ARCHITEKTURA WŁOSKIEGO BAROKU W SŁUŻBIE WŁADZY I KONTRREFORMACJI Joanna Arlet ARCHITEKTURA WŁOSKIEGO BAROKU W SŁUŻBIE WŁADZY I KONTRREFORMACJI TEKA ZACHODNIOPOMORSKA NR 4/2018 MONOGRAFIA Szczecin 2018 Wydanie publikacji zrealizowano przy udziale środków finansowych otrzymanych z budżetu Województwa Zachodniopomorskiego Recenzenci: Prof. dr hab. inż. arch. Zbigniew Paszkowski Prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Białkiewicz Projekt okładki: Jakub Gołębiewski Redakcja: Wojciech Markowski Wydano za zgodą Rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Publikacja finansowana z dotacji Województwa Zachodniopomorskiego Copyright © by Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2018 Copyright © by Joanna Arlet, Szczecin 2018 Wydanie II (uzupełnione) Wydawnictwo z serii: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Nr 4/2018 Redaktor serii: prof. dr hab. inż. arch. Zbigniew Paszkowski Komitet Redakcyjny: dr hab. inż. arch. Aleksandra Satkiewicz-Parczewska dr inż. arch. Joanna Arlet dr inż. arch. Ewa Augustyn-Lendzion dr inż. arch. Piotr Fiuk dr inż. arch. Izabela Kozłowska dr inż. arch. Maciej Płotkowiak dr inż. arch. Agnieszka Rek-Lipczyńska Adres do korespondencji: TEKA ZACHODNIOPOMORSKA Katedra Historii i Teorii Architektury Wydział Budownictwa i Architektury Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Żołnierska 50, 71-210 Szczecin email: [email protected] www.tekazachodniopomorska.pl Wydawnictwo hogben al. Papieża Jana Pawła II 7,8 U2B, 70-415 Szczecin ISBN 978-83-63868-94-9 Skład i druk: printshop.szczecin.pl SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ZAŁOŻENIA I CEL PUBLIKACJI. 9 ZAKRES I METODA BADAŃ. 10 STAN BADAŃ ORAZ PRZEGLĄD ŹRÓDEŁ I LITERATURY . 10 POCZĄTKI BAROKU W RZYMIE PRZESŁANKI I TŁO HISTORYCZNE. 17 REFORMACJA I JEJ ODDZIAŁYWANIE NA SPOŁECZEŃSTWA EUROPY I PAŃSTWO KOŚCIELNE. 21 TWÓRCZOŚĆ GIACOMA BAROZZI DA VIGNOLI JAKO PREKURSORA BAROKU, MECENAT KARDYNAŁA ALESSANDRO FARNESE . 25 SOBÓR TRYDENCKI I PRZESŁANKI POWSTANIA NOWEGO STYLU ZAŁOŻENIA KONTRREFORMACJI. 31 POSTANOWIENIA OSTATNIEJ SESJI SOBORU. 33 ROLA BISKUPA KAROLA BOROMEUSZA W SPRECYZOWANIU I ROZPOWSZECHNIENIU ZALECEŃ SOBORU TRYDENCKIEGO . 34 PISMA KARDYNAŁA GABRIELE PALEOTTIEGO . 38 RZYM STOLICĄ KATOLICKIEGO ŚWIATA. 40 WIELKA PRZEBUDOWA RZYMU PAPIEŻA SYKSTUSA V I DZIAŁALNOŚĆ DOMENICA FONTANY . 41 FUNDACJE PAPIEŻA KLEMENSA VIII, TWÓRCZOŚĆ ARCHITEKTA GIACOMA DELLA PORTY. 45 DZIAŁALNOŚĆ PAPIEŻA PAWŁA V, TWÓRCZOŚĆ ARCHITEKTA CARLA MADERNY . 47 FENOMEN ARCHITEKTÓW ZAKONNIKÓW W ARCHITEKTURZE PÓŹNEGO MANIERYZMU I BAROKU WŁOSKIEGO . 51 BAROK DOJRZAŁY W RZYMIE. RYWALIZACJA GIANLORENZA BERNINIEGO Z FRANCESCO BORROMINIM TŁO HISTORYCZNE. 62 MECENAT PAPIEŻA URBANA VIII. 63 MECENAT PAPIEŻA INNOCENTEGO X I WZROST POZYCJI FRANCESCO BORROMINIEGO. 73 MECENAT PAPIEŻA ALEKSANDRA VII I TRIUMF GIANLORENZA BERNINIEGO. 77 WYBITNI TWÓRCY DOJRZAŁEGO BAROKU – CARLO RAINALDI I PIETRO DA CORTONA. 84 5 URBANISTYKA I ARCHITEKTURA RZYMU W OKRESIE PÓŹNEGO BAROKU JAKO WYRAZ MECENATU PAPIESKIEGO. 86 BAROK W GENUI, FLORENCJI I WENECJI ORAZ PÓŹNY BAROK W ITALII TŁO HISTORYCZNE. 99 BAROK W GENUI, BOLONII I FLORENCJI. 101 BAROK WENECKI – TWÓRCZOŚĆ BALDASSARE LONGHENY. 