T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI OSMANLI ÇİFT-HANE SİSTEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Kayhan Orbay ANKARA 2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI OSMANLI ÇİFT-HANE SİSTEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Kayhan Orbay Tez Danışmanı Prof. Dr. Mehmet ÖZ Doç. Dr. Murat BASKICI ANKARA 2010 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI OSMANLI ÇİFT-HANE SİSTEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tez Danışmanları: Prof. Dr. Mehmet ÖZ Doç. Dr. Murat BASKICI Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Doç. Dr. Murat BASKICI .......................…………… Yrd. Doç. Dr. Güçlü TÜLÜVELİ ......................……………. Yrd. Doç. Dr. Hatice ORUÇ .......................…………….. 1. OSMANLI ÇİFT-HANE SİSTEMİ 1.1. Başlangıç 1.2. Osmanlı Tarih Yazımında Çift-Hane Sisteminin Ortaya Çıkışı ve Sistemin Önemi 1.3. Osmanlı Tarımsal Organizasyonunu Açıklamaya Yönelik Diğer Yaklaşımlar 1.3.1. ‘Öze Ait İktisat’ (Substantive Economics) ya da ‘Polanyian İktisat’ 1.3.2. Chayanov ve Kapitalist Olmayan Sistemlerin Teorisi 1.3.3. İktisat Teorisi Eleştirisi ve Post-Euclidian Ekonomiler 1.3.4. Kavramsal Çerçevede Esneklik ve Tarihi Gerçekliği Özgünlüğü İçinde Anlamak 1.3.5. ‘Feodal Üretim Tarzı’ 1.3.6. ‘Asya Tipi Üretim Tarzı’ 1.3.7. Wittfogel ve Hidrolik Uygarlık Modeli 1.4. Çift-Hane Sistemi 1.4.1. Çift-Hane Birimi 1.4.1.1. Hane 1.4.1.2. Çift 1.4.1.3. Çiftlik 1.4.2. Çiftlik Büyüklüğü 2. OSMANLI TAHRİR SİSTEMİ 2.1. Tahrir Defterlerinin İçeriği 2.2. Tahrir Sisteminin Uygulanması 2.3. Tahrir Sisteminin Amacı ve Gerekliliği 2.4. Tahrir Sisteminin Sonuçları 3. ÇİFT-HANE SİSTEMİ VE MİRİ TOPRAK REJİMİ 3.1. Miri Toprak Rejimi 3.2. Miri Tapu Rejimi 3.3. Miri Toprak Rejimi ve Çift-Hane Sistemi Bağlantısı 4. ÇİFT-HANE SİSTEMİ VE TIMAR SİSTEMİ 5. ÇİFT-HANE SİSTEMİNİN MALİ YÖNÜ 5.1. Vergiler 5.1.1. Çift-Resmi Sistemi 5.1.2. İspence Sistemi 6. ÇİFT-HANE SİSTEMİ VE DEVLET KONTROLÜ 7. SONUÇ: BİR ANA EKONOMİK VE SOSYAL SİSTEM OLARAK ÇİFT-HANE SİSTEMİ KAYNAKLAR ÖZET Orbay, Kayhan, Osmanlı Çift-Hane Sistemi, Yüksek Lisans Tezi, Danışmanlar: Prof.Dr. Mehmet ÖZ, Doç.Dr. Murat BASKICI, 99 s. Çift-Hane sistemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1300-1600 yıllarını kapsayan ‘klasik’ döneminde, ‘çekirdek eyaletler’i olarak adlandırdığımız Anadolu ve Rumeli’nde, kırsal ekonominin organizasyonunu açıklamak amacıyla ortaya konulan bir ‘kavramsallaştırma’dır. Bu tez, Çift-Hane sistemini anlamaya ve onun tarihsel ve teorik arkaplanına bakmaya çalışmaktadır. Çift-Hane sistemini iki oldukça farklı kapsamla tanımlamak olanaklıdır. Birinci ve çok dar kapsamıyla alındığında, Çift-Hane sistemi kırsal iktisadi ve sosyal yapıda belirli bir ‘üretim birimi’ olarak tanımlanabilir. Geniş kapsamı ile Çift-Hane sistemi tarımsal ekonomiyi tutarlı ve anlamlı bir biçimde açıklamayı ve anlamayı öngeren bir sistemdir. Çift-Hane sistemi, genel olarak Osmanlı kırsal ekonomisi ile ilgili sistemler ve uygulamaları içine alan, bunların birlikde işleyişini açıklayan kapsayıcı bir ‘şemsiye sistem’ olarak da tanımlanabilir. Bu çalışmada, ikinci tanımlama yani sistemin en geniş kapsamlı tanımı ve onun getirdiği yaklaşım ele alınmaktadır. Çift-Hane sistemininin