ZAANGAŻOWANIE JANA PAWŁA II JANA PAWŁA ZAANGAŻOWANIE W ROZWIĄZANIE KONFLIKTU ZBROJNEGO NA BAŁKANACH ZBROJNEGO W ROZWIĄZANIE KONFLIKTU SYLWIA GÓRZNA ZAANGAŻOWANIE SYLWIA GÓRZNA JANA PAWŁA II W ROZWIĄZANIE KONFLIKTU ZBROJNEGO NA BAŁKANACH ZAANGAŻOWANIE JANA PAWŁA II W ROZWIĄZANIE KONFLIKTU ZBROJNEGO NA BAŁKANACH SYLWIA GÓRZNA ZAANGAŻOWANIE JANA PAWŁA II W ROZWIĄZANIE KONFLIKTU ZBROJNEGO NA BAŁKANACH wydawnictwo unum kraków 2016 Projekt okładki Marta Jaszczuk Na okładce Kaplica św. Jana Pawła II z 2014 r. w Bazylice Świętego Krzyża w Warszawie wykonana według projektu prof. Bogusława Smyrskiego, z rzeźbami Pawła Pietrusińskiego (fot. Denis Doukhan) Recenzja wydawnicza ks. prof. dr hab. Piotr Mazurkiewicz Publikacja sfinansowana ze środków na naukę Akademii Pomorskiej w Słupsku. Objętość 19 arkuszy wydawniczych. Copyright © 2016 by Akademia Pomorska w Słupsku ISBN 978-83-7643-122-2 Wydawnictwo UNUM 31-002 Kraków, ul. Kanonicza 3 tel. (12) 422 56 90, [email protected] http://unum.ptt.net.pl Nie lękajcie się stawiać na pokój, wychowując do pokoju. Dążenie do pokoju nie dozna nigdy zawodu. Wysiłek na rzecz pokoju, natchniony przez miłość, która nie mija, zrodzi owoce. Pokój będzie ostatnim słowem Historii1. Jan Paweł II Wstęp Przez cały pontyfikat w latach 1978–2005 Jan Paweł II odnosił się do róż- nych kwestii, posługując się dostępnymi środkami dyplomacji watykańskiej. Przeciwstawiał się dzieleniu Europy na Wschodnią i Zachodnią; dążył do pokojowego obalenia komunizmu; nawoływał do konstruktywnego dialogu zwróconego ku drugiemu człowiekowi; poszukiwania rozwiązań różnych kon- fliktów zbrojnych XX i XXI wieku, w tym konfliktu zbrojnego na Bałkanach, któremu będzie poświęcona niniejsza praca. Zachęcał do budowania poko- ju opartego na jego filarach: prawdzie, sprawiedliwości, miłości, wolności oraz solidarności, upominał się o poszanowanie praw człowieka, w tym praw mniejszości narodowych i etnicznych, najuboższych i najbardziej cierpiących. Zwracał uwagę na respektowanie prawa do wolności religijnej, które jest ser- cem wszystkich innych praw, a także o poszanowanie praw narodów, w tym prawa do istnienia, prawa do wolności, prawa do własnej kultury i języka, do wszechstronnego rozwoju. W polskiej literaturze przedmiotu w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat po- jawiło się wiele opracowań dotyczących problematyki narodowościowej re- gionu bałkańskiego oraz konfliktu zbrojnego na tym obszarze. W gronie po- litologów znajdziemy prace np. Andrzeja Chodubskiego, Grzegorza Janusza, Wawrzyńca Konarskiego, Adama Koseskiego, Romana Kuźniara, Piotra Mazurkiewicza, Jakuba Pieńkowskiego, Małgorzaty Podolak, Izabeli Rycerskiej, Marka Waldenberga, Wiesława Walkiewicza, Radosława Zenderowskiego, Ryszarda Zięby. Niniejsza monografia stanowi analizę dokumentów papieskich zamiesz- czonych w innej pracy autorki, zatytułowanej Jan Paweł II wobec konfliktu Wstęp 1 Zob. Jan Paweł II, Osiągniemy pokój wychowując do pokoju, [w:] Paweł VI, Jan Paweł II, Orędzia papieskie na Światowy Dzień Pokoju, red. K. Cywińska, T. Konopka, M. Radwan, Rzym–Lublin 1987, s. 104–114. 