BIRINCI GENEL SAVA~TAN SONRA YAPILAN BARI~~ ANTLA~MALARIMIZ ~~~ HIKMET BAYUR I. SEVRES ANTLA~MASINA DO~RU Sevr Antla~mas~'na götüren olaylar zincirinin en belirli halkalar~~ ~unlard~r: a) 1914-191 8 genel sava~~~ s~ras~ nda Rusya, Fransa, Ingiltere ve Italya aras~nda, yap~lm~~~ olan gizli payla~ma antla~malan; b) Yine bu sava~~ s~ras~ nda an~lan devletlerin yöneticilerince yap~lm~~~ olan aç~klamalar; c) 1918 b~rak~~mas~ ndan sonra bu kimselerin dü~ünce- lerini gösteren ve tutacaklar' yolu belirten belgeler; d) Yunan gücüne olan güven; e) Aç~ k Osmanl~~ bar~~~ önergeleri; f ) Gizli Osmanl~~ bar~~~ önergeleri. a) Gizli Payla~ma Antla~malan : Bunlar türlü eserlerde yay~nlanm~~~ oldu~undan tekrarlam~ya- ca~"-~z 1. Bilindi~i gibi Bol~evikler Rusya'da iktidara geldikten az sonra gizli antla~malan 23 ve 24 Kas~m I 91 rde yay~ nlam~~~ ve red ettiklerini aç~ klam~~lard~. Ancak çok geçmeden 13 Ocak 1918'de Lenin ve Stalin imzasiyle yay~ nlanan "13 say~l~~ dekre", yani irade ile Kafkas Erme- nistaniyle, Osmanl~~ Ermenistan'~~ dedikleri Do~u Anadolu illerimizde, yerinden oynat~lm~~~ halk yerlerine döndükten sonra, bir referandum yap~lmas~ n~ n ve daha sonuncunun ne olaca~~~ bilinmeden bir Er- meni hükümetiyle milis'i kurulmas~n~n kendilerince gerekti~i aç~k- lannu~t~. Bir Ermeni milisine dayanacak bir Ermeni Hükümetinin yönetimi alt~nda yap~lacak referandumun hiç bir ciddiyeti olmayaca~~~ besbelli idi ve o s~ ralarda Ermeniler, Rus ordusu eridikçe Do~u Anadolu'da Müslüman av~ na ç~ km~~~ bulunuyorlard~. 1 Bk. bu arada Türk Devleti'nin D~~~ Siyasas~~ adl~~ eserimize (1938, S. ~~ o v.d.). 116 HIKMET BAYUR Buna ve ortaya att~klar~~ "her ulusun kendi keskilini seçmek hakk~~ oldu~u" ilkesini ne biçime sokup i~lemez duruma getirdiklerine, âciz kalmadan hiç bir ülke ve ulusun ba~~ms~zl~~~n~~ tammad~klar~na baka- rak bu "dekre" ile Komünist hükümetinin, gizli antla~malar~~ hüküm- süz sayd~~~n~~ aç~klad~ktan bir buçuk ay sonra Anadolu'da, Çar hükü- metince kendisine ay~ rt~lan pay~~ istemekte direnmesi do~al say~la- bilir. Bundan önceki yaz~ m~zda (Bk. Belleten Temmuz 1965, say~~ ~~ 15, S. II-28) bu yönleri ayr~ nt~l~~ olarak anm~~~ ve sonra Bol~evikler'in yeni bir yenilgi üzerine Batum, Ardahan ve Kars'~~ b~rakmak zorunda kald~ klar~n~~ hatirlatrru~tik. 1918 yaz~ n~n sonlar~nda Bat~~ cephesinde Alman ordular~~ biteviye yenilme~e ba~lay~nca Bol~evikler zorla kabul ettikleri Brest-Litovsk antla~mas~n~ n hükümsüz oldu~unu bilitlemi~ler, ancak, çarc~~ gene- rallerle sava~malan ve iç kar~~~kl~klar yüzünden Kafkas'a Bathlar'dan önce yeti~emeyip bir süre bu bölge Bat~~ devletlerinin ve en çok Ingi- lizler'in elinde kalm~~t~ r. Bununla birlikte Bol~evikler ne bu bölgeden ne de Ermenistan ad~~ vererek göz diktikleri Do~u Anadolu'dan vaz geçmi~~ de~illerdir ve bu yolda daha epey çabalarda bulunacaklard~ r. b) Osmanl~~ ile sava~~ an Büyük Devletleri yöneltenlerin sava~~ s~ras~n- daki aoklamalan 2 : Yukar~da an~lan gizli payla~ma antla~malariyla beliren ihtiras- lar~~ gördük. Bunlar~n aç~~a vurulmas~~ konusunda dü~man devlet adamlar~~ genel duruma göre davranm~~lard~ r. O