Plan Ochrony Przemęckiego Parku Krajobrazowego Operat Ochrony Zasobów I Ekosystemów Wodnych

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Członek Światowej Unii 01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 13 Ochrony Przyrody tel./fax: (48) (22) 877 23 59 – 62 e-mail: [email protected] www.nfos.org.pl NIP: 522-000-18-89

PLAN OCHRONY PRZEMĘCKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO OPERAT OCHRONY ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH

Warszawa, Poznań, Leszno, lipiec 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Autorzy: dr Jarosław Suchożebrski dr Rajmund Jan Wiśniewski

Plan ochrony Przemęckiego Parku Krajobrazowego przygotowany jest na zlecenie Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Spis treści:

1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA ...... 5 2. ANALIZA DOSTĘPNYCH MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH ...... 6 3. CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU PARKU...... 8 3.1. Położenie administracyjne i fizycznogeograficzne...... 8 3.2. Budowa geologiczna i wody podziemne ...... 9 3.3. Źródła...... 15 3.4. Mokradła...... 17 3.5. Wody powierzchniowe ...... 20 3.6. Zbiorniki wodne...... 32 3.7. Budowle piętrzące ...... 42 4. CHARAKTERYSTYKA EKOSYSTEMÓW WÓD POWIERZCHNIOWYCH ...... 45 4.1. Cieki...... 45 4.2. Jeziora...... 51 4.3. Użytkowanie wód...... 57 5 WALORYZACJA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH ...... 62 5.1.Zasoby wodne...... 62 5.1.Ekosystemy wodne ...... 67 6. ZAGROŻENIA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH PARKU ...... 75 6.1. Zewnętrzne źródła zagrożeń ...... 75 6.2. Wewnętrzne źródła zagrożeń ...... 75 7. REGIONY WYMAGAJĄCE SZCZEGÓLNYCH DZIAŁAŃ ...... 79 9. STRATEGIA, CELE I ZADANIA OCHRONNE ...... 82 10. PROGNOZA ZMIAN ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH...... 84 11. REKOMENDACJE ...... 86 12. LITERATURA ...... 88

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 1. Mapa przeglądowa Przemęckiego Parku Krajobrazowego

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA

Celem niniejszej diagnozy stanu zasobów i ekosystemów wodnych Przemęckiego Parku Krajobrazowego jest stworzenie dobrych podstaw merytorycznych dla właściwego zaplanowania ich ochrony. Składają się na nią: • ocena aktualnego stanu ilościowego i jakościowego zasobów i ekosystemów wodnych, • ich waloryzacja ze względu na charakter jakościowy i podatność (odporność) na zagrożenia zewnętrzne, • rozpoznanie charakteru i tempa ich zmian, wskazanie składników najbardziej stabilnych oraz najszybciej zmieniających się, • określenie zagrożeń dla trwałości i funkcjonowania ekosystemów wodnych oraz wskazanie sposobów ich minimalizacji, • określenie płaszczyzn kolizji i konfliktów powstających między ochroną zasobów przyrodniczych, a rozwojem społecznym, gospodarczym i infrastruktury technicznej obszaru Parku oraz wskazanie możliwości ich unikania i rozwiązywania. Prace związane z przygotowaniem diagnozy były przeprowadzone w oparciu o publikacje służb ochrony środowiska, dostępne opracowania naukowe i eksperckie, materiały kartograficzne oraz wywiady z pracownikami służb środowiskowych i użytkownikami środowiska. Wykorzystane zostały również wyniki własnych pomiarów, obserwacji i analiz hydrologicznych i hydrochemicznych. W ramach zadań związanych ze wstępnym etapem przygotowania operatu ochrony ekosystemów i zasobów wodnych Przemęckiego Parku Krajobrazowego, który stanowi przedmiot sprawozdania, zostały zgromadzone i poddane ocenie przydatności dla potrzeb operatu materiały źródłowe dotyczące omawianego obszaru. W szczególności, w toku dotychczasowych prac zgromadzono: • piśmiennictwo, obejmujące publikacje ogólnodostępne: prace naukowe, artykuły popularnonaukowe, monografie, raporty itp., jak też ekspertyzy, opracowania, sprawozdania z prac, • materiały dotyczące morfometrii jezior, takie jak plany batymetryczne i metryczki, • inne materiały kartograficzne. Ponadto, od instytucji państwowych (WIOŚ) i organizacji społecznych (PZW), uzyskano materiały niepublikowane, dotyczące stanu i użytkowania wód. Wynikiem wstępnej analizy zgromadzonych dotychczas materiałów jest przedstawiona poniżej diagnoza stanu rozpoznania zasobów i ekosystemów wodnych Parku.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

2. ANALIZA DOSTĘPNYCH MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH

Podstawowym źródłem informacji o terenie Parku są mapy topograficzne. Najbardziej aktualne mapy topograficzne w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie PUWG-1992) przedstawiają stan terenu z 1998 r. Cztery arkusze tej mapy: N-33-141-C (Wolsztyn), N-33-141-C (Rakoniewice), M-33-9-A (Sława) i M-33-9-B (Włoszakowice) zawierają dane odnoszące się do obszaru Parku. Informacje o stanie ilościowym i jakościowym wód podziemnych na obszarze PPK zaczerpnięto z Map hydrogeologicznych Polski w skali 1:50 000 oraz opisów do tych map autorstwa Fuszara (2002), Malinowskiej-Pisz (2002) i Ziółkowskiego (2002). Dane o stanach płytkich wód podziemnych pochodzą z Roczników wód podziemnych wydawanych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w latach 1971-1983. Na obszarze Parku i w bezpośrednim jego sąsiedztwie zlokalizowane był 2 posterunki obserwacyjne w Mochach i Włoszakowicach. Informacje o jakości wód podziemnych pochodzą z Raportów o stanie środowiska… przygotowywanych cyklicznie przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Punkty pomiarowe zlokalizowane w miejscowościach Kaszczor, Brenno, Boszkowo, Włoszakowice i Boguszyn reprezentują jednolitą część wód podziemnych o numerze 71. Liczne informacje dotyczące wód powierzchniowych regionu zawierają Mapy hydrograficzne Polski w skali 1:50 000. Obszar Parku znajduje się na czterech arkuszach mapy z numerami identycznymi jak mapy topograficzne. Wiele ważnych i interesujących charakterystyk wód powierzchniowych wnoszą komentarze do tych map autorstwa R. Graf, D. Wrzesińskiego i Z. Ziętkowskiego. W tych opracowaniach do charakterystyki hydrologicznej obszaru wykorzystano dane z obserwacji hydrologicznych prowadzonych na Jeziorze Osłonińskim (posterunek Osłonin), a także dane archiwalne z obserwacji na Południowym Kanale Obry (posterunek Mochy). Obserwacje dotyczyły stanów wód i pochodziły z lat 1976-2000. Dużo informacji o wodach Parku dostarcza opracowanie Jańczaka i in. (1998). Badania ilościowe zasobów wodnych w PPK były prowadzone w 1997 r. przez zespół IMGW w Poznaniu na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Lesznie. Głównym celem tych badań hydrologicznych było poznanie wielkości odpływu ze zlewni kontrolowanych na obszarze Parku oraz zgromadzenie danych do obliczenia bilansu wodnego jezior w roku hydrologicznym 1997. Przeprowadzono serię 13 pomiarów objętości przepływu w 12 profilach pomiarowych na ciekach (4 serie w półroczu letnim roku hydrologicznego 1996 i 9 serii w roku hydrologicznym 1997). Informacje o jeziorach (naturalnych zbiornikach wodnych o powierzchni jednostkowej ponad 1 ha) Parku, w tym ich charakterystyki morfometryczne, zawarte są w wykazach jezior Polski (Choiński 1991, Jańczak (red.) 1997), a także w niepublikowanych materiałach (plany batymetryczne i metryki) Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Ogólne charakterystyki i oceny jakości wód powierzchniowych publikowane są w raportach Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Poznaniu i Zielonej Górze. W ramach monitoringu regionalnego, który obejmuje jeziora o powierzchni 100 ha lub mniejsze, mające szczególne znaczenie przyrodnicze, gospodarcze i rekreacyjne, regularnie badane co 5 lat 6

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych jest sześć jezior Parku (Przemęckie Północne, Przemęckie Środkowe, Przemęckie Zachodnie, Białe z Miałkim, Breńskie, Dominickie i Lgińsko) (WIOŚ Poznań 2004, 2005, 2006, WIOŚ Zielona Góra 1999, 2003). Zasób informacji o biocenozach jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego jest ogólnie skromny. Obiektem badań hydrobiologicznych, głównie florystycznych i fitosocjologicznych, prowadzonych w przeszłości przez ośrodki poznańskie (np.: Brzeg i in. 2005, Burchardt i in. 2003, 2004) były tylko nieliczne z tych jezior. Archiwalne i aktualne dane charakteryzujące stan biocenoz jezior Parku zostały zebrane i omówione w obowiązujących operatach rybackich (Łakomy 2005 a, b, c, d, e, 2007). Wnoszą one szczegółowe informacje o roślinności i ichtiofaunie większych jezior, a także bardziej ogólne o zespołach fito- i zooplanktonu. Spośród cieków Parku tylko Młynówka Kaszczorska (Kanał Kaszczorski), jest objęta monitoringiem diagnostycznym wód płynących realizowanym przez WIOŚ Poznań. Wyniki pomiarów publikowane w Raportach o stanie środowiska w Wielkopolsce (WIOŚ Poznań 2003, 2005) charakteryzują jakość wód wypływających z Parku. Raporty WIOŚ przynoszą także szereg danych dotyczących zespołów organizmów, zwłaszcza fito- i zooplanktonu rozwijającego się w jeziorach. Są to informacje bardzo cenne, zwłaszcza wobec niedostatku publikacji hydrobiologicznych wynikającego z braku kompleksowych badań biocenoz wodnych obszaru Parku. Podstawę do przygotowania propozycji działań ochronnych w zakresie ochrony zasobów wodnych stanowiło opracowanie Kompleksowa ocena podpiętrzania jezior w ciągu Przemęt-Wieleń dla potrzeb przeciwpowodziowych regionu przygotowane przez zespół Polskiego Towarzystwa Rybackiego w Poznaniu na zlecenie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lesznie (Mastyński i in. 1998). Autorzy pragną również podziękować Panu Andrzejowi Łakomemu za udostępnienie materiałów niepublikowanych i opracowań oraz wiele cennych sugestii bardzo pomocnych przy opracowywaniu propozycji rozwiązań i zaleceń ochronnych.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 1 Jezioro Dominickie w Boszkowie

3. CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU PARKU 3.1. Położenie administracyjne i fizycznogeograficzne

Przemęcki Park Krajobrazowy utworzono 25 listopada 1991 roku w celu ochrony interesującego fragmentu krajobrazu polodowcowego Wielkopolski oraz jego wartości przyrodniczych, kulturowych i estetycznych. Powierzchnia Parku wynosi 21 450 ha. Otulina nie została wyznaczona. Park leży na terenie dwu województw; z ogólnej jego powierzchni około 19 450 ha, tj. prawie 91% , znajduje się w województwie wielkopolskim, na obszarze gmin: Przemęt, Włoszakowice i Wijewo, pozostałe 2 000 ha – w województwie lubuskim, w gminie Wschowa. Gęstość zaludnienia obszaru Parku jest w przybliżeniu o połowę mniejsza od średniej dla Polski i wynosi od około 54 osoby/km2 w gminie Wijewo do 67 osób/km2 w gminie Wschowa. Według regionalizacji fizycznogeograficznej J. Kondrackiego (1998) Przemęcki Park Krajobrazowy leży na Pojezierzu Sławskim (według niektórych autorów niewielkie skrawki znajdują się w obrębie Pojezierza Krzywińskiego i Równiny Kościańskiej) w obrębie makroregionu Pojezierze Leszczyńskie (315.8), podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315). Dominujący element pokrycia terenu stanowią użytki rolne i obszary leśne, zajmujące odpowiednio około 54% i blisko 38% powierzchni Parku (tab. 3.1).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Tabela 3.1. Powierzchnia i użytkowanie terenu w Przemęckim Parku Krajobrazowym