genel ve kapsayıcı bir sistem olarak kavranılması nedeni ile, tahrir sistemi, miri arazi rejimi ve timar sistemi gibi Osmanlı kırsal ekonomisi ve sosyal düzenindeki temel sistem ve uygulamalar da ele alınmış ve bunların Çift-Hane sistemi bünyesinde işleyişleri anlaşılmaya çalışılmıştır. ABSTRACT Orbay, Kayhan, The Ottoman Çift-Hane System, Master’s Thesis, Advisors: Prof.Dr. Mehmet ÖZ, Doç.Dr. Murat BASKICI, 99 p. The Çift-Hane System is a ‘conceptualization’ aiming at explaining the organization of rural economy in the provinces of Anatolia and Rumelia that are called ‘the core provinces’ in the ‘classical period’ of the Ottoman Empire which covers the years between 1300-1600. The present thesis tries to understand the Çift- Hane System and looks at its theoretical and historical background. The Çift-Hane System can be defined in two quite different ways. In its first and narrow definition the Çift-Hane System is a specific ‘production unit’ in rural economy and society. In its broader definition, it is a system aiming at coherently explaining and understanding the agricultural economy. It can also be defined as an ‘umbrella system’ covering the systems and practices related to the Ottoman rural economy and explaining their functioning altogether. In this study, the broader definition of the Çift-Hane System is accepted and the System is defined as a main economic and social system in rural order. Therefore, this thesis deals with the surveying system, state-owned land regime and the timar system which are fundamental systems in the Ottoman rural order and tries to understand their functioning within the Çift-Hane System. OSMANLI ÇİFT-HANE SİSTEMİ 1.1. BAŞLANGIÇ Çift-Hane sistemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1300-1600 yıllarını kapsayan ‘klasik’ döneminde, ‘çekirdek eyaletler’i olarak adlandırdığımız Anadolu ve Rumeli’nde, kırsal ekonominin organizasyonunu açıklamak amacıyla ortaya konulan bir ‘kavramsallaştırma’dır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kırsal ekonomisi geleneksel bir tarımsal ekonomiye dayanır. Tarımsal arazi mülkiyeti ve zirai üretim temel bir refah kaynağıdır. Arazinin ekilmesi ve hasatı, yeni arazilerin tarıma açılması, sulama işleri elde edilebilir insan ve hayvansal güce bağımlıdır. Üretim araçları ve teknikleri ‘modern- öncesi’, ürünün pazarlara ve anbarlara ulaşması ve uzun mesafelere nakliyesi yüksek masraflı ve idare gerektiren güç bir iştir. Şehirliler ile yönetici ve askerler sınıfının temel besin maddelerini elde etmesinin ve tüm bir devlet teşkilatının varlığınının tarımsal artık ürünün etkin ve kesintisiz edinimine bağlı olduğu bu genel ekonomik yapıda tarımsal ekonomide üretim ve üretimin düzenli devamlılığı, ürünün nakliye, depolama ve dağıtımının organizasyonu temel bir meseledir. Bu meselenin devasa bir İmparatorlukta çözümü sadece apaçık ‘iktisadi’ olarak tanımlanabilecek faaliyetleri ve düzenlemeleri işin içine katmaz. Sosyal bir yapının tanımlanması ve sürdürülmesini, siyasi erkin devamlı müdahale ve denetimini, idari ve askeri organizasyonu, toprak mülkiyeti, kullanımı ve vergilendirme ile ilgili hukuki düzenlemeleri de gerektirir ve bunları da tarımsal ekonomik düzenin bir parçası kılar. Bu nedenle de kırsal