105 DZIEŁA GUARINO GUARINIEGO W TURYNIE ZWIĄZANE Z MECENATEM KSIĘCIA EMANUELA FILIBERTA SABAUDZKIEGO. 108 DZIEŁA FILIPPA JUVARRY ZWIĄZANE Z MECENATEM KRÓLA WIKTORA AMADEUSZA II SABAUDZKIEGO. 112 KRÓLESTWO NEAPOLU POD PANOWANIEM HABSBURGÓW. 115 DZIAŁALNOŚĆ KAROLA VII Z DYNASTII BURBONÓW W KRÓLESTWIE SYCYLII I NEAPOLU. 117 PODSUMOWANIE ARCHITEKTURA W SŁUŻBIE KONTRREFORMACJI. 131 ARCHITEKTURA JAKO SKUTECZNE NARZĘDZIE PERSWAZJI. 136 MECENAT PAPIESKI. 138 PAPIESKIE MAUZOLEA JAKO POMNIKI CHWAŁY PAPIEŻY I ICH RODÓW. 141 WPŁYW ROZWOJU CEREMONIAŁU NA EKSPOZYCJĘ FORMY I WARSTWĘ ZNACZENIOWĄ ARCHITEKTURY BAROKU WŁOSKIEGO . 143 ARCHITEKTURA ODZWIERCIEDLAJĄCA I KREUJĄCA PRESTIŻ WŁADZY. 147 ARCHITEKTURA BAROKU ODZWIERCIEDLAJĄCA PRESTIŻ ARCHITEKTÓW. 151 ODDZIAŁYWANIE ARCHITEKTURY BAROKU WŁOSKIEGO NA KRAJE EUROPEJSKIE . 153 WNIOSKI . 169 CONCLUSION . 173 BIBLIOGRAFIA . 177 SPIS ILUSTRACJI . 183 POCZĄTKI BAROKU W RZYMIE. 54 WIELKA PRZEBUDOWA RZYMU PAPIEŻA SYKSTUSA V I DZIAŁALNOŚĆ DOMENICA FONTANY . 56 DZIAŁALNOŚĆ PAPIEŻA PAWŁA V I TWÓRCZOŚĆ CARLA MADERNY . 58 DZIAŁALNOŚĆ KAROLA BOROMEUSZA W MEDIOLANIE. 61 MECENAT PAPIEŻA URBANA VIII I KLUCZOWA ROLA GIANLORENZO BERNINIEGO . 89 6 TWÓRCZOŚĆ FRANCESCO BORROMINIEGO . 91 MECENAT PAPIEŻA INNOCENTEGO X. 93 MECENAT PAPIEŻA ALEKSANDRA VII . 95 BAROK W GENUI. 119 MANIERYZM I BAROK WE FLORENCJI POD RZĄDAMI MEDYCEUSZY. 120 MECENAT PAŃSTWOWY I PRYWATNY W WENECJI . 122 MECENAT KSIĘCIA EMANUELA FILIBERTA SABAUDZKIEGO . 124 MECENAT KSIĘCIA WIKTORA AMADEUSZA II SABAUDZKIEGO . 126 PÓŹNY BAROK RZYMSKI. 127 FUNDACJE KRÓLA KAROLA VII BURBONA . 129 PERSWAZYJNA ROLA ARCHITEKTURY . 159 STAROŻYTNE KORZENIE KOŚCIOŁA . 160 PAPIESKIE REALIZACJE I HERBY GŁOSZĄCE IMIĘ FUNDATORA. 161 PAPIESKIE MAUZOLEA JAKO POMNIKI CHWAŁY PAPIEŻY I ICH RODÓW . 162 WPŁYW CEREMONIAŁU NA EKSPOZYCJĘ FORMY. 163 TEATRALIZACJA FORM. 164 VILLA SUBURBANA JAKO PRZEJAW FASCYNACJI ANTYKIEM. 165 ODDZIAŁYWANIE ARCHITEKTURY BAROKU WŁOSKIEGO NA KRAJE EUROPEJSKIE. 166 7 WPROWADZENIE ZAŁOŻENIA I CEL PUBLIKACJI Odkrycie kultury antycznej i rozwój humanizmu zapoczątkowały renesans w kultu- rze i sztuce. Architektura okazała się wówczas dziedziną znakomicie manifestującą prestiż fundatorów i talenty twórców. Takie pojmowanie roli architektury wyzwoliło energię zdolnych ludzi i przyczyniło się do znaczącego wzrostu ich pozycji. Dlatego epoka renesansu wydała geniuszy miary Leo Battisty Albertiego, Donato Bramantego, Michała Anioła czy Leonarda da Vinci. Jednak okres renesansu to także rywaliza- cja między miastami Italii i wojny włoskie oraz wystąpienia reformatorów takich jak Marcin Luter czy Jan Kalwin. Reformacja przyniosła nowe wyzwania i zachwiała dotychczasowym systemem wartości. Podważono dominującą pozycję Kościoła ka- tolickiego, a Europa uległa religijnemu podziałowi. Sobór Trydencki, w czasie które- go szukano przyczyn takiego stanu rzeczy i dróg wyjścia z kryzysu, doprowadził do centralizacji władzy w Kościele, zrewidował rolę sztuki i architektury oraz określił stawiane im cele. W wielu punktach były one diametralnie różne od celów, jakie wy- tyczali sztuce przywódcy reformacji. Przeciwstawiając się humanizmowi i pogańskim aspektom kultury antyku, etykę baroku oparto na