Powierzchnia ha %

całkowita Parku, w tym: 21 450 100,0 • użytki rolne 11 640 54,3 • lasy 8 330 38,8 • wody powierzchniowe 1 480 6,9

Grunty orne i użytki zielone dominują na północnym wschodzie (gmina Przemęt) i południowym zachodzie Parku (gmina Wijewo), natomiast w jego części południowo wschodniej, w granicach gmin Włoszakowice i Wschowa, przeważają zwarte kompleksy lasów. W wyniku działalności gospodarczej człowieka znacznemu przekształceniu i degradacji uległa roślinność Parku. Najcenniejsze jej pozostałości podlegają ochronie w ramach rezerwatów: • Wyspa Konwaliowa o powierzchni ok. 24,9 ha, położona na Jez. Radomierskim, na której ochronie podlega wiele cennych gatunków roślinnych, np. lilia złotogłów, irys syberyjski, storczyk, buławik czerwony czy konwalia majowa z pręcikami o różowym zabarwieniu; • Jezioro Trzebidzkie – ornitologiczny rezerwat przyrody o pow. ok. 93 ha; chroni się tutaj roślinność wodną i ptaki wodno-błotne (m.in. wąsatkę); • Torfowisko nad Jeziorem Świętym o pow. ok. 7 ha (z czego Jezioro Święte – 0,98 ha).

3.2. Budowa geologiczna i wody podziemne

Park jest położony w obrębie monokliny przedsudeckiej. Podłoże utworów kenozoicznych budują wychodnie skał triasu (kajpru i wapienia muszlowego) Utwory mezozoiczne są przykryte przez osady trzeciorzędowe o miąższości przekraczającej 200 m. Najgłębiej zalegają oligoceńskie piaski różnoziarniste z glaukonitem oraz utwory mułkowo-ilaste z piaskiem i węglem brunatnym. Mioceńskie osady burowęglowe i ilaste są przykryte przez osady pliocenu. Na powierzchni całego obszaru znajdują się utwory czwartorzędowe o miąższości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Przeważają wśród nich gliny morenowe (81,3%) oraz piaski, żwiry, muły i mułki (16,3%) zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego. Obszar Parku został ukształtowany głównie w okresie zlodowacenia środkowopolskiego. Z tego okresu pochodzi płaska i miejscami falista wysoczyzna morenowa, urozmaicona silnie zerodowanymi i nielicznymi pagórkami i wałami. Miąższość piaszczystych glin morenowych zlodowacenia środkowopolskiego wynosi 20-40 m. Na glinach morenowych wysoczyzny zalegają piaski sandrowe zlodowacenia bałtyckiego fazy leszczyńskiej o miąższości 5-10 m porośnięte przez lasy.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 2 Strome zbocze w bezpośredniej zlewni Jeziora Trzebidzkiego w okolicach Charbielina

Powierzchnia środkowej i zachodniej części Parku została ukształtowana w czasie zlodowacenia bałtyckiego i ma bardziej urozmaiconą rzeźbę. Między Jeziorem Dominickim a Jeziorem Przemęckim widoczne są fragmenty glin zwałowych wysoczyzny morenowej falistej. Miąższość tych utworów, najczęściej osiąga 5-10 m, z rzadka przekraczając 30 m. Na obszarach zdenudowanych wysoczyzn morenowych na glinach morenowych występują pokrywy piaszczyste, niekiedy przewiane i tworzące pola wydm utrwalonych. (rys. 3.1). W obrębie rynien glacjalnych i dolin rzecznych, w miejscach zerodowanych utworów gliniastych występują piaski, żwiry i mułki. W dolinach rzecznych jeziorach i innych zagłębieniach terenowych na powierzchni występują osady holocenu. Są to najczęściej mady, torfy, gytie i kredy jeziorne. Miąższość tych osadów jest niewielka i na ogół nie przekracza kilku metrów.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rysunek 3.1. Przekroje hydrogeologiczne przez obszar Przemęckiego Parku Krajobrazowego (wg Ziółkowskiego 2002).

Wody podziemne pierwszego horyzontu wodonośnego na występują na niewielkiej głębokości. W dolinach rzecznych głębokość ta zazwyczaj nie przekracza 1 m. Na pozostałym obszarze przeważają głębokości 2-5 m (rys. 3.1). Większe głębokości do wód pierwszego poziomu mają z reguły charakter lokalny i związane są z wyniesieniami wzgórz morenowych drenowanych przez przylegające do nich, głęboko wcięte doliny. Przebieg hydroizobat ma charakter współkształtny do powierzchni terenu. Wody gruntowe dość szeroko wykorzystywane dla zaopatrywania w wodę pojedynczych gospodarstw i przysiółków (studnie kopane), lecz postępujące zwodociągowanie 11

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych poszczególnych jednostek osadniczych stopniowo ogranicza ich znaczenie użytkowe. Na dość znacznym obszarze, szczególnie w okolicach Boszkowa-Błotnicy, wody gruntowe łączą się z głównym poziomem wodonośnym piętra czwartorzędowego, tworząc jednolity kompleks wodonośny nieizolowany od powierzchni terenu osadami słabo przepuszczalnymi. Miąższość strefy aeracji jest w tym rejonie także bardzo zróżnicowana - od 0,5 m w dolinach do kilkunastu metrów w rejonie pagórków wydmowych. Praktycznie w tym rejonie wody podziemne pozbawione są zatem naturalnej izolacji (Fuszar 2002, Malinowskia-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Na obszarze objętym Parku nie prowadzi się obecnie pomiarów stanów wód podziemnych w ramach monitoringu nadzorowanego przez Państwowy Instytut Geologiczny. Na podstawie danych z terenów przyległych do obszaru opracowania oraz własnych obserwacji terenowych można przyjąć, ze amplituda zmian stanów wód podziemnych w piaskach sandrowych może osiągać 3,5 m (rys. 3.2). Wody śródglinowe i podglinowe, szczególnie w obszarach głębszego ich występowania, wykazują mniejsze wahania zwierciadła w ciągu roku – średnio do 1 m, a w warunkach ekstremalnych do 2,5 m. Rytm wahań stanów wód podziemnych nawiązuje do sezonowości zasilania. Najwyższe stany występują wiosną, a najniższy stan latem. Kulminacje stanów wód płytkich są opóźnione o 1-9 dni w stosunku do czynników, które je wywołały.

Rysunek 3.2. Stany wód podziemnych w okolicach Przemęckiego Parku Krajobrazowego – średnie miesięczne stany na posterunkach Mochy i Włoszakowice (wg IMGW 1971-1983).

Na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego można wyróżnić 3 jednostki hydrogeologiczne. Niewielki fragment w północnej części Parku znajduje się w zasięgu jednostki aQI/Tr, a południowe i wschodnie krańce – jednostki a b Q I I / T r . Większość powierzchni

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

PPK obejmuje jednostka a Q I I / T r . Główne parametry jednostek hydrogeologicznych zawarto w tabeli 3.2.

Tabela 3.2. Główne parametry jednostek hydrogeologicznych na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego; (wg Fuszara 2002, Malinowskiej-Pisz 2002, Ziółkowskiego 2002). W symbolach jednostek podano: symbol stratygraficzny głównego użytkowego poziomu wodonośnego (Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd); przedział wielkości jednostkowych zasobów dyspozycyjnych (I<100, II – 100-200 m3/24h.km2); stopień izolacji (a – brak izolacji, ab – brak izolacji, bądź izolacja słaba). Przewodność Piętro Współczyn- Moduł zasobów Moduł zasobów Miąższość piętra Nr 1) Symbol wodo- nik filtracji odnawialnych dyspozycyjnych [m] wodonośne-go nośne [m/24h] [m3/24h km2] [m3/24h km2] [m2/24h] 4 (540) Q 20,6 59,5 1373 260 147 5 (541) Q 14,4 18,9 335 260 147 aQII/Tr 1 (578) Q 10,0 15,0 150 260 147 3 (577) Q 17 19 323 255 150 5 (540) Q 24,6 12,0 281 257 80 aQI/Tr 6 (541) Q 9,2 24,3 208 257 80 2 (578) abQII/ Q 12,0 18,0 216 255 145 4 (577) Tr Q 12,0 18,0 216 250 145 1) Numeracja punktów zgodna z Mapą hydrogeologiczną Polski w skali 1:50000, arkusze: Wolsztyn (540), Rakoniewice (541), Święcichowa (578), Sława (577)

Jednostka a Q I I / T r to najbardziej rozległa jednostka hydrogeologiczna na obszarze PPK. Występuje w rejonie jez. Dominickiego oraz na północny wschód i południowy zachód od tego zbiornika. Wody podziemne w utworach czwartorzędowych występują płytko, na głębokości 1,2- 25,5 m, przeważnie w bezpośrednim kontakcie hydraulicznym z wodami gruntowymi. Zawodnienie czwartorzędowego piętra wodonośnego we wschodniej części jednostki jest nieco słabsze i bardziej zróżnicowane. Miąższość utworów wodonośnych wynosi od kilku do kilkunastu metrów, przewodność zaś 150-323 m2/24h. Warstwa wodonośna jest silnie związana z wodami powierzchniowymi. W obrębie jednostki spadki hydrauliczne są bardzo niewielkie. Głębiej zalegające piętro trzeciorzędowe ma podrzędne znaczenie (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Widoczny jest wyraźny drenaż wód podziemnych przez Jez. Dominickie widoczny w przebiegu hydroizohipsy 60 m n.p.m dookoła jeziora (Mapy hydrogeologiczne Polski w skali 1:50000). Warstwa wodonośna nie jest izolowana od powierzchni lub izolacja jest bardzo niewielka. Pomimo niewielkiej na ogół miąższości warstwy wodonośnej wydajność potencjalna mieści się przeważnie w przedziale 10-30 m3/h, w strefie na wschód od Kaszczora w klasie 50-70 m3/h, a w rejonie Zaborówca większa - 30-50 m3/h (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Moduł zasobów odnawialnych jest dość wysoki - 260 m3/24h/km2. Zasoby dyspozycyjne stanowią około 56% zasobów odnawialnych. Południowo-wschodnia granica jednostki biegnie krawędzią morfologiczną oddzielającą ją od jednostki a b Q I I / T r (Fuszar 2002, Malinowska- Pisz 2002, Ziółkowski 2002).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Jednostka a b Q I I / T r występuje w regionie wysoczyznowym Włoszakowic. Jest to obszar o najbardziej zróżnicowanych warunkach występowania wód podziemnych w utworach czwartorzędowych. Występują one na głębokości od dziesięciu do kilkudziesięciu metrów przeważnie pod nadkładem glin, choć o bardzo różnej miąższości, stąd na mapach znalazł się zapis zróżnicowanej izolacji jednostki (ab). Miąższości utworów wodonośnych są bardzo zróżnicowane, podkreślone wynikami badań geofizycznych, choć nie zawsze potwierdzonymi później wykonanymi otworami. Przewodność wynosi nieco ponad 200 m2/24h. Jest to obszar zróżnicowany pod względem hydrodynamicznym. Moduł zasobów odnawialnych wynosi ok. 255 m3/24h/km2. Zasoby dyspozycyjne stanowią około 55% zasobów odnawialnych. Udział piętra trzeciorzędowego w zapisie jednostki dokumentowany jest rozpoznaniem geologiczno- strukturalnym (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Jednostka a Q I / T r ma dużo mniejsze znaczenie i występuje tylko fragmentem w północnej części PPK. Największe znaczenie użytkowe posiada piętro czwartorzędowe. W większości jednostek osadniczych funkcjonują czynne ujęcia – przeważnie dwu – rzadziej trzyotworowe. Stopień wykorzystania zasobów wód podziemnych zatwierdzonych dla poszczególnych ujęć na obszarze PPK wynosi szacunkowo poniżej 50%. Ujęć nieczynnych prawie nie ma. Liczne otwory studzienne znajdujące się w ośrodkach wypoczynkowych nad Jez. Dominickim, czynne praktycznie tylko latem wykazują minimalny stopień wykorzystania ich zasobów. Największą eksploatację na obszarze i w bezpośrednim sąsiedztwie PPK wykazują ujęcia (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002): • Sączkowo – Qd = 900 m3/dobę • Włoszakowice – Qd = 800 - 1100 m3/dobę • Włoszakowice-Ujazdowo – Qd = 300 - 500 m3/dobę • Bukowiec Górny – Qd = 400 - 500 m3/dobę (wodociąg grupowy) • Krzycko Wielkie – Qd = 200 - 300 m3/dobę • Mochy – Qd = 200 m3/dobę • Osowa Sień – Qd = 150-300 m3/dobę • Nowa Wieś – Qd = 150 m3/dobę Największym pod względem poboru, ujęciem eksploatującym wody piętra trzeciorzędowego jest ujęcie Kaszczor, którego użytkownikiem jest Żwirownia w Kaszczorze, eksploatowane z wydajnością 5-7 m3/h na własne potrzeby. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne piętra trzeciorzędowego wynoszą Q=134 m3/h przy depresji S=28,0 m (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego badania jakości wód podziemnych prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu w ramach monitoringu regionalnego. Brak jest punktów funkcjonujących w ramach monitoringu krajowego 14

