Taal van de Republiek Het gebruik van vaderlandretoriek in Nederlandse pamfletten, 1618-1672 The Language of the Republic The Rhetoric of Fatherland in Dutch Pamphlets, 1618-1672 Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. H.G. Schmidt en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op dinsdag 15 mei 2012 om 13.30 uur door Ingmar Henrik Vroomen geboren te Zwijndrecht Promotiecommissie Promotor: Prof.dr. R.C.F. von Friedeburg Overige leden: Prof.dr. H.J.M. Nellen Prof.dr. J.S. Pollmann Prof.dr. N.C.F. van Sas ii Inhoudsopgave Woord vooraf v Afkortingen vi 1. Inleiding 1 1.1 Introductie 1 1.2. Historiografie, patria en patriotten 4 Nederlandse nationale geschiedenis 4 De ‘canon van het modernisme’ 8 Office en patriot 12 De herkomst van vaderland 16 Patriottisme in de zeventiende-eeuwse Republiek 20 1.3 Onderzoek en methode 26 De Nederlandse Republiek 1618-1672: drie crises, vier jaren 26 Bronnen en analyse 29 2. De fundamenten van het vaderland – 1618-1619: De Bestandstwisten 35 2.1 Introductie 35 Onderzoekscorpus 38 2.2 Achtergrond 41 Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) 41 Maurits en Oldenbarnevelt 45 Arminianen en gomaristen 50 1610-1617: Naar de breuk 55 2.3 1618: Climax 59 Onrust in Hollandse steden: Leiden, Oudewater, Haarlem 61 De ‘grooten pensionaris’ en de Barneveltse Ligue 75 Maurits grijpt in 93 2.4 1619: Winnaars en verliezers 102 De Nationale Synode 102 De executie van Oldenbarnevelt 106 Remonstranten in het nauw 109 2.5 Conclusie 114 3. Het verdeelde vaderland – 1650: De aanslag op Amsterdam 119 3.1 Introductie 119 Onderzoekscorpus 121 3.2 Achtergrond 123 De Vrede van Munster (1648) 123 Willem II, prins van Oranje 126 3.3 De aanslag 129 Conflicten over de ‘menage’ 129 De bezending 131 De aanslag 134 3.4 Pamflettenstrijd 142 Goed of fout 142 De dood van Willem II 159 3.5 Conclusie 163 iii 4. Het bedreigde vaderland – 1672: Het Rampjaar 169 4.1 Introductie 169 Onderzoekscorpus 171 4.2 Achtergrond 173 Het eerste stadhouderloze tijdperk 173 Rampjaar 1672 177 4.3 Pamflettenstrijd 185 Vechten voor het vaderland 185 Het vaderland en Oranje 193 Anti-Loevestein 199 De moord 207 Legitimering van oproer en geweld 213 Tegengeluid 219 4.4 Conclusie 224 5. Conclusie 231 5.1 Cijfers 233 5.2 De plicht van de patriot 236 5.3 Burger en patriot, stad en vaderland 245 5.4 Standpunten 248 5.5 De positie van het Huis van Oranje 252 5.6 De invloed van 1618 256 5.7 Taal van de Republiek 258 Bijlagen 264 Bijlage I – De Knuttelcatalogus 264 Bijlage II – Kwantitatieve gegevens pamflettencorpus 1618 265 Bijlage III – Kwantitatieve gegevens pamflettencorpus 1619 266 Bijlage IV – Kwantitatieve gegevens pamflettencorpus 1650 266 Bijlage V – Kwantitatieve gegevens pamflettencorpus 1672 267 Bibliografie 270 Pamfletten 270 Gedrukte bronnen en literatuur 291 Summary 307 Samenvatting 315 Curriculum vitae 319 iv Woord vooraf Verscheidene mensen verdienen dank voor hun directe of indirecte bijdrage aan de totstand- koming van dit proefschrift. Allereerst mijn promotor Robert von Friedeburg, voor de kans die hij mij heeft gegeven om te promoveren. Michel Reinders stelde zonder enige bedenkingen zijn onderzoeksgegevens over 1672 beschikbaar, wat mij veel energie en tijd heeft bespaard. In Jaap Nieuwstraten en Jan Hartman trof ik twee bijzondere kamergenoten, altijd bereid hun kennis en volle boekenkasten te delen, maar met wie ik gelukkig ook over meer dan alleen werk kon praten. Dat geldt ook voor Aart Noordzij en Theo Pronk. Koen van Loon en Edda Frankot waren in de laatste fase van mijn promotietraject aangenaam gezelschap, waarbij Edda extra dank verdient voor haar hulp bij de Engelstalige samenvatting. Bij Jan Waszink kon ik terecht voor vragen over Latijn in pamfletten, en hij was een prettige collega om drie jaar on- derwijs mee te verzorgen. Ook Henk Nellen bood altijd zijn hulp aan, in het geval van Latijn, maar ook bij andere vragen of problemen. Siep Stuurman en Pieter Spierenburg voorzagen namens de Vaste Commissie van Wetenschapsbeoefening mijn onderzoek van nuttig commen- taar. Ik dank Henk Nellen, Judith Pollmann en Niek van Sas voor hun bereidheid plaats te ne- men in de beoordelingscommissie van mijn proefschrift. Tijdens mijn studie Maatschappijgeschiedenis zijn Rudolf Dekker, Jan van Herwaar- den en Paul van de Laar belangrijk geweest voor mijn interesse in de historische wetenschap, en daarvoor verdienen zij nog steeds waardering. Net als mijn studententijd heb ik ook mijn werk als promovendus aan de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen (inmiddels omgedoopt tot Erasmus School of History, Culture and Communication) van de Erasmus Uni- versiteit Rotterdam als een zeer prettige tijd ervaren. Dat is vooral te danken