Paulina Buchwald-Pelcowa CENZURA W DAWNEJ POLSCE Między prasą drukarską a stosem WYDAWNICTWO Ф NAUKA-DYDAKTYKA-PRAKTYKA CENZURA W DAWNEJ POLSCE Polish Librarians Association пП Ш А € ^ Paulina Buchwald-Pelcowa THE CENSORSHIP IN ANCIENT POLAND Between the printing and the stake WYDAWNICTWO SBP Warsaw 1997 Л \ Komitet Redakcyjny serii wydawniczej < <NAUKA—DYDAKTYKA— PRARTYKA> > Marcin DRZEWIECKI (przewodniczący). Stanisław CZAJF\A. Zofia GACA- DĄBROWShlA, Janusz ^i4P4ŚCłIV, Danuta F\ONIECZNA, Krzysztof iVlIGON. Mieczysław MUR4SZKIEWICZ, Janusz NOWICKI (sekretarz). Wanda PIiNDLOWA. Maria PRÓCHNICłvĄ. Barbara STEFANIAK. Hanna TADEUSIEWICZ. Zbigniew ŻMIGRODZKI. Redakcja techniczna i korekta Anna LIS Ksie^żka wydana staraniem Stow ar^zenia Bibliotekarz Polskich przy finan- ^ wsparciu Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych j Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Stowarzyszenie BibHotekarzy Polskich ISBN 83-85778-80-2 CIP — Biblioteka Narodowa Buchwakl-Pelcowa Paulina Cenzura w dawnej Polsce: między prasą drukarską a stosem / Paulina Buchwald- Peicowa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. - Warszawa: W^daw. SBP. 1997. - (Nauka, Dydaktyka, Praktyka: t. 24) Wydawnictwo SBP. Warszawa 1997. Wydanie I. Ark. wyd. 19.6Л A\rk. druk. 18,25 Skład i łamanie Ryszard LIPNICKI Druk i oprawa: W'arszawska Drukarnia Naukowa, ul. Śniadeckich 8, 0()-()56 W'arszaw’a, tel. 628-87-77 W ST ĘP ............................................................................................................ 13 I. EDYim-1 INGERENCJE KRÓLEWSKIE ..............................................25 1. Edykty Zygmunta 1 Starego ................................................................... 25 2. Czasy Zygmunta II Augusta ................................................................... 35 3. Stefan Batory ...................................................................................... 39 4. Rola pr^wilejów królewskich ...............................................................42 5. Dekrety Zygmunta III ........................................................................... 43 6. Władysław IV Jan Kazimierz i Jan III Sobieski .....................................47 7. Wettynowie .......................................................................................... 49 8. Stanisław August Poniatowski ...............................................................51 II. SPRAWY KSIĄŻEK NA SEJMACH I SEJMIIiACH .................................. 53 1. Cenzura drukóлv urzędowycłi .................................................................53 2. Akceptowanie zbiorów praw .............................................................. 55 3. Cenzura dzieł historycznych na sejmach w wieku XVI ............................ 58 4. Sejmiki a cenzura ................................................................................59 5. Sprawa Kochowskiego ......................................................................... 62 6. Sprawa Szlichtynga ............................................................................. 63 7. Ograniczanie praw dysydentów...............................................................65 8. Wolność druku dla prawosławnych ........................................................ 67 9. Sprawa Łyszczyńskiego ......................................................................... 68 10. Sejmy i sejmiki XVIII wieku .................................................................69 11. Projekt Zbioru praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego .......................... 71 12. Problem wolności słowa na forum sejmów i sejmików ............................ 72 111. DZIAŁANIA URZĘDÓW I UPiZĘDNIKÓW W DZIEDZINIE CENZURY JURYSDYKCJA MARSZAŁKOWSIiA ...................................77 1. Cenzura represyjna ................................................................................77 2. Kompetencje marszałków wielkich ...................................................... 79 3. Podstawy prawne działań cenzorskich jurysdykcji marszałkowskiej w drugiej połowie XVIII wieku ............................................................ 81 4. Cenzura represyjna jurysdykcji marszałkowskiej .....................................82 IV ORZECZENIA TRYBUNAŁU W SPRAWACH KSIĄŻEK I ICH AUTORÓW ....................................................................................87 V CENZORSKIE POCZYNANIA WŁADZ MIEJSKICH .................................93 1. Różne sposoby stosowania cenzury w miastach....................................... 93 2. Miasta Prus Królewskich .......................................................................98 3. Gdańsk ................................................................................................ 