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

(WIOŚ 2007). Punkty monitorowane przez WIOŚ reprezentują jednolitą cześć wód podziemnych (JCWPd) o numerze 71. Ze względu na brak aktualnego rozporządzenia dotyczącego sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu wód podziemnych, ocena jakości wód została wykonana w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284). Rozporządzenie to straciło moc 01.01.2005 r. Zgodnie tym z rozporządzeniem wyróżnia się pięć klas jakości wód: klasa I – wody o bardzo dobrej jakości, klasa II – wody dobrej jakości, klasa III – wody zadowalającej jakości, klasa IV – wody niezadowalającej jakości i klasa V – wody złej jakości. Punkty reprezentują różnowiekowe wody podziemne piętra trzeciorzędowego i czwartorzędowego (tab. 3.3). W 2006 r. wody podziemne zaliczono w nich do klas III-V nie stwierdzając występowania wód bardzo dobrej i dobrej klasy. Niepokojące jest fakt pogarszania się jakości wód podziemnych w stosunku do minionych lat. Głownie decydują o tym wysokie stężenie ogólnego węgla organicznego (OWO) oraz amoniaku (NH4). Stwierdza się również wysokie koncentracje metali i azotanów. Wskazuje to na antropogeniczny charakter zanieczyszczeń. Przyczyną może być nieodpowiednia gospodarka ściekowa na tym obszarze.

Tabela 3.3. Ocena jakości wód podziemnych w punktach badawczych sieci regionalnej monitoringu wód podziemnych na terenie i w okolicach Przemęckiego Parku Krajobrazowego w roku 2006 w porównaniu do roku 2004 i 2005 (wg WIOŚ 2007); Stratygrafia: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, Klasa wód: III – wody zadowalającej jakości, IV – wody niezadowalającej jakości, V – wody złej jakości; Zagospodarowanie terenu w odległości do 100 m od otworu: BZ – brak zabudowy, ZW – zabudowa wiejska, NU – nieużytki trwałe; Wskaźniki: OWO – ogólny węgiel organiczny, Fe – żelazo, K – potas, Cd – kadm, Pb – ołów, Hg – rtęć, NH4 – amoniak, NO3 – azotany. Wskaźniki w zakresie stężeń

] o- r ia odpowiadających wodzie o ść f ść a m Klasa wód d niezadowalającej i złej jakości nktu szo u boko tygra w roku 2006 ąż wanie łę Mi Nr p izolacji [m] G Lokalizacja Stra otworu [ 2004 2005 2006 Klasa IV Klasa V Zagospo 79 Kaszczor Tr 144,0 65,3 NU III III IV OWO K 80 Brenno Q 33,0 3,4 BZ II III III OWO, Cd, 81 Boszkowo Q źródło BZ IV V IV K NO3, NH4

82 Włoszakowice Q 28,5 16,8 ZW II III IV OWO, NH4 OWO, Fe, Pb, 83 Boguszyn 69,5 62,0 ZW II IV V Hg NH4

3.3. Źródła

Na obszarze PPK dość licznie występują naturalne wypływy wód podziemnych Obszarem gdzie jest ich szczególnie wiele jest strefa krawędziowa stanowiąca granicę wydzielonych jednostek 15

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych hydrogeologicznych. W tabeli 3.4 przedstawiono 8 źródeł, najbardziej charakterystycznych o prawdopodobnie największej wydajności (data pomiaru 14.05.2001 r.) (Ziółkowski 2002).

Tabela 3.4. Źródła na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego (wg Ziółkowskiego 2002)

Wysokość [m Wydajność Nr Miejscowość Uwagi n.p.m.] [dm3/s] 1 Charbielin 65,0., -0,5 Źródła zboczowe - nisza słabo zarysowana Źródła zboczowe - osuwiskowe -nisza bardzo 2 Boszkowo -75,0 -0,8 wyraźnie zarysowana - odpływ regulowany niewielką zaporą

Stawy rybackie zaopatrywane w wodę ze źródła Zaborówiec – gosp. 3 -78,0 -2,0 zboczowego, wg informacji źródło stałe rybackie Zaborówiec – gosp. Źródło obudowane obudowa cembrowa źródło 4 -80,0 0,92 p.p. Kaźmierczak wstępujące Zaborówiec – gosp. p. Źródło obudowane zaopatruje w wodę gospodarstwo 5 -85,0 -0,3 Szczerbal rodzinne Źródło prawdopodobnie okresowe, zanikające nisza Tłocznia - źródło w 6 -87,0 -0,2 źródliskowa bardzo wyraźnie zaznaczona lesie

Nowa Papiernia - Źródło zaopatruje w wodę staw hodowlany i 7 -80,0 1,5 leśniczówka częściowo leśniczówkę Zapowiednik - nad jez. Źródło wstępujące - pomiar wydajności bardzo 8 77 około 0,2 Zapowiednik utrudniony

Cztery źródła są wykorzystywane dla zaopatrzenia w wodę. Trzy źródła (nr 4, 5 i 8) są wstępujące, pozostałe zstępujące. Zmienność źródeł nie została określona ze względu na brak odpowiedniej ilości pomiarów (wydajności źródeł wstępujących były bardzo trudne do zmierzenia). Ziółkowski (2002) stwierdza, że według relacji użytkowników i mieszkańców większość źródeł posiada charakter stały. Rzeczywista ilość źródeł jest zdecydowanie większa. Jak wynika z informacji uzyskanych w nadleśnictwie Włoszakowice w latach 80. XX w. na terenach leśnych zinwentaryzowano 37 źródeł, z czego niemal połowa zanikła na przestrzeni następnych 10 lat. Największym skupiskiem źródeł są okolice jez. Zapowiednik (źródła nr 6, 7 i 8), a także miejscowość Zaborówiec, którego do niedawna większość mieszkańców zaopatrywała się ze źródeł (źródła nr 3, 4 i 5) (Ziółkowski 2002). Najbardziej znanym jest duże źródło w Boszkowie położone przy ul. Źródlanej (nr 2). Posiada ono najlepiej wykształconą niszę źródliskową. Jest być może źródłem osuwiskowym. Zbudowana na drodze odpływu niewielka zapora świadczyć może, że źródło to było w przeszłości ujmowane. Analiza fizczno-chemiczna tego źródła przeprowadzona przez Ziółkowskiego (2002) wykazała wodę klasy IIb, potwierdziła znaczną zawartość żelaza. Na wypływie wody ze źródła widoczne są charakterystyczne wytrącenia żelaziste. Ze źródeł zaopatrywane były w wodę niektóre leśniczówki i gajówki na południe od Jez. Dominickiego (źródło nr 7) (Ziółkowski 2002)..

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

3.4. Mokradła

W ostatnich latach obserwuje się duże zainteresowanie mokradłami, ich rolą w krajobrazie, funkcjami produkcyjnymi, siedliskowymi czy nawet kulturowymi. W wymiarze europejskim to zainteresowanie zostało odzwierciedlenie w uchwaleniu dyrektyw zwanych popularnie „siedliskową” (Dyrektywa 92/43/EWG) i „ptasią” (Dyrektywa 79/409/EWG), natomiast w zakresie gospodarki wodnej – w nowej Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) (Dyrektywa 2000/60/ WE). W artykule 1. RDW znalazł się zapis, że celem gospodarki wodnej jest między innymi: …zapobieganie dalszemu pogarszaniu się ekosystemów wodnych oraz ochrona i poprawa stanu tych ekosystemów wodnych, a także, w odniesieniu do potrzeb wodnych, stanu ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych.” Mokradła powstają w wyniku okresowej lub stałej koncentracji wód na powierzchni terenu, zwłaszcza w formach wklęsłych. W warunkach silnego uwilgotnienia i niedostatku tlenu dochodzi do akumulacji utworów organicznych wskutek niepełnej mineralizacji biomasy. W przypadku, kiedy grunt jest nasycony w przynajmniej 80% wodą obszar taki nazywamy bagnem, które jest porośnięte specyficzną roślinnością przekształcającą się w torf lub inny utwór organiczny (Żurek, Tomaszewicz 1996). Mokradła odgrywają istotną rolę w krajobrazie i obiegu wody. Główną cechą obszarów silnie wilgotnych jest zdolność do retencjonowania wody, co prowadzi do wyrównywania odpływu i parowania. Podczas niżówek powoli alimentują rzeki, są zatem stabilizatorem, który nie dopuszcza do nadmiernego sczerpywania zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Im większy jest udział mokradeł w powierzchni zlewni, tym większe są zdolności retencyjne obszaru. Utrzymywanie się stale lub okresowo wysokiego poziomu wód gruntowych prowadzi do rozwoju specyficznych warunków siedliskowych i dominacji gatunków roślin hydrofilnych. Ma to niewątpliwy wpływ na pionowy obieg wody, poprzez wzmożoną ewapotranspirację, zwłaszcza w okresie wegetacyjnym, która powoduje zmniejszanie odpływu. Kryterium hydroekologiczne pozwala na wydzielenie dziewięciu rodzajów mokradeł, z których podstawowe to: podmokliska, torfowiska, mułowiska, namuliska oraz jeziorzyska. W aspekcie botanicznym lub geologicznym mokradła można podzielić na mokradła nietorfowe (np. namuliska, mułowiska) oraz torfowiska. W zależności od warunków zasilania wyróżnia się 3 typy torfowisk: • wysokie, tylko z odpływem, zasilane głównie opadami i hydrometeorami, • niskie, z dopływem i odpływem, zasilane, poza opadem, wodami powierzchniowymi i płytkimi podziemnymi. Torfowiska niskie znajdują się m.in. w zlewni Wencerki, • przejściowe, stanowiące formę przejściową w ewolucji miedzy torfowiskami niskimi a wysokimi; na obszarze Parku spotykane są mokradła o cechach mieszanych. Przykładem takiego obiektu jest Torfowisko nad Jeziorem Świętym objęte ochroną rezerwatową. Rezerwat ma powierzchnię około 7,56 hektara z czego samo jezioro 0,98 ha. Utworzony został w 1959 roku dla ochrony torfowiska wraz charakterystyczną roślinnością i eutroficznego Jeziora Święte. Jezioro otoczone jest wałami piaszczystymi, porosłymi 17