ekonominin nasıl örgütlendiğinin ve işlediğinin anlaşılması, İmparatorluğun tüm iktisadi, siyasi, sosyal ve hukuki düzen ve uygulamalarını anlamak açısından önemlidir. Bu temel önemden dolayı, Osmanlı tarihyazımında, olgusal tarih çalışmaları ile birlikte ilerleyen, tarımsal ekonominin organizasyonunu belirli bir teorik yaklaşım ile ele alan ve kavramsal çerçeve teklif eden çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiş ve kullanılmıştır. Bunlar arasında Çift-Hane sistemi tarih yazımında en son ortaya konulan ve bu sisteme atıf yapan bazı çalışmalara karşın, üzerinde henüz yeterince tartışmaların, katkıların ve eleştirilerin olmadığı bir yaklaşımdır. Çift-Hane sistemi, sadece Osmanlı İmparatorluğu’nda tarımsal üretimin organizasyonu açıklamakla kalmaz, kırsal ekonomi ve toplumu biçimlendiren ve sürdüren, kırsal düzenle ilişkili çok sayıda temel düzenleme ve uygulamanın birlikte işleyişini kapsamlı, anlamlı ve tutarlı biçimde açıklamayı iddia eden bir sistemdir. Bu çalışma, Çift-Hane sisteminin çerçevesinin ortaya çıkartılarak anlaşılmasına ve onun tarihsel ve teorik arkaplanına bakmaya yönelik bir çabanın ürünüdür. Çift-Hane sistemini iki oldukça farklı kapsamla tanımlamak olanaklıdır. Birinci ve çok dar kapsamıyla alındığında, tarımsal üretimin temelinde yer alan belirli bir ‘üretim birimi’ne dayanan, tarımsal üretimi, üretim elemanlarının ve araçlarının organizasyonunu bu birim temelinde açıklayan belirli bir ‘üretim biçimi’ olarak tanımlanabilir. Diğer taraftan sistem, temel olarak ‘çift-hane birimi’ adı verilen bu üretim birimine dayansa bile, onun üzerine kurulu ancak diğer tarımsal sistemlerle, devletin uygulamaları ve vergi sistemi ile ilişkili ve onları da bir ölçüde kapsayacak ve onlarla kesişecek biçimde genel bir kırsal sistem ve imparatorluğun en merkezi ve önemli sistemi olarak da görülebilir. Bu çalışmada, ikinci tanımlama yani sistemin en geniş kapsamlı tanımı ve onun getirdiği yaklaşım ele alınmaktadır. Geniş kapsamı ile Çift-Hane sistemi tarımsal ekonomiyi tutarlı ve anlamlı bir biçimde açıklamayı ve anlamayı öngeren bir sistemdir. Çift-Hane sistemi, genel olarak Osmanlı kırsal ekonomisi ile ilgili sistemler ve uygulamaları içine alan, bunların birlikde işleyişini açıklayan kapsayıcı bir ‘şemsiye sistem’ olarak da tanımlanabilir. Sistem temel olarak ve öncelikle belirli bir coğrafyadaki bir tarımsal ekonomiyi, Osmanlı İmparatorluğu’nun ‘çekirdek eyaletleri’ndeki yani Anadolu ve Rumeli eyaletlerindeki tarımsal ekonomiyi ve belirli bir dönem kısıtı altında açıklamaya yöneliktir. Tarih yazımında genellikle kabul olunan bir dönemleştirme açısından, Osmanlı ‘klasik’ dönemine ait bir sistemdir. Bu çalışmada, ilk olarak Çift-Hane sisteminin tarih yazımında ortaya çıkışına değinerek sistemin Osmanlı tarihi açısından önemi vurgulanacaktır. Daha sonra Osmanlı tarımsal ekonomisinin organizasyonunu açıklayan diğer yaklaşımlar ele alınacaktır. Bunlar içinde Osmanlı tarih yazımında ve belki daha çok tarihe ilgi duyan kesimler üzerinde belirli bir dönem hayli etkili olan iki yaklaşım; ‘Asya Tipi Üretim Tarzı’ ve ‘Feodal Üretim’ yaklaşımlarının bakış açısından Osmanlı tarımsal organizasyonu ile ilgili açıklamalara bölümler içinde de yeri geldikçe değinilecektir. Çift-Hane sistemininin