Działalność Policji wobec zjawiska staDionowej mowy nienawiści justyna jurczak warszawa 2015 Działalność Policji wobec zjawiska stadionowej mowy nienawiści Autorka: Justyna Jurczak Monografia powstała w oparciu o rozprawę doktorską napisaną pod kierunkiem naukowym dra hab. inż. ANDRZEJA URBANA obronioną dnia 17 listopada 2014 r. na Wydziale Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie Wydawca: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich al. Solidarności 77, 00-090 Warszawa www.rpo.gov.pl Infolinia Obywatelska 800 676 676 © Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Warszawa 2015 ISBN 978-83-65029-16-4 Oddano do składu w listopadzie 2015 r. Podpisano do druku w listopadzie 2015 r. Nakład: 500 egz. Opracowanie DTP, korekta, druk i oprawa: ARW A. Grzegorczyk www.grzeg.com.pl SPIS tREśCI sPis treści WSTĘP . 5 Rozdział I MOWA NIENAWIŚCI JAKO ELEMENT PRZESTĘPCZOŚCI STADIONOWEJ . 12 1.1. Bezpieczeństwo w XXI wieku – wprowadzenie i aspekty teoretyczne. 12 1.2. Mowa nienawiści a przestępczość stadionowa – identyfikacja zjawiska. 21 1.3. Doświadczenia funkcjonariuszy polskiej Policji wobec zjawiska mowy nienawiści występującej na krajowych stadionach piłkarskich . 38 1.4. Społeczne konsekwencje zjawiska stadionowej mowy nienawiści. 51 Rozdział II KRAJOWE I MIĘDZYNARODOWE UREGULOWANIA PRAWNE ZWIĄZANE Z MOWĄ I PRZESTĘPSTWAMI Z NIENAWIŚCI, W TYM RÓWNIEŻ W PIŁCE NOŻNEJ . 57 2.1. Krajowe regulacje prawne dotyczące stadionowej mowy nienawiści. 57 2.2. Odpowiedzialność karna za przestępstwa z nienawiści w świetle prawa polskiego – ujęcie statystyczne. 65 2.3. Międzynarodowe uregulowania prawne w obszarze przeciwdziałania nienawiści w sporcie, w tym w szczególności w piłce nożnej. 71 2.4. Ocena krajowych regulacji prawnych i postulaty przyszłych zmian. 78 Rozdział III MOWA NIENAWIŚCI NA POLSKICH I EUROPEJSKICH STADIONACH PIŁKARSKICH . 84 3.1. Stadionowa mowa nienawiści – analiza porównawcza wyników badań. 84 3.2. Polskie stadiony nienawiści – przegląd wybranych incydentów. 93 3.3. Język nienawiści na europejskich boiskach piłkarskich. 102 3.4. Katalog haseł i symboli nienawiści wspólnych polskim i europejskim grupom pseudokibiców. 109 ZAKOŃCZENIE . 122 BIBLIOGRAFIA . 128 ANEKS . 133 wstęP wstęP „Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem oraz powinni postępować w stosunku do siebie wzajem- nie w duchu braterstwa”1 czytamy w artykule pierwszym Powszechnej Deklaracji Praw Czło- wieka. Niemniej jednak już od lat uwarunkowania społeczne, kulturowe, ekonomiczne i szereg innych powodują, że poszanowanie szeroko pojętej odmienności i tolerancja dla „innych” są pozorne, a obraźliwe hasła i symbole promujące nienawiść coraz częściej widoczne są w prze- strzeni publicznej, podobnie jak manifestowanie skrajnych poglądów, opartych na powielanych stereotypach i uprzedzeniach. Mowa nienawiści, bo tak w literaturze przedmiotu określono tę problematykę, to zjawisko globalne, dynamiczne, ciągle bliżej niezidentyfikowane, wzbudzające wiele kontrowersji i dyskusji, ujawniające się w życiu politycznym, społecznym, w mediach, ale również w sporcie. to patologia XXI wieku – wszędzie tam, gdzie społeczności są zróżnicowane, spodziewać się można różnorakich aktów agresji i przemocy, u podłoża których leżą niczym nieuzasadnione uprzedzenia i niechęć wobec faktycznej lub domniemanej inności. Dyskrymi- nacja, nietolerancja i ksenofobia zdają się być współcześnie nieodłącznymi elementami krajo- wej rzeczywistości. Również mecze piłkarskie nie są wolne od zachowań tego typu. Zantagoni- zowane grupy pseudokibiców obrzucają się obraźliwymi hasłami, na starannie przygotowanych flagach i transparentach odnaleźć można liczne symbole i treści, które wprost promują kult siły, przemocy, skrajne ideologie, potęgują także uprzedzenia i nienawiść. Wskazane wyżej elemen- ty bezwzględnie traktować należy jako „wypowiedzi lżące, wyszydzające i poniżające jednostki bądź grupy”2, a zatem uznać je należy za elementy mowy nienawiści. trudno jednoznacznie orzec o skali tego zjawiska w Polsce, ale w oparciu o wyniki dotychczasowych badań stwierdzić należy, że problem istnieje i stanowi obecnie jeden z komponentów przestępczości stadiono- wej. Nie należy jednak zapominać, że mowa nienawiści ujawniająca się na polskich stadionach piłkarskich, to jednocześnie fragment większej rzeczywistości społecznej, który celowo wyod- rębniony został na potrzeby niniejszej monografii. Warto w tym miejscu podkreślić, iż na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat tematyka przestępczości stadionowej doczekała się obszernej analizy kryminologicznej i prawnokar- nej3, natomiast wyraźnie brak jest kompleksowego i monograficznego opracowania pro- blematyki stadionowej mowy nienawiści. Dotychczas zagadnienia te ujęte łącznie opisane zostały jedynie fragmentarycznie, zdecydowana większość autorów zjawiska przestępczości stadionowej i przestępstw z nienawiści postrzega jako dwa odrębne i samodzielne fakty spo- 1 http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf, [data pobrania: 27.02.2014]. 