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

drzewostanami sosnowymi. Część północna jeziora jest w fazie daleko posuniętego procesu zarastania. Jezioro i torfowisko nie mają żadnych dopływów ani odpływów. Wśród cennych roślin występują między innymi owadożerna rosiczka okrągłolistna, bobrek trójlistkowy, siedmiopalecznik błotny, żurawina błotna i skrzyp bagienny. Obiekt ten znajduje się ok. 2 km na zachód od wsi Olejnica. Oprócz wymienionych kryteriów podziału mokradeł, ich zróżnicowanie można rozpatrywać również w nawiązaniu do ich trofizmu oraz do stanu uwilgocenia podłoża (Żurek, Tomaszewicz, 1996). Można je zatem podzielić na mokradła stałe, w których poziom wód podziemnych nie spada poniżej 50 cm od powierzchni oraz okresowe, które mogą ulec całkowitemu zalaniu, jak też może w nich dojść do obniżenia się zwierciadła wód podziemnych poniżej 50 cm od powierzchni gruntu. Często występującym typem mokradeł stałych na obszarze PPK są torfowiska soligeniczne, najczęściej związane są z dolinami niewielkich rzek i strumieni; niekiedy położone w sąsiedztwie jezior. Jedną z ich cech charakterystycznych jest pozycja, jaką zajmują w obrębie dolin – w strefie przykrawędziowej, tuż przy granicy z gruntem mineralnym. Cechą wyróżniającą jest również nieznaczne nachylenie powierzchni w kierunku dna doliny rzeki lub strumienia. Mokradła na obszarze PPK towarzyszą zazwyczaj rynnom jeziornym. Duże powierzchnie mokradeł stałych i okresowych znajdują się m.in. między jeziorami Osłonińskim, Wieleńskim, Trzytoniowym, Breńskim, Białym i Miałkim. Odwodnione mokradła znajdują się również w okolicach Zaborówca i Brenna. Duże powierzchnie mokradeł stałych o charakterze torfowisk znajdują się z zlewni Wencerki. Jest to obszar okresowo podtapiany i silnie przekształcony przez człowieka. Torf na tym obszarze jest eksploatowany w wielu miejscach (szczególnie w pobliżu Sączkowa i Bucza) w sposób nielegalny. Niewielki fragment zlewni w otoczeniu Jeziora Trzebidzkiego objęty jest ochroną rezerwatową. Torfowisko niskie porośnięte jest zespołem olsu porzeczkowego ze starodrzewem olszy czarnej. Duże obszary torfowisk znajdują się na południe od Włoszakowic w okolicach leśniczówki Koczury. Zarastające zbiorniki wodne wypełnione są torfem, a otwarte lustro wody występuje okresowo. Na obszarze PPK obserwuje się antropogeniczne przekształcenia mokradeł (w tym również torfowisk). Mokradła funkcjonują w środowisku często znacznie przekształconych zlewni. Przeprowadzone melioracje przyczyniły się do przesuszenia terenu i degradacji tych obiektów czego efektem mogą być zmiany siedliskowe. Większość mokradeł, gdyby zostały zachowane w stanie naturalnym, powinna być porośnięta lasami bagiennymi lub łęgowymi. Do innych zagrożeń wynikających z antropopresji należy zaliczyć sztuczne nasadzenia leśne, które mogą prowadzić do decesji torfu. Ochrona ekosystemów mokradłowych powinna zmierzać do spowolnienia obiegu wody w zlewniach obszarów hydrogenicznych. Powrót do naturalnej struktury obiegu wody może przyczynić się do renaturyzacji siedliska, niezwykle wrażliwego na drastyczne zmiany powodowane przez człowieka. Miernikiem przeobrażeń antropogenicznych i ewentualnego zmniejszania się ich wpływu będzie aktualna szata roślinna mokradeł, zależna od krążenia wody. 18

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 3. Torfowisko w okolicach leśniczówki Koczury

Fot. 4. Mokradło na południowym brzegu Jeziora Dominickiego

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

3.5. Wody powierzchniowe

Ważnym elementem struktury przyrodniczej Parku są wody powierzchniowe, osiągające stosunkowo wysoki udział w ogólnej jego powierzchni (6,9%), reprezentowane przez sieć wód płynących wraz z włączonymi do niej systemami melioracyjnymi oraz zbiorniki wodne. Wpływają one istotnie na funkcjonowanie całego systemu ekologicznego Parku, po pierwsze – jako ważny czynnik siedliskotwórczy, nośnik materii i informacji biologicznej wymienianej między Parkiem a jego otoczeniem oraz między różnymi ekosystemami Parku, umożliwiający utrzymanie różnorodności biologicznej właściwej dla tego obszaru, po drugie jako element podnoszący walory krajobrazu, wreszcie, po trzecie – jako obiekty użytkowane gospodarczo i rekreacyjnie. Wody powierzchniowe Parku, są poddawane obecnie zróżnicowanej antropopresji. Ich wykorzystywanie jako odbiorników różnorodnych zanieczyszczeń może w perspektywie prowadzić do degradacji tworzonych przez nie ekosystemów i utraty ich wartości przyrodniczej i użytkowej. Na obszarze Parku nie ma większych cieków powierzchniowych (rys. 3.3). Drobne cieki zostały w większości przekształcone przez człowieka (wyprostowane, pogłębione) i wraz z rowami melioracyjnymi tworzą sieć drenażu powierzchniowego. Największą gęstością sieci rzecznej charakteryzują się dna dolin rzecznych i obniżeń w pobliżu mis jeziornych oraz obszary mokradeł, w tym torfowisk. Towarzyszy im zabudowa hydrotechniczna (jazy i zastawki, groble). Intensywny drenaż powierzchniowy jest jedną z przyczyn obniżenia stanów wód podziemnych na tym obszarze i okresowego wysychania niektórych cieków. Gęstość sieci rzecznej Parku jest zróżnicowana. W północno-wschodniej części, w rejonie Boszkowo-Bucz, cieki występują licznie tworząc stosunkowo gęstą sieć w środkowym i dolnym biegu Dopływu z Jeziora Dominickiego. Natomiast w części południowej oraz północno- zachodniej, o charakterze wyraźnie wysoczyznowym, nie ma żadnych większych cieków. Na ciekach Parku znajduje się kilkadziesiąt urządzeń piętrzących. Są to na ogół niewielkie budowle posadowione najczęściej na kanałach i rowach melioracyjnych. Mogą one mieć wpływ na reżim odpływu z badanych zlewni. Największa część PPK znajduje się w zlewni Południowego Kanału Obry. Powstał on w ramach prac regulacyjnych i osuszających w dolinie Obry Środkowej. Na obszarze tzw. Wielkiego Łęgu Obry wybudowano kanały: Południowy, Środkowy i Północny. Kanały Północny i Środkowy odprowadzają wody z Wielkiego Łęgu do Obry płynącej swobodnie Bruzdą Zbąszyńską w kierunku północnym do Warty z ujściem w rejonie Skwierzyny, natomiast Południowy Kanał Obry umożliwia odpływ wód do Jeziora Rudno i dalej Obrzycą do Odry z ujściem w rejonie Cigacic. Połączony jest z rowami melioracyjnymi i kanałami obu dorzeczy: Warty i Obrzycy. W latach 1970-1980 w związku z koniecznością zabezpieczenia czystości Obrzycy i ochrony ujęć wód pitnych dla Zielonej Góry ograniczono odpływ wód Południowym Kanałem Obry. Wody skierowano korytem rzeki Soleckiej (okolice Moch) do koryta Kanału Północnego i dalej do Obry. Obrzański Kanał Południowy łączy się z linią nurtu Obrzycy przez Jezioro Rudno w km 31,0. Południowo-wschodni kraniec Parku znajduje się w zlewni Krzyckiego Rowu (dorzecze Odry), a niewielki fragment na zachodzie jest już w zlewni Obrzycy (tab. 3.5, rys. 3.3).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 21

owego z ckiego Parku Krajobra ę hydrograficzny obszaru Przem ł Podzia

Rysunek 3.3.

wodnych

temów s rodowiska, 2008 Ś

ekosy Ochrony

Operat ochrony zasobów i Narodowa Fundacja Tabela 3.5. Sieć rzeczna Przemęckiego Parku Krajobrazowego Nazwa oficjalna Nazwy nieoficjalne i Opis cieku i podział na odcinki nazwy odcinków Południowy Kanał Obrzański Kanał dorzecze obejmuje prawie cały obszar Parku Obry Południowy, Kanał Południowy Obry Dopływ z Dominic ciek spod Dominic lewy dopływ Południowego Kanału Obry; system kanałów łączących jeziora w okolicach Włoszakowic i Przemętu. Odcinki mają zwyczajowe nazwy • Kanał Boszkowski – między jeziorami Dominickim a Wielkim • Kanał Wielkie-Małe – między jeziorami Wielkim a Małym • Kanał Boszkowskie-Małe – między jeziorami Małym a Boszkowskim • Kanał Błotnicki – między jeziorami Boszkowskim a Przemęckim Północnym • Kanał Przemęcki – odcinek ujściowy do Południowego Kanału Obry Młynówka Struga Kaszczorska, lewy dopływ Południowego Kanału Obry; obszar źródłowy rzeki na południe Kaszczorska Kanał Lipiec, Stara od przysiółka Pszczółkowo. Przepływa przez jeziora: Dąbie, Lgińskie, Lincjusz, Rzeka, Kanał Białe-Miałkie, Breńskie, Przemęckie Zachodnie. Odcinki mają zwyczajowe Kaszczorski, Kanały nazwy: Łączące • Kanał Lipiec (używana jest również nazwa Stara Rzeka) – między jeziorem Dąbie i Przemęckim Zachodnim • Kanały Łączące – odcinek między jeziorami Zapowiednik i Trzytoniowym o Kanał Papiernia – ciek sztuczny między jeziorem Zapowiednik i Brzeźnym (hydrograficznie – prawy dopływ Młynówki Kaszczorskiej/Kanałów Łączących) • Struga Kaszczorska – między Jeziorem Przemęckim Zachodnim a ujściem Kanału Mochyńskiego • Kanał Kaszczorski – odcinek ujściowy do Południowego Kanału Obry (od ujścia Kanału Mochylińskiego). Kanał Breński dopływ Młynówki Kaszczorskiej (okresowa bifurkacja do zlewni Jeziora Sławskiego) Kanał Sarnka dopływ Młynówki Kaszczorskiej (okresowa bifurkacja do zlewni Jeziora Sławskiego) Kanał Mochyński ciek sztuczny między Młynówką Kaszczorską a Południowym Kanałem Obry (odpływ regulowany w kierunku Południowego Kanału Obry) Szczepankowski Wencerka prawy dopływ Dopływu z Dominic; uchodzi do Jeziora Buckiego Rów (Wencerka) Kanał Popowo prawy dopływ Szczepankowskiego Rowu; uchodzi do Jeziora Trzebidzkiego Kanał Kluczewo prawy dopływ Dopływu z Dominic; uchodzi do Jeziora Boszkowskiego Krzycki Rów ciek w południowio-wschodniej części Parku (dorzecze Odry); zlewnia obejmuje mokradła w okolicach Jezierzyc Kośc.