99 4. Toruń .................................................................................................105 VI. AKADEMIA KRAKOWSKA JAIiO INSTYTUCJA SPJUWUJĄCA CENZURĘ ..............................................................................................111 1. Uprawnienia Akademii ................................................... 111 2. Spory Akademii z biskupami krakowskimi o prawo do cenzury ...........113 3. Cenzura kalendarzy i innych książek ................................................. 118 VII. KOŚCIÓŁ 1Ш'ОиСК1 WOBEC PROBLEMÓW CENZURY KSIĄŻEK . 123 1. Wczesne bulle papieskie .................................................................... 124 2. Sprawa Fioła ..................................................................................... 126 3. Bulle papieskie z XVI wieku ............................................................ 128 4. Synody polskie pierwszej połowy XVI wieku .......................................130 5. Potępienie książek Jakuba z Ił^, Andrzeja Samuela, Jana Seklucjana i Stanisława Orzechowskiego.....................................132 6. Synod piotrkowski 1551 i sprawa Andrzeja Frycza Modrzewskiego . .134 7. Sobór Trydencki. Indeksy ksiąg zakazanych ......................................... 137 8. Polskie synody potrydenckie................................................................ 141 9. Biskup Marcin S^szkowski ................................................................ 142 10. Inne synocfy XVII wieku .....................................................................147 11. Potępienia i zaka^ dotyczące pewnych typów książek i konkretnych dziel ............................................................................ 150 12. Unicki synod zamojski i cenzura u ba^lianów .....................................153 13. Synody XVIII wieku ........................................................................... 155 14. Listy pasterskie ..................................................................................157 15. Publikacje w Polsce buli i dekretów papieskich.....................................160 16. Postanowienia dotyczące cenzury w regułach i konstytucjach zakonnych ......................................................................................... 163 17. Druga połowa XVIII wieku ............................................................... 170 VIII. NOWE KOŚCIOŁY REFORMOWANE A PROBLEMY CENZURY .......173 1. Ogólne zasady cenzury w zborach .......................................................174 2. Synody małopolskie .......................................................................... 176 3. „Korrektura" i aprobowanie ............................................................. 180 4. Jednota Litewska i cenzura .................................................................184 5. Bracia częsty .....................................................................................186 6. Cenzura u braci polskich zwanych arianami ........................................ 188 IX. KSIĘGI NIEPRAWOMYŚLNE I ZABRONIONE PRZEZ KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY .................................................................193 1. Sytuacja prawna i polityczna kościoła prawosławnego w państwie ..........193 2. Instytucje i organy nadzorujące druk i rozpowszechnianie książek .... 196 3. Potępianie i zwalczanie dzieł niepożądanych .......................................199 X. CENZURA KSIĄŻEK POLSKICH ZA GRANICĄ I INGERENCJE ZEWNĘTRZNE W RZECZYPOSPOLITEJ ................. 203 1. Działalność legatów' i nuncjuszy ..........................................................203 2. Książka polska w indeksach ksiąg zakazanych .................................... 204 3. Negatywne opinie o książkach Hozjusza .............................................208 4. Kłopoty Bzowskiego z cenzurą ............................................................210 5. Żądania obcych władców zniszczenia książek i ukarania autorów .............................................................................................211 6. Cenzura książek autorów polskich drukowanych poza krajem ...............................................................................................213 XI. PRÓBA PODSUMOWANIA .................................................................217 1. Książki skazywane na spalenie ............................................................ 219 2. Charakterystyka książek potępianych przez różne instytucje................. 222 3. Przejavyy autocenzury ......................................................................... 224 4. Zakaz druku ......................................................................................225 5. Książki zatracone ................................................................................226 6. Wpływ cenzury na twórczość niektórych pisar^ ...................................227