s~rada henüz yans~z bulunan Amerika'n~n Cumhur Ba~kan~~ Wilson 18 Aral~k 19i 6'da sava~an devletlerden sava~~ amaçlar~n~~ sor- mu~tu. Bize dü~man devletler ad~na kendisine, Türkiye ile ilgili ola- rak I° Ocak ~~ rde ~u kar~~l~k verilir: "Türkler'in kanl~~ zulmü alt~ndaki uluslar~ n kurtar~lmas~~ ve kesin olarak Bat~~ uygarl~~~na ya- banc~~ olan Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun Istanbul'dan ç~kar~lmas~". O s~rada Rusya, Fransa ve Ingiltere payla~ma konusunda anla~- m~~~ bulunuyorlard~ . Wilson'a verilen bu kar~~l~k henüz gizli tutulan bu i~i hakl~~ gösterecek bir manevi temel haz~rlamak amac~m güdü- yordu. 2 Bunlar dag~mk olarak türlü eserlerde yay~nlanm~~t~ r. Burada topluca bir özetlerini vermeyi uygun bulduk. I. GENEL SAVA~TAN SONRA ANTLA~MALARIMIZ 117 Ancak aradan bir y~l geçince 1917 sonlar~ nda genel durum çok de~i~mi~~ bulunur. Rusya'da Bol~evikler i~~ ba~~ na geçip gizli antla~- malar~ , görünü~te olsun, tepmi~~ ve yay~ nlam~~lard~ , Rus ordusunda sava~mak gücü kalmad~~~~ da aç~ kca görülmü~tü. Bundan ba~ka Rus cephesi sava~lar~ndan kurtulan Almanlar~ n 1918 ilkbahar~~ için Bat~da çetin sald~ r~lara haz~rland~ klar~~ seziliyordu. Öbür yandan binbir vaatle ayakland~ r~lan Araplar'da gizli antla~malar~ n yay~ nlanmas~~ üzerine do~an ku~kular~ n giderilmesi ve Hint Müslümanlar~m yat~~- t~ rarak orduya yaz~ lmalar~ n~ n kolayla~t~ r~lmas~~ gerekti~i dü~ünülür. Bu etkenler dolay~siyle Ingiliz Ba~bakan~~ Lloyd George 5 Ocak ~~ ~~ 8'de hükümetinin sava~~ amaçlar~ n~~ aç~ klayan söylevinde Türkiye için bir y~l öncekinden çok yumu~ak bir dil kullanmay~~ uygun görür ve ~unlar~~ der: "Türkiye'yi ba~kentinden ve Türk ~ rk~mn üstün du- rumda bulundu~u Anadolu ve Trakya'n~ n zengin ve ünlü ülkelerin- den mahrum etmek için sava~m~yoruz Akdeniz'le Karadeniz aras~ ndaki geçit, uluslararas~~ ve yans~z bir duruma sokularak Istanbul ba~kent olmak üzere Türk Imparatorlu~u'nun Türk ~ rk~ n~ n yurdu olan ülkelerde (in the homelands of the Turkish race) b~ rak~lmas~na itiraz etmiyoruz. Bizce ayr~~ ulusal durumlar~ n~ n tan~ nmas~~ Arabistan, Ermenistan, ~rak, Suriye ve Palestin'in hakk~d~r". Burada ilk defa "Ermenistan" amlmaktad~ r. Daha önce Çar Rusyas~~ bu sözcü~ün kullan~lmas~ n~~ hiç istemiyordu. Bundan üç gün sonra 8 Ocak 1918'de Ba~kan Wilson Amerikan Kongresine kendi bar~~~ program~ n~~ aç~ klar. Türkiye'yi ilgilendiren 12 inci madde az çok Lloyd George'un söylediklerine benzer ve ~öyledir "Bugünkü Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun Türk bölgelerine itirazs~z bir hükümranl~k sa~lamlmal~d~ r; ancak Türk boyunduru~u alt~ nda bulunan öbür uluslara kesin bir güven içinde ya~ama ile özgür ve engelsiz tam bir geli~me imkan~~ sa~lan~lmal~d~ r. Çanakkale Bo~az~~ uluslararas~~ inancalar alt~ nda bütün uluslar~ n tecim gemilerine aç~ k kalmal~d~r". c) 1918 B~rak~~malar~ndan sonra ~ngiliz ve Frans~ z Dü~ünceleri: Yak~n ve kesin bir zafere pek güvenilmedi~i ve yumu~akl~~~n ge- rekli san~ld~~~~ s~ ralarda söylenen bu sözlerle b~ rak~~madan sonraki davran~~~ ve tutumlar~~ kar~~la~t~rmak çok ilginçtir. Önce ~ngiliz tutu- munu ele