Znaczącym elementem zlewni Południowego Kanału Obry jest kompleks jezior rynnowych Pojezierza Leszczyńskiego, stanowiących jeden system wodny. Wszystkie jeziora połączone są ze sobą siecią kanałów zbierających wody ze zlewni o powierzchni 432,9 km2 do Jezior Przemęckich. Odpływ z jezior do Południowego Kanału Obry odbywa się zasadniczo Młynówką Kaszczorską w rejonie Łupic oraz odcinkiem dopływu z Dominic – Kanałem Przemęckim – w rejonie wsi Przemęt. Poziom wody w jeziorach regulowany jest jazami w Wieleniu i Przemęcie. Jeziora Parku są ściśle związane z siecią rzeczną. Są to zbiorniki przepływowe o swoistych cechach morfometrycznych oraz indywidualnych reżimach hydrologicznych. Dopływem z Dominic zgodnie z Atlasem hydrograficznym Polski nazywany jest system kanałów łączących położone blisko siebie jeziora w okolicach Włoszakowic i Przemętu. Jest to lewy dopływ Południowego Kanału Obry, uchodzący w km 26,5. Ciek ma długość całkowitą 15,6 km, a powierzchnia zlewni wynosi 192,5 km2 (tab. 3.5). Rzeka ma obszar źródłowy w okolicach Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych jeziora Moszynek, następnie przepływa przez jezioro Krzywce i wpływa do Jeziora Dominickiego – na tym odcinku górnego biegu płynie w sposób naturalny przez podmokłe łąki, stanowiące otoczenie jezior. Na wypływie z Jeziora Dominickiego wybudowano zastawkę piętrzącą (jaz). Przy niskich stanach wody w jeziorze odpływ jest niewielki, aż do zupełnego zaniku. Po wypływie z Jeziora Dominickiego ciek łączy kolejne jeziora – przyjmuje przy tym odrębne, zwyczajowe nazwy na poszczególnych większych odcinkach: • Kanał Boszkowski – między jeziorami Dominickim a Wielkim, • Kanał Wielkie-Małe – między jeziorami Wielkim a Małym, • Kanał Boszkowskie-Małe – między jeziorami Małym a Boszkowskim, • Kanał Błotnicki – między jeziorami Boszkowskim a Przemęckim Północnym, • Kanał Przemęcki – odcinek ujściowy do Południowego Kanału Obry.

Fot. 5. Kanał Boszkowskie-Małe.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 6. Jaz w Boszkowie na Kanale Boszkowskim

Fot. 7. Jaz w Przemęcie na Kanale Przemęckim – odcinek ujściowy do Południowego Kanału Obry

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 8 Południowy Kanał Obry w okolicach Moch

W zlewni rzeki istnieje kilka punktowych źródeł zanieczyszczeń. Jakość wód rzeki w górnym biegu nie była badana z uwagi na niewielkie przepływy; stan wód na wypływie z Jeziora Dominickiego jest zależny od stanu wód jeziora i praktycznie odpowiada klasie II – jedynie stężenia manganu odpowiadają klasie III. Po wypływie z Dominic jakość wód zdecydowanie pogarsza się do wód pozaklasowych w Charbielinie. Zły stan wód utrzymuje się do przekroju Boszkowo-wieś, a zanieczyszczenia osadzane są w kolejnych jeziorach. Na dopływie do Jeziora Przemęckiego Północnego i na odcinku ujściowym wskaźniki zanieczyszczeń wód odpowiadają klasie III, a powodem ich zaliczenia do wód pozaklasowych jest brak tlenu rozpuszczonego, co wynika przede wszystkim z występowania okresowej przyduchy na jeziorach (WIOŚ 2007). Młynówka Kaszczorska to lewy dopływ Południowego Kanału Obry, uchodzący w km 13,2. Ciek ma długość całkowitą 34 km. Powierzchnia zlewni cieku wynosi 205,9 km2. Obszar źródłowy rzeki położony jest na podmokłych łąkach i rozlewiskach w lasach na południe od przysiółka Pszczółkowo. Rzeka dopływa do jeziora Dąbie i stąd jako ciek melioracji podstawowych o nazwie Kanał Lipiec (używana jest również nazwa Stara Rzeka) dopływa do jezior Lgińskich (Lgiń Mały i Lgiń Duży), a następnie do jeziora Lincjusz i –przez Kanały Łączące – do Jeziora Białego-Miałkiego, Jeziora Breńskiego i dalej do Jeziora Przemęckiego Zachodniego. Poniżej wypływu z Jeziora Przemęckiego Zachodniego do ujścia Kanału Mochyńskiego rzeka nazywana jest Strugą Kaszczorską; odcinek ujściowy do Południowego Kanału Obry z kolei nazywany jest Kanałem Kaszczorskim. Młynówka Kaszczorska przyjmuje dwa dopływy, są to Kanał Breński i Kanał Sarnka. Ich wody okresowo mogą bifurkować do sąsiedniej zlewni Jeziora Sławskiego (Obrzyca) (WIOŚ 2007).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

W górnej części zlewni cieku przeważają lasy i podmokłe łąki, nie ma tu punktowych źródeł zanieczyszczeń. Okolice jeziora Lgiń Duży są wykorzystywane rekreacyjnie. Istniejąca baza turystyczna jest zagrożeniem dla jakości wód; źródłem zanieczyszczenia jest także sama miejscowość Lgiń (tereny te po reformie administracyjnej wchodzą w skład województwa lubuskiego). W dalszym biegu rzeki zagrożeniem są spływy z pól. W rejonie Brenna dodatkowym źródłem są także zanieczyszczenia wynikające z braku kanalizacji wsi Brenno i Wijewo oraz nieprawidłowości w gospodarce ściekowej w rejonie turystycznym nad jeziorami Białym - Miałkim i Breńskim. Potwierdzają to nie odpowiadające normom wartości miana coli. Poniżej Wielenia do cieku zrzucane są ścieki z oczyszczalni komunalnej w Wieleniu i oczyszczalni zakładów: Holl-Pol i Blutex. Na odcinku ujściowym stan wód nie odpowiada normom z uwagi na okresowy brak tlenu (co może być wynikiem występowania przyduchy na jeziorach) i nadmiernej zawartości pierwiastków troficznych. Podobnie jak Dopływ z Dominic, Młynówka Kaszczorska w latach poprzednich badana była okazjonalnie, przy badaniach monitoringowych jezior (WIOŚ 2007). Charakterystykę hydrologiczną sieci rzecznej przygotowano na podstawie Komentarzy do Map hydrograficznych w skali 1:50000, arkusze Sława, Włoszakowice, Wolsztyn i Rakoniewice (Graf i Ziętkowiak 2001, Wrzesiński 2001, 2003, Ziętkowiak 2001) oraz opracowania Jańczaka i in. (1997). Wykorzystano również wyniki pomiarów hydrograficznych zawartych w tych publikacjach (tab. 3.6, 3.7). Cieki na omawianym terenie charakteryzują się śnieżno-deszczowym ustrojem hydrologicznym. W rocznym cyklu stanów i przepływów wyróżnia się jeden wyraźny okres wezbraniowy od lutego z maksimum przypadającym przeważnie w kwietniu. Wysokie stany i przepływy mniejszych cieków obserwuje się już od grudnia do maja z kulminacją w marcu i kwietniu. Wezbrania roztopowe trwają krótko – kilka, maksymalnie do 20 dni, a na Południowym Kanale Obry nawet do 40 dni. Osiągają one zdecydowanie wyższe kulminacje, nawet 3-krotnie, od sporadycznie obserwowanych fal opadowych, których przeciętny termin występowania przypada na miesiące letnie – lipiec i sierpień. Obserwuje się dość szybkie przejście od kulminacji wiosennych do znacznie dłuższych letnio-jesiennych okresów niżówkowych (Graf i Ziętkowiak 2001, Jańczak i in. 1997, Wrzesiński 2001, 2003, Ziętkowiak 2001). Niżówki powstają w wyniku długotrwałego braku opadów atmosferycznych oraz dużych strat wody na parowanie w okresie z wysoką temperaturą powietrza. Obserwowane minima przypadają przeważnie na półrocze zimowe - od września do grudnia. Na niektórych ciekach, np. na Południowym Kanale Obry okres niżówki letnio-jesiennej przedłuża się i przechodzi często w niżówkę zimową. W tym czasie na rzekach występują zjawiska lodowe, które przeciętnie trwają 31-60 dni. Na ciekach przeciętny początek tych zjawisk przypada na drugą, a na jeziorach na pierwszą dekadę grudnia. Natomiast koniec, odpowiednio, na pierwszą i ostatnią dekadę marca. Stała pokrywa lodowa utrzymuje się zazwyczaj na ciekach poniżej 15, a na jeziorach ponad 60 dni. Najwcześniej, już w drugiej dekadzie grudnia, pojawia się na jeziorach, a na rzekach na początku stycznia, natomiast najpóźniej zanika, w drugiej dekadzie marca na jeziorach i przed końcem lutego na ciekach (Graf i Ziętkowiak 2001, Jańczak i in. 1997, Wrzesiński 2001, 2003, Ziętkowiak 2001). 26

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Łączny czas okresów wezbraniowych na mniejszych ciekach tego obszaru, trwa przeciętnie 66- 120 dni. w tym 50-80% czasu przypada na wezbrania wysokie. Natomiast długi jest łączny czas trwania okresów niżówkowych 211-270 dni W tym czasie nie obserwuje się zazwyczaj niżówek głębokich. Rzeki tego obszaru charakteryzują się wyjątkowo małymi różnicami między maksymalnymi i minimalnymi średnimi miesięcznymi stanami. Wynoszą one od kilku do kilkudziesięciu cm. Obszar ten charakteryzuje się niskimi odpływami (3-4 dm3/s km2), niższymi od wartości przeciętnych dla Polski (5,5 dm3/s km2).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 28

ia n red 0,045 0,355 0,499 0,500 0,052 0,056 0,183 0,247 0,511 0,573 0,802 3,823 0,348 Ś 28 X 0,000 0,282 0,365 0,535 0,052 3,304 0,046 0,175 0,264 0,485 0,520 0,580 0,300 ) 6 X 2001) 0,000 0,418 0,464 0,421 1,284 0,053 0,069 0,171 0,178 0,541 0,716 0,735 4,629 a 35 54 88 tkowiak czaka i in. 1997 ę 0,2 0,7 2,580 0,2 0,000 0,338 0,706 0,000 0,026 0,027 0,062 0,104 0,275 ń 19 VIII ru 3 i Zi 2,107 0,192 0,000 0,000 0,308 0,000 0,127 0,099 0,204 0,162 0,351 0,321 0,535 25 VIII 1997 (wg Ja ata pomia 8 IX 2001 27 VI 2003 skiego 200 D ń 35 64 00 si ) 30 VI 0,000 0,065 0,0 0,0 0,0 1,458 0,133 0,005 0,092 0,105 0,401 0,312 0,379 /s 3 ologicznym g Wrze ywu (m ł iej 4 VI 0,074 0,179 0,211 0,000 0,019 0,016 0,146 0,274 0,412 0,440 0,678 2,449 0,223 0,1 ego (w 0,56 przep czorsk ow Dominickiego ść az to ę 24 IV 0,059 0,423 0,504 1,622 0,044 0,037 0,212 0,321 0,565 0,688 0,480 4,955 0,450 obr ki Kasz Obj w azowego w roku hydr Kraj ynó I ł

ywu z Jeziora l i ł f 7 II ochy 0,242 0,816 1,046 0,687 0,076 0,147 0,333 0,451 0,814 1,331 1,449 7,392 0,672 otnica o ł r Parku M B P o Krajobr Zlewnia M 96 ski

ckieg i r ę ck 0,032 0,706 0,820 0,307 0,071 0,249 0,368 0,755 1,596 4,904 0,545 Zlewnia Dop 5 XI zem otni ł ckiego Parku B Kaszczo ę ł ł

a a k n n e a a i zem K K C a sk

r o

/s) cieków Pr 3 Lp. 1 2 minickiego i

cki wski Ciek ę ck wodnych ski m Kaszcz ń e J. Do a e otni ł ywu (m k /s) cieków Pr ł 3 Boszko B Prz Br p erka erka ł ł ł ł yw z e c c ł temów a Rzeka a Rzeka a Rzeka s ynów ł rodowiska, 2008 rednia Ś prz wyp Kana Kana Kana Wen Wen Star Star Star Kana M suma ś ywu (m ł ść

ekosy p to e ę prz Ochrony Obj ) ść ś to ę etnisko) l Profil ec t Obj

dza 1 dza 2 ę ń

Tabela 3.7. ń otnica ł Boszkowo ( Boszkowo (wie B Przem Trzebi Trzebi Lgi Zaborówi Miastko Brenno Wiele 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 10 Nr