aan mijn mede- promovendi (en andere collega’s), de vele gezamenlijke lunches en gesprekken over onder- zoek, onderwijs en ook andere zaken. Met Marten Boon kon ik op de squashbaan de spanning en drukte van het promoveren van me af slaan. Jiska Engelbert ken ik al sinds de lagere school. Het was een grote verrassing haar als collega te treffen aan de FHKW. Onze gesprekken over verleden, heden en toekomst waren behalve altijd gezellig ook een belangrijke steun. Buiten de eigen universiteit dank ik mijn Huizinga-collega’s Marianne Eekhout, David van der Linden en Jasper van der Steen. Het was zeer waardevol met promovendi van andere universiteiten ervaringen te kunnen delen. Ik kijk met veel plezier, en ook met trots, terug op onze activiteiten in de afgelopen vier jaar. Veel van het werk voor dit proefschrift heb ik gedaan terwijl ik naar muziek luisterde. Deze muziek kwam meestal uit de collectie van de Centrale Discotheek Rotterdam (CDR), waar ik mij nog altijd welkom voel. Ik bedank mijn vroegere CDR-collega’s voor blijvende vriendschap, in het bijzonder Dina Siwoeh. Emiel Efdée dank ik voor het omslagontwerp. Mark de Kievit was een belangrijke steunpilaar tijdens mijn promovendibestaan (en ook daarbuiten). Ik dank hem voor al meer dan twintig jaar vriendschap. Waarschijnlijk ken ik niemand die zo gepassioneerd is over zijn werk als mijn broer Christian. Hij is daarin een voorbeeld. Als laatste bedank ik mijn ouders, voor alles. Aan hen draag ik dit boek op. v Afkortingen BMGN Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden Kn. W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek Herdruk, met handgeschreven verbeteringen, aan- vullingen en varianten. Met een inleidend essay en een handleiding voor de gebruiker door Dr. H. van der Hoeven (’s-Gravenhage 1889-1920; herdruk Utrecht 1978). vi 1. Inleiding 1.1 Introductie In de Nederlandse geschiedenis staan de jaren tachtig van de achttiende eeuw bekend als de ‘patriottentijd’. Het bekendste citaat van iemand die zich patriot noemde werd echter meer dan anderhalve eeuw eerder uitgesproken. Op 13 mei 1619 sprak Johan van Olden- barnevelt, landsadvocaat van Holland, zijn beroemde (bijna) laatste woorden vanaf het schavot op het Binnenhof in Den Haag: ‘Mannen, gelooft niet dat ick een lantverrader ben; ick hebbe oprecht en vroom gehandeldt, als een goed patriot, ende die sal ick sterven’.1 Enkele momenten later werd de 71-jarige Oldenbarnevelt, veroordeeld wegens hoogver- raad, met één slag onthoofd en verdween het stoffelijk overschot van wellicht ‘Nederlands grootste staatsman ooit’ in een haastig in elkaar getimmerde kist, om begraven te worden op een tot op de dag van vandaag onbekende plek.2 De executie van Oldenbarnevelt vorm- de het dramatisch hoogtepunt van de Bestandstwisten, het conflict tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1612) dat begon als een theologische discussie aan de universiteit van Lei- den maar uitgroeide tot een politieke strijd, waarbij Oldenbarnevelt en stadhouder en prins van Oranje Maurits van Nassau (1567-1625), en de facties die zij vertegenwoordigden, te- genover elkaar waren komen te staan. Het conflict bracht de nog jonge Republiek aan de rand van een burgeroorlog, en toonde dat de zeven verenigde provinciën niet zo verenigd waren als gedacht. Oldenbarnevelt was niet de enige die zich een patriot noemde in de jaren 1618- 1619. Zo gebruikte Maurits’ neef Willem Lodewijk (1560-1620), stadhouder van Friesland en Groningen en een overtuigd calvinist, het woord patriot regelmatig in zijn correspon- dentie met Maurits. Voor Willem Lodewijk was patriot duidelijk verbonden met het Oran- jehuis.3 Maar ook in de vele pamfletten die tijdens de Bestandstwisten verschenen, werd het woord patriot veelvuldig gebruikt, en niet alleen door de aanhangers van de prins van Oranje. Vaak werd het voorzien van een adjectief zoals ‘goed’, ‘waar’, ‘trouw’ en ‘op- recht’, en regelmatig in combinatie met het woord vaderland. Zo beschreven de Haarlemse magistraten zichzelf in een pamflet uit 1618 als ‘de beste ende ghetrouwste Patriotten, die 1 Geert H. Janssen, Het stokje van Oldenbarnevelt (Hilversum 2001), 12. Ook: Jan Francken, Het einde van Johan van Oldenbarnevelt Thomas Rosenboom (ed.) (tweede druk; Amsterdam 2005) 70. 2 A.Th. van Deursen, Maurits van Nassau, 1657-1625. De winnaar die faalde (vijfde druk; Amsterdam 2005) 272; Fruin noemt Van Oldenbarnevelt ‘de grootste staatsman die ooit ons land bestuurd heeft’ in: Robert Fruin, Tien jaren uit de tachtigjarige oorlog, 1588-1598 (twaalfde druk; Utrecht en Antwerpen 1961) 51-52. Over de begraafplaats van Oldenbarnevelt: Janssen, Het stokje, 69-70. 3 E.H. Kossmann, ‘In praise of the Dutch Republic: Some seventeenth-century