Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Członek Światowej Unii 01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 13 Ochrony Przyrody tel./fax: (48) (22) 877 23 59 – 62 e-mail: [email protected] www.nfos.org.pl NIP: 522-000-18-89 PLAN OCHRONY PRZEMĘCKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO OPERAT OCHRONY ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH Warszawa, Poznań, Leszno, lipiec 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych Autorzy: dr Jarosław Suchożebrski dr Rajmund Jan Wiśniewski Plan ochrony Przemęckiego Parku Krajobrazowego przygotowany jest na zlecenie Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego. 2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych Spis treści: 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA .......................................................................... 5 2. ANALIZA DOSTĘPNYCH MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH .................................. 6 3. CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU PARKU...... 8 3.1. Położenie administracyjne i fizycznogeograficzne............................................ 8 3.2. Budowa geologiczna i wody podziemne .......................................................... 9 3.3. Źródła........................................................................................................... 15 3.4. Mokradła....................................................................................................... 17 3.5. Wody powierzchniowe .................................................................................. 20 3.6. Zbiorniki wodne............................................................................................ 32 3.7. Budowle piętrzące ......................................................................................... 42 4. CHARAKTERYSTYKA EKOSYSTEMÓW WÓD POWIERZCHNIOWYCH ....... 45 4.1. Cieki.................................................................................................................... 45 4.2. Jeziora................................................................................................................. 51 4.3. Użytkowanie wód................................................................................................ 57 5 WALORYZACJA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH ............................. 62 5.1.Zasoby wodne...................................................................................................... 62 5.1.Ekosystemy wodne .............................................................................................. 67 6. ZAGROŻENIA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH PARKU ................ 75 6.1. Zewnętrzne źródła zagrożeń ............................................................................... 75 6.2. Wewnętrzne źródła zagrożeń .............................................................................. 75 7. REGIONY WYMAGAJĄCE SZCZEGÓLNYCH DZIAŁAŃ .................................. 79 9. STRATEGIA, CELE I ZADANIA OCHRONNE .................................................... 82 10. PROGNOZA ZMIAN ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH................... 84 11. REKOMENDACJE ................................................................................................... 86 12. LITERATURA .......................................................................................................... 88 3 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych Rys. 1. Mapa przeglądowa Przemęckiego Parku Krajobrazowego 4 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Celem niniejszej diagnozy stanu zasobów i ekosystemów wodnych Przemęckiego Parku Krajobrazowego jest stworzenie dobrych podstaw merytorycznych dla właściwego zaplanowania ich ochrony. Składają się na nią: • ocena aktualnego stanu ilościowego i jakościowego zasobów i ekosystemów wodnych, • ich waloryzacja ze względu na charakter jakościowy i podatność (odporność) na zagrożenia zewnętrzne, • rozpoznanie charakteru i tempa ich zmian, wskazanie składników najbardziej stabilnych oraz najszybciej zmieniających się, • określenie zagrożeń dla trwałości i funkcjonowania ekosystemów wodnych oraz wskazanie sposobów ich minimalizacji, • określenie płaszczyzn kolizji i konfliktów powstających między ochroną zasobów przyrodniczych, a rozwojem społecznym, gospodarczym i infrastruktury technicznej obszaru Parku oraz wskazanie możliwości ich unikania i rozwiązywania. Prace związane z przygotowaniem diagnozy były przeprowadzone w oparciu o publikacje służb ochrony środowiska, dostępne opracowania naukowe i eksperckie, materiały kartograficzne oraz wywiady z pracownikami służb środowiskowych i użytkownikami środowiska. Wykorzystane zostały również wyniki własnych pomiarów, obserwacji i analiz hydrologicznych i