Operat ochrony zasobów i Tabela 3.6. Razem Narodowa Fundacja Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Na rzekach obserwuje się zdecydowanie wyższy odpływ w półroczu zimowym. Jest on około 2- krotnie wyższy od odpływu półrocza letniego. W strukturze odpływu rzecznego obserwuje się równowagę między składową powierzchniową i podziemną. Udział zasilania podziemnego wynosi 45-60% odpływu całkowitego (Graf i Ziętkowiak 2001, Jańczak i in. 1997, Wrzesiński 2001, 2003, Ziętkowiak 2001). Badania ilościowe zasobów wodnych w PPK były prowadzone w 1997 r. przez zespół IMGW w Poznaniu na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Lesznie (Jańczak i in. 1998, rys. 3.4).

Rysunek 3.4. Sieć obserwacyjno-pomiarowa i zlewnie jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego (wg Jańczaka i in, 1997).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Głównym celem badań hydrologicznych było poznanie wielkości odpływu ze zlewni kontrolowanych na obszarze Parku oraz zgromadzenie danych do obliczenia bilansu wodnego jezior w roku hydrologicznym 1997. Przeprowadzono serię 13 pomiarów objętości przepływu w 12 profilach pomiarowych na ciekach (4 serie w półroczu letnim roku hydrologicznego 1996 i 9 serii w roku hydrologicznym 1997) (tab. 3.6). W roku hydrologicznym 1997 (XI 1996-X 1997) pomiary wykonywano średnio co 1,5 miesiąca. W profilu położonym na wypływie jeziora Krzywce do Jeziora Dominickiego nie wykonywano pomiarów ze względu na zbyt małą prędkość przepływu. W stosunku do roku 1996 sieć profili uzupełniono o punkt położony na dopływie do Jez. Trzebidzkiego z okolic Barchlina i Biskupic. Na podstawie pomiarów obliczono średnie miesięczne wartości natężenia przepływu w profilach oraz obliczono odpływ całkowity ze zlewni Dopływu z Dominic i Młynówki Kaszczorskiej. Wykorzystano również dane z posterunku opadowego IMGW w Błotnicy, a także obserwacje z posterunku wodowskazowego na Jez. Osłonińskim w Osłoninie. Do obliczeń bilansu wodnego jezior wykorzystano jako analog zlewnię Cienicy, dla której dostępny jest wieloletni materiał badawczy. Wykorzystano również dane dotyczące wielkości parowania oraz wysokości opadów atmosferycznych z Radzynia (nad Jez. Sławskim) (Jańczak i in. 1998). Najwyższe przepływy w roku 1997 zanotowano w profilach zamykających dwie główne zlewnie czyli w Przemęcie (Kanał Przemęcki) i w Wieleniu (Młynówka Kaszczorska). Przepływy te wynosiły: 1,622 m3/s w Przemęcie (w kwietniu) i 1,596 m3/s w Wieleniu (listopad). Najniższe przepływy zanotowano w czerwcu w Trzebidzy (Wencerka) 0,005-0,019 m3/s. Ze względu na wpływ urządzeń piętrzących przepływy Dopływu z J. Dominickiego wykazywały dużą zmienność w profilu Boszkowo (zastawka na wypływie z J. Dominickiego) oraz w Przemęcie (jaz na Kanale Przemęckim). Odpływ z Jez. Dominickiego zanikł od końca czerwca do października. Ograniczenie przepływu w Kan. Przemęckim miało miejsce na początku czerwca, pod koniec lipca i w sierpniu. Rozkład przepływów Wencerki w profilu Trzebidza był natomiast dość nietypowy. Minimum przepływów wystąpiło w czerwcu zbliżając się do zera (0,000-0,005 m3/s), ale już w lipcu wystąpiły najwyższe przepływy roczne (0,099-0,127 m3/s) (Jańczak i in. 1998). Przepływy w zlewni Młynówki Kaszczorskiej nie podlegały tak dużym wahaniom. Najwyższe wartości zmierzono w półroczu zimowym (listopad, marzec), a najniższe w czerwcu. Odpływ ze zlewni ograniczony jest stałym progiem w Wieleniu, nie ma on jednak większego wpływu na przepływy (Jańczak i in. 1998). Wielkość odpływu w poszczególnych zlewniach kształtuje się zgodnie z ogólną prawidłowością, że odpływ zwiększa się ze wzrostem powierzchni zlewni kontrolowanych. Widać to wyraźnie na przykładzie Młynówki Kaszczorskiej, której przepływ rośnie w kolejnych profilach. Podobna prawidłowość występuje w kanałach: Boszkowskim i Błotnickim (Jańczak i in. 1998). Pomiary przepływu i opadu oraz dostępne dane archiwalne pozwoliły autorom określić bilans wodny zlewni Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Obejmuje on teren znacznie większy niż Park, liczy bowiem około 360 km2. Do obliczenia bilansu wodnego zlewni jeziornych zastosowano wzór (Jańczak i in. 1998):

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

[P + Hdp + ∆Hg] - [E + Ho + ∆H'g]=R gdzie: P – opad na powierzchnię jeziora (skorygowany),

Hdp – dopływ powierzchniowy wody ze zlewni, E – parowanie z powierzchni jeziora,

Ho – odpływ powierzchniowy wody z jeziora,

∆Hg – dopływ podziemny (obliczony z różnicy bilansu),

∆H'g – odpływ podziemny (obliczony z różnicy bilansu), R – retencja (różnica retencji zbiornikowej) (Jańczak i in. 1998). Opad z posterunku Błotnica został skorygowany na podstawie wskaźników uzyskanych na stacji IMGW w Radzyniu (dotyczy wiatru i niedomiaru instrumentalnego). Korekta opadu dla półrocza zimowego wynosi 22%, letniego 12%, a dla roku 16%. W ten sposób opad zmierzony w Błotnicy w 1997 r. Wzrósł z 548 mm do 623 mm (Jańczak i in. 1998). Dopływ wody ze zlewni i odpływ wody z jeziora obliczono na podstawie pomiarów hydrometrycznych w 11 profilach (107 pomiarów przepływu). Z uwagi, iż na rzekach nie było systematycznych (codziennych) obserwacji stanów wody, wykorzystano zlewnie rzeki Cienicy (Pojezierze Sławskie – powierzchnia zlewni 65 km2) jako analog, co pozwoliło poznać rozkład odpływu w ciągu roku (Jańczak i in. 1998). Parowanie z powierzchni jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego uzyskano z przeniesienia wyników pomiarów z tratwy ewaporometrycznej na Jeziorze Sławskim, dokonując odpowiedniej redukcji dla półrocza letniego i dla półrocza zimowego. Dane meteorologiczne (prędkość wiatru i prężność pary wodnej) przyjęto ze stacji w Radzyniu (Jańczak i in. 1998). Wielkość retencji uzyskano z codziennych obserwacji stanów wody na Jeziorze Osłonińskim (posterunek wodowskazowy w Osłoninie należący do IMGW Poznań) (Jańczak i in. 1998). Dopływ i odpływ podziemny, wyliczono z różnicy bilansowej równania (Jańczak i in. 1998). Bilans wodny zlewni. Najprostszą postać bilansu wodnego wyraża równanie Pencka- Oppokowa: P = H+E + ∆R. Na podstawie obliczeń Jańczaka i in. (1998) w roku 1997 można go liczbowo przedstawić w następujący sposób: 548 = 132 + 496 - 80 (mm) – gdy do obliczeń przyjmuje się opad zmierzony bez korekty, lub 623 = 132 + 571 - 80 (mm) – gdy do obliczeń bierze się opad z korektą. W 1997 roku w zlewni Przemęckiego Parku Krajobrazowego bilans był ujemny (∆R< 0). Jak wykazały codzienne obserwacje stanów wody według Jez. Osłonińskiego, wielkość deficytu wynosiła 80 mm. Podane wartości liczbowe w pewnym stopniu są zbliżone do średniego bilansu wodnego Polski, który wynosi dla wielolecia 608 = 168 + 444 (mm). Gdyby jednak przyjąć, że deficyt bilansu (-80 mm) pochodzi z odpływu podziemnego, co jest bardzo prawdopodobne, gdyż szerokie obniżenia w rejonie Przemętu i Wielenia mogą być bramami w działach wodnych, którymi następuje odpływ podziemny i gdyby do bilansu wprowadzić opad bez korekty (tzw. opad klimatologiczny) wtedy bilans zlewni wyniósłby: 548 = 132 + 416 mm (Jańczak i in. 1998).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Przedstawiony bilans wodny zlewni, w którym odpływ zapisano jako warstwę (132 mm), odnosi się do dwóch profili pomiaru natężenia przepływu: w Przemęcie na Kanale Przemęckim, około 18 mln m3/rok i we Wieleniu na Młynówce Kaszczorskiej, około 31 mln m3/rok. Łącznie tymi dwoma kanałami odpłynęło w 1997 roku ze zlewni Przemęckiego Parku Krajobrazowego około 49 mln m3 wody (Jańczak i in. 1998). Do ważnych miar odpływu zaliczamy też średni odpływ jednostkowy (nazywany też odpływem całkowitym), czyli ilość wody odpływającej w dm3/s z 1 km2 powierzchni zlewni. Wyniósł on w 1997 r. 4,3 dm3/s/km2. Średni odpływ jednostkowy w latach 1951-1970 na tym obszarze wynosił około 4 dm3/s/km2 (według IMGW) (Jańczak i in. 1998). Autorzy opracowania obliczyli również współczynnik odpływu (a), który jest ilorazem warstwy odpływu (H) i opadu (P) wyrażony w % lub jako liczba niemianowana. Wynosi on dla omawianego obszaru 0,24 (opad bez korekty), lub 0,21 (opad z korektą). Jest to niski współczynnik odpływu, występujący od lat na obszarach nizinnych Polski (Jańczak i in. 1998). Podsumowując bilans wodny zlewni PPK w 1997 roku kształtował się następująco (Jańczak i in. 1998): • odpływ (V) = 49.129,9 tys.m3, • warstwa odpływu (H) = 132 mm, • odpływ jednostkowy (q) = 4,3 dm3/s/km2, • współczynnik odpływu = 0,21-0,24.

