdrecht 250 118 (2) (3) de hand van lijsten waarop stond aangegevenM uiden 124 108 100 300 hoeveel elke stad en elk dorp moest betalen.M uiderberg 42 32 34 135 Omdat het gevraagde bedrag was uitgedruktM ijnden 16 10 (2) (3) in een toen veel voorkomende muntsoort,N aardende .400 300 500 (1) schilden, wordt dit systeem wel aangeduid Weespals en Wees- perkarspel 220 200 205 800 ‘zetting naar de schildtalen’.' De aanduiding 1 1 landerijen of huizen ‘buiten de schildtalen’1) Bussum enNaardenhadden tezamen ï slaat op bezittingen van personen die geen be­can ten lasting hoefden te betalen.1 De lijsten van2) Loenen, Loosdrecht en Mijnden hadden tezamen 209 haardsteden schildtalen werden soms aangepast aan veran­3) Loenen, Loosdrecht en Mijnden hadden tezamen 850 derde omstandigheden (zoals verarming ofcommunicanten verrijking van een dorp).