5 zbrojnego na Bałkanach. Dokumenty papieskie (Wydawnictwo UNUM, Kraków 2016). Teksty te autorka zebrała z wersji polskiej miesięcznika „L’Osservatore Romano” z lat 1991–2003 i ułożyła chronologicznie. Podstawowym materia- łem badawczym były dokumenty papieskie, m.in. przemówienia, wypowie- dzi, apele pokojowe, homilie, rozważania wygłoszone przy różnych okazjach, w których papież poruszał problematykę konfliktu bałkańskiego w latach 90. XX w., wywołanego wyborami w 1990 r., które doprowadziły najpierw do woj- ny w Chorwacji w 1991 r., następnie do wojny w Bośni i Hercegowinie w 1992 r. oraz w Kosowie w 1999 r. Są one istotne zarówno ze względów historycznych, jak i dla zrozumienia określonych procesów politycznych. W pracy zostaną zaprezentowane dyplomatyczne, charytatywne i religijne działania Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej na rzecz pokoju na Bałkanach. Stanowi ona pierwszą w literaturze próbę całościowego spojrzenia na działal- ność Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej na rzecz rozwiązania konfliktu bał- kańskiego. Pontyfikat wnosił nowe elementy do teorii i praktyki stosunków międzynarodowych, pociągając za sobą uaktywnienie różnych form działal- ności dyplomatycznej. Papież podejmował niezliczone próby mediacji, aby wy- eliminować konflikty zbrojne ze stosunków międzynarodowych. Inspiracją do niniejszej pracy stały się apele, zachęty, inicjatywy Jana Pawła II skierowane do wszystkich ludzi dobrej woli, wyznawców różnych religii, spo- łeczności międzynarodowej, mające na celu zaprowadzenie pokoju na Bałkanach oraz uświadomienie wagi, jaką religia odgrywa w życiu społeczeństw i w po- lityce międzynarodowej. Temat zostanie przedstawiony w czterech rozdziałach. Rozdział I jest swo- istym wprowadzeniem w podjętą problematykę, który koncentruje się na nastę- pujących zagadnieniach: pojęcie narodu w nauczaniu Jana Pawła II oraz dwie podstawy wobec narodu: nacjonalizm i patriotyzm (§ 1); mniejszości narodowe i etniczne, zwłaszcza w ujęciu papieskim (§ 2); nazwa Bałkany, kraje bałkań- skie i ich struktura narodowościowa i wyznaniowa oraz członkostwo w soju- szach i organizacjach międzynarodowych (§ 3); konflikt zbrojny i jego rodza- je, w tym konflikty o podłożu politycznym i terytorialnym, etniczne i religijne występujące na terenie Bałkanów (§ 4), a także definicje pokoju i wojny (§ 5). W kolejnym rozdziale autorka podejmie refleksję na temat: dialogu i jego ro- dzajów – ekumenicznego i międzyreligijnego – oraz form tego ostatniego (dia- log życia, dialog w zakresie dzieł i współpracy, dialog ekspertów, dialog mo- dlitwy oraz dialog intermonastyczny w nauczaniu Soboru Watykańskiego II (1962–1965) i Jana Pawła II) (§ 1); wkładu w obalenie komunizmu w krajach by- Wstęp łego bloku wschodniego papieża, który był praktykiem tzw. faith-based diplo- macy – dyplomacji motywowanej religijnie, oraz podejścia do ustroju demo- kratycznego (§ 2); poszanowania praw człowieka w ujęciu papieskim, przede 6 wszystkim prawa do wolności sumienia i religii jako warunku pokoju między narodami i religiami, prawa mniejszości narodowych i etnicznych; poszano- wania praw narodów oraz obowiązków, jakie narody mają wobec siebie na- wzajem i wobec całej ludzkości (§ 3); fundamentalizmu religijnego, zwłaszcza muzułmańskiego, jego cech i przejawów widocznych w rejonie Bałkanów (§ 4); współpatronów