3.6. Zbiorniki wodne Zbiorniki stanowią podstawowy składnik sieci hydrograficznej obszaru Przemęckiego Parku Krajobrazowego, charakteryzujący się znaczną różnorodnością typów wód. Występują tu liczne jeziora o powierzchni ponad 1 ha i małe zbiorniki wodne naturalne: śródpolne i śródleśne oczka wodne, otwarte powierzchnie wody na mokradłach oraz antropogeniczne: stawy hodowlane i zalane wodą wyrobiska, głównie po eksploatacji torfu i kruszywa budowlanego. Łącznie zajmują one powierzchnię około 1 480 ha, co stanowi blisko 7% ogólnej powierzchni Parku. 3.6.1. Jeziora Elementem dominującym wśród wód powierzchniowych Parku są jeziora pochodzenia glacjalnego, głównie rynnowe lub rynnowo-wytopiskowe. W granicach Parku jest 19 (lub 25 – zależnie od przyjętego podziału1) jezior z powierzchnią lustra wody przekraczającą 1 ha (tab. 3.8 i

1 W latach 60. ubiegłego wieku, podczas inwentaryzacji jezior prowadzonej przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie-Kortowie zaproponowano podział mało zróżnicowanej rynny o długości ponad 12 km, rozciągającej się między Błotnicą na północy, a Wieleniem na południu, na trzy jeziora: Przemęckie Północne z czterema słabo wyróżnionymi plosami: Błotnickim, Przemęckim, Radomierskie i Olejnickim, w odcinku rynny między Błotnicą, a Olejnicą; Przemęckie Środkowe z plosami Górskim i Osłonińskim, między Olejnicą i Osłoninem, oraz Przemęckie Zachodnie z plosami Wieleńskim i Trzytoniowym, rozdzielonymi granicą administracyjną między powiatami wolsztyńskim a leszczyńskim. Podział ten jest uwzględniany m. in. w opracowaniach WIOŚ Poznań dotyczących 32

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

3.9). Występują one w trzech kompleksach (rys.3.3). W rozległym zagłębieniu, w północno- wschodniej części Parku, odwadnianym przez Odpływ z Jeziora Dominickiego, leżą jeziora Krzywce, Dominickie, Wielkie, Małe (Buckie), Trzebidzkie i Boszkowskie. W południowej części Parku, w obszarze odwadnianym przez Młynówke Kaszczorską (Starą Rzekę) znajdują się jeziora Lgińsko (Lgiń Duży), Lincjusz, Brzeźnie, Zapowiednik, Małe, Miałkie, Białe, Breńskie. Ponad 12 kilometrową rynnę w północno-zachodniej części Parku zajmują Jezioro Przemęckie Północne, odwadniane przez Dopływ z Jeziora Dominickiego i bifurkujące z nim, należące do zlewni Młynówki Kaszczorskiej jeziora Przemęckie Środkowe i Przemęckie Zachodnie. Jeziora Parku różnią się znacznie między sobą pod względem powierzchni, pojemności i kształtu mis jeziornych. (tab. 3.9). Ogólnie, należą one do jezior średnich i małych. Powierzchnia 5 z nich (25% ogółu) jest mniejsza od 10 ha, a tylko u 4 (20% - licząc oddzielnie jeziora Białe i Miałkie) przekracza 100 ha. Maksymalna głębokość 12 jezior Parku (60% wszystkich) jest mniejsza niż 5 m, z nich u 8 (40%) nie przekracza 3 m, a jedynie 2 jeziora (10%) osiągają ponad 15 m głębokości. Wyniesienie jezior nad poziom morza jest mało zróżnicowane. Zwierciadła wody położone są na wysokości od 60,1 m n.p.m. (Przemęckie Małe – Zaborowskie) do 63,4 m n.p.m. (Maszynek) (tab. 3.7) Łączna powierzchnia jezior przekracza 1 450 ha, co stanowi ponad 95% wszystkich wód powierzchniowych Parku, i magazynują 44,2 mln m3 wody. Połowa tej objętości przypada na największe i zarazem najgłębsze w parku Jezioro Dominickie. Podstawowe dane dotyczące morfometrii jezior Parku pochodzą z jednolitej kompleksowej dokumentacji utworzonej przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie-Kortowie w początku lat 60. XX w, na podstawie sondowań zimowych z lodu. Prace te, wykonywane w siatce kwadratów 50 x 50 m, nie zapewniały dużej dokładności. Ponadto, także ze względu na upływ czasu, ich aktualność może być ograniczona, na co wskazują porównania z danymi uzyskanymi z analiz nowszych materiałów kartograficznych (tab. 3.10).

Tabela 3.8. Nazwy jezior w Przemęckim Parku Krajobrazowym

Nazwa jeziora wg aktualnej mapy Inne nazwy w powszechnym Lp. topograficznej (GUGiK 1998) użyciu

1 Przemęckie Małe Zaborowskie 2 Błotnickie 3 Przemęckie Przemęckie Północne 4 Radomierskie 5 Olejnickie 6 Górskie Przemęckie Środkowe

monitoringu wód. Natomiast w opracowaniach kartograficznych GUGiK, np. Mapa Topograficzna Polski 1:50 000, Warszawa, 1998 wydzielono w tej rynnie 8 jezior, nazwanych trak, jak poszczególne plosa w podziale proponowanym przez IRŚ (tab. 3.8).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

7 Osłonińskie 8 Wieleńskie Przemęckie Zachodnie 9 Trzytoniowe 10 Breńskie 11 Białe 12 Miałkie 13 Małe (k. Miastka) 14 Linciusz Lincjusz 15 Brzeźnie 16 Maszynek 17 Krzywce 18 Dominickie 19 Boszkowskie 20 Buckie Małe 21 Trzebidzkie 22 Wielkie 23 Zapowiednik 24 Lgińsko (Lgiń Duży)

Retencyjność (wskaźnik określający ilość wody zgromadzonej w jeziorach w przeliczeniu na powierzchnię terenu) na obszarze Parku wynosi 220 mm (Jańczak i in. 1998). W zlewni Dopływu z Dominickiego jeziorność wynosi 4,7%, a retencyjność 153 mm, dla zlewni Młynówki Kaszczorskiej odpowiednio 4,6% i 107 mm (Jańczak i in. 1998). .

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008

ych* ych* dan

ść no tual ak i o ł d ró Ź 01.1960 02.1964 02.1964 02.1960 01.1960 02.1960 02.1960 02.1958 02.1960 01.1960 01.1960 01.1960 02.1960 02.1960 02.1960 Ś Ś Ś Ś Ś Ś Ś KJP-1975 Ś Ś Ś Ś Ś Ś Ś Ś KJP-1975 KJP-1975 IR IR IR IR IR IR IR AJP 05.1982 IR IR IR IR IR IR IR IR

) ) (m . x a m ść Szeroko 595 750 890 645 455 450 600 613 250 370 485 415 510 170 1 790 1 660

) ) m ( x. ma ść ugo ł D 295 037 380 020 650 720 835 765 470 500 170 850

010 6 4 1 1 1 1 1 2 020 1 825 1 3 830

) ) m ( r. ś ść boko łę G ,9 ,0 ,5 1,6 1,6 1 3,2 1,3 1,3 1,6 2,2 7 2,0 0,7 0,9 1,2 1,2 6 1,3

) ) (m x. a m ść boko łę G ,2 ,0 ,0 ,6 ,3 ,9 ,5 ,4 ,4 ,4 ,7 ,7 ,8 2 5 3 5 2 2 4 4 3 1 1 2 1,1 2 10,2 16,9 17,1

m s. (ty ) )

3 76,4

352,8 641,0 492,6 685,0 825,2 236,3 126,2 245,7 301,0 230, ść to ę Obj 280,0 858,0 055,4 024,7 778,3 4 2 7 2 4 22

Powierzchnia (ha) (ha) Powierzchnia 1,5 6,5 5,7 1,8 29,4 51,2 37,5 43,2 38,1 11,8 17,5 26,8 24,1 68,6

243,4 182,4 220,2 104,4 343,9 n.p.m. n.p.m.

1 1 4 4 6 8 0 9 2 4 3 7

, , , , , , , , , , , ,

m m Wyniesienie w w Wyniesienie 1 0 3 1 1 1 1 1 1 1 2 1 6 6 60,7 60,8 6 6 6 6 6 60,8 6 6 6 6 62,0 61,1 6

morfometria.

geogr. ) ) geogr. ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’

3 6 8 0 0 3 0 7 4 8 , , , , , , , , , , ,

ść ugo ł D 9 7 0 5 7 3 7 1 2 8 8

1 1 1 2 2 2 1 16,2’ 14,6’ 1 1 1 14,0’ 1 14,1’ 12,0’ o o o o o o o o o o o o o o o o enie i 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 ż 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 o enie ł ż

( ) ( ) r. geog ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’

6 1 1 3 0 2 1 9 0 5 2 2 1 8 1 7 , , , , , , , , , , , , , , , , o; p

ść Szeroko 5 6 7 8 9 9 9 8 3 5 5 5 6 5 7 6 g

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 o o o o o o o o o o o o o o o o 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

51 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 51 owe az

obr

wodnych

e e rku Kraj e a n w c o o temów k

Lincjusz n ywu z Dominic s d ł ł a rodowiska, 2008 m ezioro z. ro i ynówki Kaszczorskiej

J ł e Ś k k e

i i ł j e e ckiego P k i i n

d s ę

ekosy k k

z c e e e e e ckie ckie Zachodni ckie Pó ckie (Zaborowskie) Miastk w

z i i i m . o c d ę ę ę ę e s o i n k e i ni k w i u k w s b ź s z k m m j SW o o e z Mia e k e (Buckie) l y z r e ń e e c m ń ł ł ł s e Ochrony z p z z z i aszyn a n o r a o r i r r Zlewnia Dop Zlewnia M a P Lgi b.n. Bia L Brze Z Przem Przem Bre Ma M D B W K M T P P or 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Lp. Jezi

Operat ochrony zasobów i Tabela 3.9. Narodowa Fundacja 36 czak J. (red.) ń Polski, Ja 1995; AJP – Atlas jezior ski ń dowego; KJP – Katalog Jezior Polski. Cz. 3, Choi ą

ródl Ś

wodnych

temów s rodowiska, 2008 Ś

ekosy Ochrony 1996.