2 M. tulli, S. Kowalski, Zamiast procesu. Raport o mowie nienawiści, Warszawa 2003, s. 21. 3 Wskazać tu należy m. in. monografię P. Chlebowicza, Chuligaństwo stadionowe. Studium kryminologicz- ne, Warszawa 2009 oraz inne publikacje tego autora, a także opracowania zbiorowe: Przestępczość stadionowa. Etiologia, fenomenologia, przeciwdziałanie zjawisku, pod red. W. Pływaczewski, J. Kudrelek, Szczytno 2010, Przestępczość stadionowa. Diagnoza i przeciwdziałanie zjawisku, pod red. W. Pływaczew- ski, B. Wiśniewski Szczytno 2012. 5 wstęP łeczne, a na wzajemne relacje pomiędzy nimi wskazuje się w literaturze przedmiotu margi- nalnie4. Bezwzględnie jednak podstawowym warunkiem zmierzenia się z problemem jest uznanie jego istnienia. Niezahamowana i nieograniczona mowa nienawiści z pewnością niesie ze sobą ry- zyko nasilenia się nie tylko aktów agresji słownej, skutkować też może popełnianiem prze- stępstw motywowanych nienawiścią i uprzedzeniami, a w skrajnych przypadkach zakłócić może funkcjonowanie całej społeczności. Ciche, społeczne przyzwolenie i brak reakcji na pozornie nieistotne i „odosobnione” incydenty motywowane nienawiścią sprzyjają narasta- niu wrogich postaw, utrwalaniu stereotypów i uprzedzeń. Rola społecznej edukacji, działań i kampanii prewencyjnych podejmowanych przez organizacje państwowe i społeczne jest w tym zakresie nieoceniona. Niemniej jednak równie istotne jest konsekwentne i skuteczne ściganie i karanie sprawców dopuszczających się mowy i przestępstw z nienawiści, dlatego też rola Policji w tym zakresie wydaje się kluczowa. Obiektywna i kompletna wiedza funk- cjonariuszy Policji w przedmiotowym zakresie, a także postawa przez nich prezentowana, z pewnością rzutuje i warunkuje praktykę zwalczania wszelkich przejawów i form mowy nienawiści. Bez względu na osobiste przekonania, a często także jawne uprzedzenia funk- cjonariuszy, niedopuszczalnym jest bagatelizowanie przez Policję tego typu incydentów. Wydaje się, że skuteczność działań Policji w tym zakresie to jeden z podstawowych czyn- ników wpływających na stan bezpieczeństwa i porządku publicznego we współczesnych państwach, dlatego też potrzeba dokonania rzetelnych badań naukowych w tym obszarze wydawała się koniecznością. Dodatkowo, mimo wzrastającej corocznie liczy spraw karnych, praktyka wskazuje, że szereg organów państwowych, w tym również funkcjonariusze Policji, nieustannie boryka się z trudnościami związanymi z rozpoznawaniem i poprawnym klasyfikowaniem elementów mowy nienawiści, w tym również obraźliwych haseł i symboli, którymi posługują się piłkar- skie grupy pseudokibiców. Odszukanie przyczyn braku reakcji funkcjonariuszy Policji, a czę- sto również jej niewłaściwej formy, wobec osób posługujących się mową nienawiści w kontek- ście rozgrywanych w Polsce meczów piłkarskich, stanowiło punkt wyjścia do podjęcia badań w przedmiotowym zakresie. Zarysowana sytuacja problemowa umożliwiła wskazanie przedmiotu badań tj. sku- teczności działań funkcjonariuszy Policji w odniesieniu do rozpoznania, zapobiegania i zwalczania wszelkich przejawów i form mowy nienawiści – rasistowskich, faszystow- skich i innych skrajnie nietolerancyjnych i poniżających wypowiedzi, haseł, symboli i gestów, którymi posługują się grupy polskich pseudokibiców. Głównym celem badawczym było natomiast ustalenie i wskazanie czynników, które istotnie wpływają na zwiększenie skuteczności działań podejmowanych przez funkcjo- 4 Na związki pomiędzy przestępczością stadionową i przestępstwami z nienawiści zwracają uwagę: J. Jurczak, M. Duda, Stadion jako miejsce ideologicznych manifestacji, „Policja” 4/2010; J. Jurczak, Mowa nienawiści na polskich stadionach piłkarskich [w:] Jakość w działaniach na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego państw grupy wyszehradzkiej z perspektywy europejskiej, pod red. P. Majer, M. Sitek, Józefów 2011; W. Pływaczewski, Mowa nienawiści jako komponent tak zwanej przestępczości stadionowej [w:] Przestępczość stadionowa. Diagnoza i przeciwdziałanie zjawisku, pod red. W. Pływaczewski, B.Wiśniewski, Szczytno 2012. 6 wstęP nariuszy Policji wobec osób posługujących się mową nienawiści, zdiagnozowanie stanu wiedzy i procesu szkolenia tych funkcjonariuszy, a także analiza obowiązujących pro- gramów szkoleń i kursów specjalistycznych w tym zakresie. Wyniki badań wstępnych, obejmujących analizę dostępnej literatury, obserwację pojawiających się na polskich stadio- nach symboli, haseł i gestów, a także pilotażowe badanie opinii policjantów – spottersów