chrześcijańskiej duchowości. Książęta Kościoła i przedstawiciele możnych rodów, rywalizując między sobą, ma- nifestowali swoją pozycję na polu architektury zatrudniając najlepszych architektów. Znane są dokonania wybitnych architektów tego okresu: Domenica Fontany, Carla Maderny, Gianlorenza Berniniego, Francesca Borrominiego, Guarino Guariniego i Fi- lippa Juvarry. Zastanówmy się jednak, w jakim stopniu ruch odnowy w Kościele, zwany kontrreformacją, wpłynął na kształt architektury i na urbanistykę miast na Półwyspie Apenińskim. Jakie piętno na tych dziedzinach odcisnął proces kształtowa- nia się monarchii absolutnej. Prześledźmy, czyje cele realizowali tworzący wówczas architekci i jakie metody stosowali, by oddziaływać na odbiorców poprzez kreowaną przez siebie architekturę. 9 ZAKRES I METODA BADAŃ Prezentowana publikacja dotyczy Italii, jej zakres zaś obejmuje rozwój architektury włoskiej w okresie baroku, datowanego od około 1580 r. do połowy wieku XVIII, czyli okres trwający niemal dwa wieki. Zwrot w sztuce miał miejsce właśnie tutaj, gdy wojny włoskie zakończył pokój w Ca- teau-Cambrésis (1559). Utrwalił on rozdrobnienie państw na Półwyspie Apenińskim i ich uzależnienie od władców Hiszpanii. Ta sytuacja sprzyjała Państwu Kościelne- mu. Hiszpanie nadal kontrolowali rządy w Lombardii, Sardynii oraz w Królestwie Sycylii i Neapolu. Względną niezależność zachowały: Republika Wenecka, Wielkie Księstwo Toskanii i Republika Genui. Kolejne istotne zmiany w układzie sił na Półwy- spie Apenińskim przyniosła hiszpańska wojna o sukcesję (1701–1714). Pomimo trudności gospodarczych przodującą rolę w Europie w dziedzinie sztuki i architektury w okresie wczesnego i dojrzałego baroku nadal odgrywała Italia. Fun- dowano wspaniałe budowle, a artyści tworzący w papieskim Rzymie, a następnie w Turynie wytyczali nowe kierunki w architekturze. Z tych względów architektura Państwa Kościelnego, w tym przede wszystkim Rzymu, a następnie Turynu, została omówiona w szerszym zakresie niż architektura Floren- cji, Genui, Wenecji, Sycylii czy Mediolanu. W tym celu wybrano kluczowe: założenia urbanistyczne, obiekty sakralne, rezydencjo- nalne i willowe w Italii. Wybrano reprezentatywne przykłady funkcjonujące w obie- gu naukowym, a także przykłady wynikające z własnego doświadczenia. Obiekty te zostały przebadane przy użyciu metody historyczno-interpretacyjnej, ikonologicznej i porównawczej. Dokonano analizy ich funkcji, formy i detalu architektonicznego w kontekście podjętego tematu pracy. Ponieważ w okresie baroku spotykamy silne osobowości nie tylko wśród twórców, ale także wśród możnych protektorów, dlatego podjęto próbę określenia roli fundatora w procesie projektowym oraz wzajemnych relacji między fundatorem, a twórcą na tle epoki. STAN BADAŃ ORAZ PRZEGLĄD ŹRÓDEŁ I LITERATURY Na twórców okresu baroku silnie oddziaływały traktaty architektoniczne, przede wszystkim autorstwa: Andrei Palladia, Sebastiana Serlia i Giacoma Barozzi da Vi- gnoli. Dzieła te były też źródłem wiedzy dla przygotowujących się do swojej roli fundatorów. 10 Twórców epoki przybliżył Giovanni Pietro Bellori, pisząc – wzorem Vasariego – Ży- woty malarzy, rzeźbiarzy i architektów nowożytnych (1672). Nurt