alaca~~z. ~~ 8 HIKMET BAYUR 30 Ekim 1918'de Mondros b~rak~~mas~~ imzalanm~~ t~ r. Ba~la~~k- lar~ n donanmas~~ da 13 Kas~ mda Istanbul'a varacakt~ r. Bundan dört gün önce 9 Kas~ mda, henüz Izzet Pa~a hükümeti i~ba~~ ndad~ r, içinde Hayri (adliye) ve Cavit (maliye) Beyler gibi ittihatc~lar, Fethi Bey (Okyar) gibi Ittihat ve Terekki'den yeni ayr~lm~~~ bir dahiliye naz~r~~ vard~ r. ~zzet Pa~a ile Rauf Bey (Orbay) da resmen ~ttihat'ta ka- y~ tl~~ olmamakla birlikte ona eygin diye tamnm~~lard~ r. Dolay~siyle ~ngiltere hükümeti Istanbul'da ittihatc~ lar~~ i~ ba~~nda bilmekte veya saymaktad~ r. Bu 9 Kas~m günü, Ingiltere D~~i~leri Bakan~~ Balfour, Istanbul'a girmek üzere bulunan donanma komutan~~ Amiral Galthorp'a özel mektup biçiminde gönderdi~i yönergenin sekizinci böle~i ~öyledir : "En büyük ihtimale göre Istanbul'da ~imdiki hükümeti dü~ürüp iktidara geçmek isteyen, sözde muhalefet partisinin üyeleriyle kar~~la- ~acaks~n~z. Bu gibi teklifleri kabule pek müsait olmamal~s~ n~z. Ger- çekten Türkiye'de her zaman Ittihat ve Terakki Komitesine kar~~~ bir muhalefet bulunmu~tur, ancak Kâmil Pa~a'n~ n ölümünden sonra bu parti, önderlik edebilecek herhangi bir ~ahsiyetten mahrum kalm~~t~r ve ~u inançday~ m ki bu partinin bugünkü ko~ullar varken i~ba~~ na geçmesi ancak bize zarar verecek bir iç da~~l~~~ ve karga~al~ kla sonuç- lanacakt~ r. Bundan ba~ka besbellidir ki ~tilâf 3 dostu geçinen böyle bir parti, komite (I. ve T.) hükümetini devirirse, ihtilâlden beri Isviçre, Paris ve ba~ka yerlerde ya~ayan türlü üyelerini menfalar~ ndan geri ça~~racakt~ r. Bunlar Bat~~ Devletlerine olan ba~l~ l~ klar~~ dolay~siyle yurtlar~ ndan ayr~lmak zorunda kald~ klar~ n~, görünü~te az çok makul say~labilecek biçimde, ileri sürebileceklerdir ve bu gibi politikac~ lar~ n kuracaklar~~ bir hükümete, Ittihat ve Terakki'ce kurulmu~~ bir kabine- den daha yumu~ak bar~~~ ko~ullar~~ yüklemek mânevi zorunlu~u az çok yarat~lm~~~ olacakt~ r. Majeste (Ingiliz) hükümetinin Osmanl~~ Impara- torlu~u ile yap~lacak bar~~~ hakk~ ndaki dü~ünceleri sert ve kesindir; ve inanc~m~za göre sa~lam ve do~ru ilkeler üzerine kurulmu~~ bulunan ve uygulanmalar~~ milyonlarca zavall~~ insan~ n gelecekteki mutlulu~unu sa~layacak olan bar~~~ ko~ullar~ n~ n yürütülmesi i~inde yanl~~~ bir duru- ma (false position) dü~meyi istemiyoruz. Bu yüzden b~ rak~~man~ n uygulanacak"' süre boyunca Ittihat ve Terakki Komitesi hükümetinin i~~ ba~~nda kalmas~~ ve ileride yüklenilecek olan bar~~~ ko~ullar~ n~ n zil- Burada Ingiltere, Fransa ve Italya için kullan~lm~~ t~ r. I. GENEL SAVA~TAN SONRA ANTLA~MALARIMIZ 119 letine katlanmas~~ daha iyi olur. Dolay~siyle siz onlar~ n (Ittihatalann) dü~mesini çabukla~t~racak hiç bir davran~~ ta bulunmamal~s~n~z, bu- nunla birlikte elbette onlar~~ desteklemez veya i~ba~~ nda kalmalar~ n~~ sa~lamaya çal~~ mazs~ n~z. Türkiye'nin Avrupa ve Anadolu'da yeni- den kurulmas~~ i~inin bir Komite (I. ve T.) d~~~~ hükümete mi verilece~i konusu bugünkü göreviniz alan~~ içinde de~ildir". 4 Bu belge b~ rak~~madan sonraki Ingiliz davran~~~ n~~ ve S s,res antla~mas~ mn öldürücü ko~ullar~ n~~ anlamaya yarar.