ARCHIWUM EMIGRACJI Studia – Szkice – Dokumenty http://dx.doi.org/10.12775/AE.2012.017 Toru ń, Rok 2012, Zeszyt 1–2 (16–17) _________________________________________________________________ _____________________________________________________________ HISTORIA KONTROWERSJE WOKÓŁ POSTAW WI ĘŹ NIÓW BRZESKICH W ŚWIETLE KORESPONDENCJI ADAMA CIOŁKOSZA I STEFANJI SIGALINY- -LIEBERMANOWEJ Z 1942 ROKU Lilla Barbara PASZKIEWICZ (Legnica) Wst ęp Wiele wydarze ń historycznych z okresu mi ędzywojennego budziło kontrowersje i emocje nie tylko w czasach II Rzeczpospolitej, ale tak że w okresie pó źniejszym. Przez wiele lat z niesłabn ącym zainteresowaniem podejmowano m.in. dyskusj ę na temat tzw. sprawy brzeskiej. Opozycja antysanacyjna, która w latach 30. nie miała szerszych mo żliwo ści obrony swojego stanowiska i swoich przywódców, podj ęła takie działania wkrótce po wybuchu drugiej wojny światowej, kiedy to władze sanacyjne zostały internowane w Rumunii, a we Francji powstał polski rz ąd emigracyjny na czele z gen. Władysławem Sikorskim, który nale żał do jednych z liderów opozycji antysana- cyjnej (Frontu Morges). To głównie z jego inicjatywy jednym z pierwszych dekretów, który podpisał Prezydent RP na Uchod źstwie — Władysław Raczkiewicz (31 X 1939) był dekret o amnestii dla wi ęź niów brzeskich. W śród najbli ższych współpracowników premiera znalazł si ę jeden z oskar żonych w procesie brzeskim — Herman Lieberman, który od ośmiu lat przebywał na emigracji we Francji. 211 Niniejsza korespondencja, skierowana przez jego żon ę Eugenj ę Sigalin ę-Liber- manow ą do prof. Stanisława Kota, stanowi jedynie wst ęp do rozwa żań i oceny postaw wi ęź niów brzeskich. Istot ę problemu zawiera zał ącznik nr 2 (list Adama Ciołkosza do adwokata H. Liebermana) oraz odpowied ź na niego zawarta w zał ączniku nr 4 (list E. Sigaliny-Libermanowej do tego ż adresata). Z listów tych nie wynika jednoznacznie, iż mi ędzy A. Ciołkoszem a H. Liebermanem istniały jakie ś powa żne rozbie żno ści. Wyst ąpiły one ju ż po procesie brzeskim, kiedy to przebywaj ący na emigracji H. Lieber- man opowiadał si ę za tzw. jednolitym frontem współpracy mi ędzy PPS i polskimi ko- munistami, prowadz ąc w tej sprawie kilkumiesi ęczne rozmowy. A. Ciołkosz (podobnie jak i wi ększo ść przywódców socjalistycznych w kraju) był temu zdecydowanie prze- ciwny. Zał ącznik nr 4 pozornie dotyczy jedynie kwestii postaw wi ęź niów brzeskich. W isto- cie zawiera obraz sytuacji w emigracyjnym PPS, w którym zarówno Herman Lieberman, jak i Adam Ciołkosz nale żeli do liderów. W pocz ątkowym okresie rz ądów W. Sikorskiego obaj popierali jego polityk ę. Sytuacja uległa jednak zmianie w wyniku rozmów polsko- -sowieckich. Cz ęść członków Komitetu Zagranicznego PPS (H. Lieberman, J. Sta ńczyk, L. Grosfeld i J. Beluch-Belo ński) popierało tre ści porozumienia układu Sikorski–Majski. W grupie opozycyjnej znale źli si ę L. i A. Ciołkoszowie oraz T. Tomaszewski. Popierał ich tak że A. Pragier, który nie wszedł do KZ PPS ze wzgl ędu na protest Liebermana. Prze- wodnicz ący komitetu odniósł si ę krytycznie do jego postawy po procesie brzeskim. Opo- zycjoni ści domagali si ę, aby w układzie polsko-sowieckim znalazł si ę zapis gwarancji wschodniej granicy Polski ustalonej na traktacie ryskim w 1921 roku. Poparcie grupy H. Liebermana ułatwiło W. Sikorskiemu podpisanie układu z I. Maj- skim (30 VII 1941). Przeciwko niemu wyst ąpiły m.in. władze krajowe podziemnej PPS- -WRN. H. Lieberman stał bowiem na stanowisku, i ż KZ powinien prowadzi ć samodziel- ną polityk ę i przy podejmowaniu decyzji politycznych kierowa ć si ę jedynie własnym sumieniem. Takiemu stanowisku sprzeciwiał si ę A. Ciołkosz, który wyra żał swój sprze- ciw w listach do przywódców PPS-WRN. Po podpisaniu układu polsko-sowieckiego doszło do rozbicia w KZ PPS i podziału na zwolenników polityki rz ądu oraz jego przeciwników. Lieberman znalazł si ę w pierwszej grupie, czego przypiecz ętowaniem było obj ęcie stanowiska ministra spra- wiedliwości. List E. Sigaliny-Liebermanowej nie prezentuje co prawda expressis verbis stosun- ków panuj ących w środowisku emigracyjnym PPS, ale ukazuje wątki pozornie z ni ą niezwi ązane (np. ewakuacja z Francji). Jednak z jej oceny sformułowa ń zastosowanych w li ście przez A. Ciołkosza wynika wyra źnie niech ętny stosunek do nadawcy. Jego podło że si ęga okresu procesu brzeskiego, ale obrazuje tak że klimat panujący w emigra- cyjnej PPS. Kontrowersje wokół postaw wi ęź niów brzeskich wynikały z aktualnej oceny ich zachowa ń. Żona H. Liebermana ze zrozumiałych wzgl ędów stan ęła w obronie swojego męż a i nie akceptowała argumentów A. Ciołkosza dotycz ących motywów, jakimi kie- rował si ę H. Lieberman udaj ąc si ę na emigracj ę. Argument zdrowotny pojawił si ę we wspomnieniach naocznego świadkach wydarze ń, współwi ęź nia z jednej celi — Win- centego Witosa. Potwierdza on opini ę A. Ciołkosza, i ż stan zdrowia H. Liebermana na skutek represji, jakich do świadczył w wi ęzieniu zdecydowanie si ę pogorszył. Jego obawa przed dalszym odbywaniem kary wi ęzienia była uzasadniona i przyj ęta przez władze partii z pełnym zrozumieniem. Ciołkosz słusznie zauwa żył, i ż w „sprawie brzeskiej” nie istniała na emigracji żadna platforma dyskusji (poza pras ą). Po układzie Sikorski–Majski rozwi ązana 212 została bowiem Rada Narodowa RP, która nie była zwoływana przez okres sze ściu miesi ęcy 1. Niniejsza korespondencja oddaje w cz ęś ci klimat i nastroje, jakie wytworzyły si ę w środowisku emigracyjnej PPS. Ukazuje podło że rozbie żno ści w śród grupy polity- ków, których w okresie mi ędzywojennym poł ączyła wspólna walka z sanacj ą. Oryginały listów oraz odpisy znajduj ą si ę w zbiorach Archiwum Emigracji w To- runiu 2. 1 Adam Ciołkosz szerzej na temat „sprawy brzeskiej” wypowiedział si ę dopiero w 1966; zob.: A. Ciołkosz, „Polemiki i listy”: Sprawa brzeska , Zeszyty Historyczne 1966 z. 9, s. 218–227. 2 Archiwum Stanisława Kota, sygn. AE/SKot/1–XVI. 213 LISTY [Londyn, 25.05.1942] Stefanja Sigalina-Liebermanowa 3 33, Tavistock Court, Tavistock Sq. London W.C.1 Wielce Szanowny i Niezmiernie Drogi Panie Profesorze 4! Dzi ś wysłałam do p. generała Sikorskiego 5, do p. Prezesa Mikołajczyka 6, do p. Pre- zesa Popiela 7 do p. gen. Modelskiego 8 i do p. Sta ńczyka 9 zaopatrzone w cztery zał ącz- niki, (które i tu doł ączam) pismo nast ępuj ącej tre ści: 3 Stefanja Sigalina-Liebermanowa (1896–1957), była żon ą Hermana Liebermana, adwokata i działacza socjalistycznego, posła na Sejm II RP, wi ęź nia brzeskiego (przebywał w jednej celi z Wincentym Witosem). Od 1933 roku pozostał na emigracji, gdzie był zaanga żowany m.in. w działalno ść antysanacyjnego Frontu Morges. Po utworzeniu rz ądu polskiego na uchod źstwie we