hydrochemicznych. W ramach zadań związanych ze wstępnym etapem przygotowania operatu ochrony ekosystemów i zasobów wodnych Przemęckiego Parku Krajobrazowego, który stanowi przedmiot sprawozdania, zostały zgromadzone i poddane ocenie przydatności dla potrzeb operatu materiały źródłowe dotyczące omawianego obszaru. W szczególności, w toku dotychczasowych prac zgromadzono: • piśmiennictwo, obejmujące publikacje ogólnodostępne: prace naukowe, artykuły popularnonaukowe, monografie, raporty itp., jak też ekspertyzy, opracowania, sprawozdania z prac, • materiały dotyczące morfometrii jezior, takie jak plany batymetryczne i metryczki, • inne materiały kartograficzne. Ponadto, od instytucji państwowych (WIOŚ) i organizacji społecznych (PZW), uzyskano materiały niepublikowane, dotyczące stanu i użytkowania wód. Wynikiem wstępnej analizy zgromadzonych dotychczas materiałów jest przedstawiona poniżej diagnoza stanu rozpoznania zasobów i ekosystemów wodnych Parku. 5 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych 2. ANALIZA DOSTĘPNYCH MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH Podstawowym źródłem informacji o terenie Parku są mapy topograficzne. Najbardziej aktualne mapy topograficzne w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie PUWG-1992) przedstawiają stan terenu z 1998 r. Cztery arkusze tej mapy: N-33-141-C (Wolsztyn), N-33-141-C (Rakoniewice), M-33-9-A (Sława) i M-33-9-B (Włoszakowice) zawierają dane odnoszące się do obszaru Parku. Informacje o stanie ilościowym i jakościowym wód podziemnych na obszarze PPK zaczerpnięto z Map hydrogeologicznych Polski w skali 1:50 000 oraz opisów do tych map autorstwa Fuszara (2002), Malinowskiej-Pisz (2002) i Ziółkowskiego (2002). Dane o stanach płytkich wód podziemnych pochodzą z Roczników wód podziemnych wydawanych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w latach 1971-1983. Na obszarze Parku i w bezpośrednim jego sąsiedztwie zlokalizowane był 2 posterunki obserwacyjne w Mochach i Włoszakowicach. Informacje o jakości wód podziemnych pochodzą z Raportów o stanie środowiska… przygotowywanych cyklicznie przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Punkty pomiarowe zlokalizowane w miejscowościach Kaszczor, Brenno, Boszkowo, Włoszakowice i Boguszyn reprezentują jednolitą część wód podziemnych o numerze 71. Liczne informacje dotyczące wód powierzchniowych regionu zawierają Mapy hydrograficzne Polski w skali 1:50 000. Obszar Parku znajduje się na czterech arkuszach mapy z numerami identycznymi jak mapy topograficzne. Wiele ważnych i interesujących charakterystyk wód powierzchniowych wnoszą komentarze do tych map autorstwa R. Graf, D. Wrzesińskiego i Z. Ziętkowskiego. W tych opracowaniach do charakterystyki hydrologicznej obszaru wykorzystano dane z obserwacji hydrologicznych prowadzonych na Jeziorze Osłonińskim (posterunek Osłonin), a także dane archiwalne z obserwacji na Południowym Kanale Obry (posterunek Mochy). Obserwacje dotyczyły stanów wód i pochodziły z lat 1976-2000. Dużo informacji o wodach Parku dostarcza opracowanie Jańczaka i in. (1998). Badania ilościowe zasobów wodnych w PPK były prowadzone w 1997 r. przez zespół IMGW w Poznaniu na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Lesznie. Głównym celem tych badań hydrologicznych było poznanie wielkości odpływu ze zlewni kontrolowanych na obszarze Parku oraz zgromadzenie danych do obliczenia bilansu wodnego jezior w roku hydrologicznym 1997. Przeprowadzono serię 13 pomiarów objętości przepływu w 12 profilach pomiarowych na ciekach (4 serie w półroczu letnim roku hydrologicznego 1996 i 9 serii w roku hydrologicznym 1997). Informacje o jeziorach (naturalnych zbiornikach wodnych o powierzchni jednostkowej ponad 1 ha) Parku, w tym ich charakterystyki morfometryczne, zawarte są w wykazach jezior Polski (Choiński 1991, Jańczak (red.) 1997), a także w niepublikowanych materiałach (plany batymetryczne i metryki) Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Ogólne charakterystyki i oceny jakości wód powierzchniowych publikowane są w raportach Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Poznaniu i Zielonej Górze. W ramach monitoringu regionalnego, który obejmuje jeziora o powierzchni 100 ha lub mniejsze, mające szczególne znaczenie przyrodnicze, gospodarcze i rekreacyjne, regularnie badane co 5 lat 6 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych jest sześć jezior Parku (Przemęckie Północne, Przemęckie Środkowe, Przemęckie Zachodnie, Białe z Miałkim, Breńskie, Dominickie i Lgińsko) (WIOŚ Poznań 2004, 2005, 2006, WIOŚ Zielona Góra 1999, 2003). Zasób informacji o biocenozach jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego jest ogólnie skromny. Obiektem badań hydrobiologicznych, głównie florystycznych i fitosocjologicznych, prowadzonych w przeszłości przez ośrodki poznańskie (np.: Brzeg i in. 2005, Burchardt i in. 2003,