Europy – św. Cyryla i św. Metodego – apostołów Słowian, bez których przykładu nie można w pełni zrozumieć dziejów Europy (§ 5). Rozdział III jest poświęcony: działalności papieża i Stolicy Apostolskiej na płaszczyźnie politycznej; papieskiemu rozumieniu polityki; chrześcijańskie- mu sensowi polityki; prerogatywom Jana Pawła II legitymizującym papieskie wskazania dotyczące życia politycznego; mediacji papieskiej, podstawom in- terwencji Kościoła katolickiego w dziedzinie społecznej i politycznej, formom obecności Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych (§ 1); papie- skiej koncepcji pokoju, zasadom i czynnikom pokojowego ładu międzynaro- dowego, filarom pokoju, drogom wiodącym do pokoju, odpowiedzialności za budowanie pokoju, koncepcji polityki konsensu opartego na dialogu oraz po- lityce niestosowania przemocy (non-violence), tradycji wojny etycznie uspra- wiedliwionej i jej przewartościowaniu, kryteriom wojny, przyczynom wojen, pacyfizmowi, uchodźcom jako szczególnej kategorii ofiar wojen, obowiązko- wi obrony niewinnych, prawie do pomocy humanitarnej cierpiącej ludności i uchodźców, zwłaszcza w odniesieniu do konfliktu bałkańskiego oraz jej zasa- dom (§ 2); inicjatywom Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej na rzecz rozwiąza- nia konfliktu na Bałkanach, rozpadowi Jugosławii, jego przyczynom w latach 1991–1992, narodom Chorwacji i Słowenii, które skorzystały ze swego prawa do stanowienia, nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Stolicą Apostolską a Chorwacją i Słowenią (§ 3); wojnie w Bośni i Hercegowinie jako pochodnej procesu wielonarodowej Jugosławii, zwłaszcza między Serbami a Muzułmanami, Serbami a Chorwatami, a przez kilkanaście miesięcy między Chorwatami a Muzułmanami, niepodległości Bośni i Hercegowiny, nawiąza- niu stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Republiką Bośni i Hercegowiny, prawnemu obowiązkowi społeczności międzynarodowej do interwencji humanitarnej, aktywności Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej na rzecz przywrócenia pokoju w tym kraju, np. ogłoszeniu dnia modlitwy i postu w Asyżu w dniach 9–10 stycznia 1993 r., ludobójstwie w Srebrnicy we wschod- niej Bośni, porozumieniu w Dayton (Ohio, USA), utworzeniu Specjalnego Trybunału ds. Zbrodni Wojennych (§ 4); relacjom serbsko-albańskim w po- wojennej Jugosławii, głównym przyczynom konfliktu w Kosowie, interwencji zbrojnej NATO, jej motywom humanitarnym, operacji NATO „Allied Force” stanowiącej przykład wojny asymetrycznej, misji abpa Jeana-Louisa Taurana, Wstęp tzw. planowi Ahtisaariego, niepodległości Kosowa (§ 5). Ostatni rozdział dotyczy podróży apostolskich Jana Pawła II do krajów bał- kańskich, podczas których papież spotykał się m.in. z przedstawicielami władz 7 państwowych oraz przedstawicielami różnych religii, zapewniając o swojej so- lidarności ze wszystkimi, modlitwie o pokój na Bałkanach, podkreślając po- trzebę wzajemnego przebaczenia i pojednania, tj. Albanii w 1993 r. (§ 1); nie- zrealizowanej pielgrzymki do Bośni i Hercegowiny w 1994 r. (§ 2); Chorwacji w 1994 r. (§ 3); Słowenii w 1996 r. (§ 4); Bośni i Hercegowiny w 1997 r. (§ 5); Chorwacji w 1998 r. (§ 6); Rumunii w 1999 r. (§ 7); Słowenii w 1999 r. (§ 8); Chorwacji