Francji został bliskim współpracownikiem premiera Władysława Sikorskiego i zwolennikiem jego polityki (m.in. układu Sikorski–Majski). Zmarł nagle w Londynie 21 pa ździernika 1941 roku. Liebermanowie przyja źnili si ę m.in. z prof. S. Kotem i S. Mikołajczykiem, który po śmier- ci H. Liebermana zaopiekował si ę jego żon ą, któr ą zaanga żował do pracy w rz ądzie (została jego osobist ą sekretark ą). Wzi ęła udział w konferencji moskiewskiej w czerwcu 1945 roku, po której wraz z Mikołajczykiem powróciła do kraju. W grudniu tego samego roku wyjechała ponownie do Londynu, ale utrzymywała stały kontakt z Mikołajczykiem. 4 List adresowany jest do prof. Stanisława Kota (1885–1975), który w tym czasie pełnił funkcj ę Ambasadora Rz ądu RP w ZSRR. S. Kot był profesorem Uniwersytetu Jagiello ńskiego, historykiem wychowania i historykiem literatury. Po przymusowym przejściu na emerytur ę zaanga żował si ę w działalno ść ruchu ludowego i nale żał do opozycji antysanacyjnej. Po wybu- chu drugiej wojny światowej znalazł si ę na emigracji i wszedł w skład rz ądu W. Sikorskiego. Po układzie Sikorski–Majski został Ambasadorem w ZSRR. Funkcj ę t ę pełnił do lipca 1942 roku. Po wyje ździe na Bliski Wschód został ministrem stanu na Bliskim Wschodzie. Po powrocie do Londynu pełnił funkcj ę ministra informacji i dokumentacji (1943–1944). Po wojnie powrócił do kraju i został ambasadorem TRJN w Rzymie (1945–1947). Po rezygnacji z funkcji pozostał za granic ą. 5 Władysław Eugeniusz Sikorski (1881–1943), wojskowy i polityk. Uczestnik walk o nie- podległo ść Polski. W okresie II RP pełnił wa żne funkcje rz ądowe: premiera (1922–1923) i mini- stra spraw wojskowych (1923–1924). Po przewrocie majowym nale żał do opozycji antysanacyj- nej (Front Morges). Po wybuchu drugiej wojny światowej przedostał si ę do Francji, gdzie został premierem rz ądu RP na uchod źstwie (1939–1943) oraz Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbroj- nych. Zgin ął 4 lipca 1943 w katastrofie samolotu na Gibraltarze; szerzej zob.: R. Wapi ński, Władysław Sikorski , Warszawa 1978; W. Korpalska, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna , Wrocław 1988. 6 Stanisław Mikołajczyk (1901–1966), polityk, uczestnik powstania wielkopolskiego i woj- ny polsko-bolszewickiej. Działacz PSL „Piast” na obszarze Wielkopolski, a po zjednoczeniu ruchu ludowego w 1931 roku jeden z przywódców Stronnictwa Ludowego. W latach 1930–1935 poseł na Sejm II RP. Po wybuchu drugiej wojny światowej uczestniczył w kampanii wrze śnio- wej. Po jej kl ęsce przedostał si ę Francji, gdzie w latach 1940–1943 pełnił funkcj ę wicepremiera w rz ądzie W. Sikorskiego. Po tragicznej śmierci gen. W. Sikorskiego został premierem rz ądu RP na uchod źstwie (VII 1943–XI 1944). Po zako ńczeniu wojny S. Mikołajczyk podj ął decyzj ę o powrocie do kraju. W czerwcu 1945 roku uczestniczył w konferencji moskiewskiej, podczas której tworzony został Tymczasowy Rz ąd Jedno ści Narodowej. Mikołajczyk pełnił w nim funk- cj ę wicepremiera i ministra rolnictwa. Po powrocie do Polski stan ął na czele jedynej legalnej i efektywnej opozycji antykomunistycznej — Polskiego Stronnictwa Ludowego. Podj ął działania 214 „Obro ńca Hermana Liebermana w procesie brzeskim 10 , adwokat warszawski Lu- dwik Honigwill 11 zamie ścił w ameryka ńskim «Robotniku Polskim» wspomnienia po- zgonne o Hermanie Liebermanie.