– wg ewidencji Instytutu Rybactwa Ś

Operat ochrony zasobów i * IR Narodowa Fundacja Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Tabela 3.10. Powierzchnie głównych jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego według różnych źródeł Jezioro Powierzchnia (ha) wg: IRŚ KJP JS Zlewnia Dopływu z Dominic Maszynek 5,7 5,0 5,3 Krzywce 11,8 11,0 10,9 Dominickie 343,9 324,5 337,3 Wielkie 51,2 40,0 45,2 Małe (Buckie) 17,5 17,5 17,7 Trzebickie 26,8 26,0 26,7 Boszkowskie 29,4 28,5 29,6 Przemęckie Północne 243,4 203,5 208,1 Łącznie w zlewni 729,7 656,0 680,8 Zlewnia Młynówki Kaszczorskiej Lgińsko 68,6 67,5 67,0 Lincjusz 37,5 30,0 32,9 Zapowiednik 24,1 22,5 23,6 Brzeźnie 43,2 40,0 40,5 Białe z Miałkim 104,4 122,5 85,7 Breńskie 38,1 40,0 36,9 Przemęckie Srodkowe 182,4 172,5 167,6 Przemęckie Zachodnie 220,2 222,5 209,0 Łącznie w zlewni 718,5 717,5 663,2 Razem 1 448,2 1 373,5 1 344,0 IRŚ – ewidencja jezior Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie-Kortowie; KJP – Choiński A.1995. Katalog Jezior Polskich Cz. 3. Poznań JS – pomiary własne –numeryczne mapy Podziału Hydrograficznego Polski, aktualność ll. 90. 3.6.2. Inne zbiorniki Małe (o powierzchni poniżej 1 ha) zbiorniki wodne genezy naturalnej rozmieszczone są niezbyt licznie na całym obszarze Parku. Reprezentantem tego typu wód jest bezodpływowy zbiornik o powierzchni 0,98 ha w rezerwacie „Torfowisko nad Jeziorem Świętym”, znajdującym się około 2 km na zachód od wsi Olejnica. Zarówno jezioro, jak i torfowisko nie mają żadnych dopływów ani odpływów powierzchniowych. Innym rodzajem małych zbiorników wodnych są coraz mniej liczne śródleśne powierzchnie otwartych wód na obszarach podmokłych, podlegające silnej antropopresji prowadzącej do ich stopniowego lądowienia. Przykładem są powierzchnie otwartych wód na torfowiskach w rejonie leśniczówki Koczury. Spotykane obecne w tej okolicy drobne i najczęściej sezonowe zbiorniki są pozostałością istniejących tam w nieodległej przeszłości akwenów o powierzchni kilku- kilkudziesięciu ha i całorocznym zwierciadle wód. Na całym obszarze Parku są obecne również nieliczne zbiorniki antropogeniczne. Najczęściej są to zawodnione rozległe wyrobiska po wydobyciu kruszywa budowlanego (np. w okolicy Zaborówca – fot. 11) oraz na ogół drobne zagłębienia po eksploatacji torfów (fot. 12). Te ostatnie znajdują się m.in. w zlewni dopływu z Bucza, w okolicach Sączkowa, w zlewni Wencerki na południe od Bucza, a także na północny zachód od miejscowości Jezierzyce Kościelne. Zbiorniki po zakończeniu eksploatacji torfu bywają zagospodarowane jako stawy rybne. Przykładem może być niewielki zespół stawów hodowlanych na północny zachód od Jezierzyc

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Kościelnych. Stawy hodowlane są również prowadzone w niewielkich podpiętrzeniach na ciekach Parku, np. na Wencerce między miejscowościami Stare Szczepankowo i Sokołowice. Duże powierzchnie stawów hodowlanych (kilkanaście ha) zlokalizowane są w Zaborówcu (fot. 10). 3.6.3. Zasobność wodna jezior Jedyny zbiornik wodny objęty obserwacjami w sieci IMGW to Jezioro Osłonińskie, posterunek wodowskazowy IMGW funkcjonujący od 1976 roku (IMGW 1971-1983). W rocznym cyklu zmienności stanów wód Jeziora Osłonińskiego wyróżnia się jeden okres stanów wysokich od grudnia do maja z maksimum przypadającym na marzec, podobnie jak na rzekach tego obszaru. W okresie od czerwca do listopada, stany osiągają niskie wartości, z minimum najczęściej w lipcu lub we wrześniu. (rys. 3.5). Średni wieloletni stan roczny wody w jeziorze w latach 1976-97 wyniósł SSW=98 cm tj. 60,24 m n.p.m. Średni roczny stan w tym okresie wahał się od 87 cm (w roku 1989) do 132 cm (w roku 1977), a więc w zakresie rzędnej od 60,13 m do 60,58 m n.p.m. W wieloleciu 1976-2000 amplituda obliczona między średnimi niskimi i średnimi wysokimi miesięcznymi stanami wynosiła poniżej 12 cm, a amplituda między wartościami ekstremalnymi 107 cm. Według pomiarów batymetrycznych jeziora wykonanych przez IRŚ w 1960 roku rzędna lustra jeziora znajduje się na poziomie 60,8 m n.p.m. Jest to o 22 cm więcej niż najwyższy stan średni z roku 1977. Wartość rzędnej z roku 1960 porównano z wartościami SSW z okresów pięcioletnich (Jańczak i in. 1998, IMGW 1971-1983): 1960 – SW=60,80 m n.p.m. 1976-1980 – SSW=60,44 m n.p.m. 1981-1985 – SSW=60,31 m n.p.m. 1986-1990 – SSW=60,22 m n.p.m. 1991-1995 – SSW=60,19 m n.p.m.

Rysunek 3.5. Stany lustra wody Jeziora Osłonińskiego w latach 1976-2000 (wg Wrzesińskiego 2003 i IMGW 1971-1983)

Analizując powyższe dane można zauważyć wyraźną tendencję spadkową poziomu wody, która została zahamowana dopiero w roku 1995. W latach 1996 i 1997 stan SW wynosił odpowiednio

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

106 i 100 cm tj. 60,32 i 60,26 m n.p.m. Rozpiętość wahań poziomu wody w jeziorze dobrze ilustruje amplituda wahań stanów wody, która określa różnicę między stanem najniższym (NNW), a stanem najwyższym (WWW) w badanym okresie. Dla J. Osłonińskiego amplituda średnia roczna wynosi ok. 40 cm. Jest to wielkość typowa dla jezior polskich. Natomiast bezwzględna amplituda dla wielolecia 1976-97 wynosi 107 cm. Wahania poziomu wody powodują, że zmianie ulega objętość wody w jeziorze czyli stopień jego napełnienia. Według danych IRŚ J. Osłonińskie ma objętość 2858 tys. m3 przy rzędnej poziomu wody 60,8 m n.p.m. W latach 1996 i 1997 średni poziom wody wynosił 60,32 m i 60,26 m n.p.m., co oznacza, że jezioro w tym okresie miało objętość mniejszą o 800-900 tys. m3 (Jańczak i in. 1998). Bilans wodny jezior PPK w 1997 r. został zestawiony przez Jańczaka i in. (1998). Metoda bilansowania zasobów wodnych jezior umożliwia ich ilościową ocenę w ujęciu dynamicznym. Bilanse obliczono dla jezior (tab. 3.11): • Przemęckiego (obejmujące tonie: Przemęcką Małą, Błotnicką, Przemęcką Dużą, Radomierską i Olejnicką), • Wieleńskiego (z toniami: Wieleńską, Osłonińską, Górską), • Lgińsko, • Dominickiego.

Tabela 3.11. Wymiana wody w jeziorach Przemęckiego Parku Krajobrazowego w 1997 r. (wg Jańczaka i in. 1998) Lp. Jezioro Objętość Roczny odpływ z jeziora Wymiana wody w (tys. m3) (tys. m3) ciągu roku

1 Dominickie 22230 1419 0,06 2 Małe (Buckie) 126 11195 88,8 3 Boszkowskie 353 15736 44,6 4 Przemęckie 4280 15768 3,7 5 Lgińsko 4778 7789 1,6 6 Lincjusz 493 16115 32,7 7 Wieleńskie 7055 25292 3,6

Jezioro Przemęckie. Widoczne jest zrównoważenie poziomych elementów wymiany wody, z małą przewagą dopływu. Natomiast w drenażu podziemnym przeważa odpływ. Zbiornik znajduje się blisko Południowego Kanału Obry i występują przypadki napływu wód z Kanału do jeziora, kiedy w kanale występują wyższe stany niż w jeziorze. Jezioro Wieleńskie. Występuje przewaga odpływu powierzchniowego (Wieleń) nad dopływem (Brenno). Różnica wynosi około 1400 mm. Z elementów drenażu podziemnego zdecydowanie przeważa dopływ, a wyliczając go z różnicy bilansowej nie notujemy odpływu. Warto zwrócić

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych uwagę, iż do dopływu podziemnego wlicza się tutaj też powierzchniowy przerzut wody z Jez. Olejnickiego do Jez. Górskiego przez przepust (most) w grobli w Olejnicy.

Fot. 9. Jezioro Olejnickie widok z Olejnicy w kierunku północnym

Fot. 10. Stawy w Zaborówcu

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 11. Wypełnione wodą wyrobiska w Zaborówcu

Fot. 12. Wypełnione wodą wyrobiska torfu

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Jezioro Lgińsko. Występuje przewaga odpływu powierzchniowego nad dopływem, różnica wynosi ok. 3 tys. mm. Z drenażu podziemnego notuje się tylko dopływ, który kilkakrotnie przekracza wielkość opadu. Głęboka rynna w okolicach Lginia przecina warstwy wodonośne, które zasilają swoimi wodami jezioro. Świadczą o tym m.in. zespoły stałych źródeł na północ od wsi, o wydajności do 10 dm3/s. Jezioro Dominickie. Wśród elementów przychodu dominuje dopływ podziemny (50%), opad (44%) i mały dopływ powierzchniowy z Jez. Krzywce (6%). Po stronie rozchodu najważniejszymi elementami są: parowanie (46%) i odpływ powierzchniowy (45%), natomiast odpływ podziemny stanowi tylko 9%. Duży dopływ podziemny jest wynikiem rozległej powierzchni zlewni bezpośredniej oraz, podobnie jak w Lginiu, znacznej głębokości misy jeziornej, której rynna przecina warstwy wodonośne. Zasoby wodne jezior PPK są rozmieszczone w zlewniach w sposób nierównomierny (Jańczak i in. 1998). W zlewni Dopływu z J. Dominickiego ok. 80% zasobów przypada na jej górną część o powierzchni ok. 20 km2. Znajduje się tutaj ponad 22 mln m3 wody (J. Dominickie i J. Krzywce). W pozostałej części zlewni, na obszarze ponad 160 km , zasoby wodne jezior nie przekraczają 6 mln m3. Jeśli uwzględnimy fakt, że od jesieni 1996 roku wypływ z J. Dominickiego jest ograniczony zastawką, to widać w jak dużym stopniu człowiek może decydować o zasobach wodnych jezior w tej zlewni. Od wielu lat wypływ z J. Przemęckiego jest sterowany jazem piętrzącym maksymalnie wody Kanału Przemęckiego do rzędnej 60,20 m n.p.m. W rezultacie część wód zasilających J. Przemęckie odpływa na południe do zlewni Młynówki Kaszczorskiej (Jańczak i in. 1998). W zlewni Młynówki Kaszczorskiej zasoby wodne jezior rozmieszczone są bardziej równomiernie. Blisko 10 mln m3 stanowią zasoby połączonych ze sobą jezior: Wieleńskiego i Osłonińskiego tj. 52 % z ponad 19 mln m3 wód jeziornych całej zlewni. Jezioro Lgińsko w górnej części zlewni to blisko 4,8 mln m3 co stanowi ok. 25 % zasobów. Pozostała część zasobów znajduje się w mniejszych jeziorach w środkowej części zlewni, w tym najwięcej (ponad 2 mln m3) w J. Białym z Małkim (Jańczak i in. 1998).

3.7. Budowle piętrzące

Odpływ powierzchniowy na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego jest regulowany za pomocą szeregu urządzeń hydrotechnicznych. Najważniejszy z nich to próg zlokalizowany na Strudze Kaszczorskiej w miejscowości Wieleń w km 6 + 675. Został on wybudowany w 1998 r. i ma na celu piętrzenie wody w ciągu jezior od Przemętu do Wielenia. Poziom piętrzenia jest regulowany za pomocą jazu (Mastyński i in., 1998). Parametry progu i jazu są następujące: • rzędna maksymalnego piętrzenia – 60,10 m n.p.m., • rzędna dna stanowiska górnego – 59,50 m n.p.m., • rzędna dna stanowiska dolnego – 58,90 m n.p.m., • maksymalne piętrzenie – 0,6 m,

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• światło – 6,5 m, • średni przepływ – SQ=0,808 m3/s,

3 • przepływ regulacyjny – Q10%=13,88 m /s,

3 • przepływ obliczeniowy – Q2%=19,56 m /s,

3 • przepływ obliczeniowy – Q1%=21,50 m /s, W ujściowym odcinku Kanału Przemęckiego (km 0+015) znajduje się jaz mający na celu odcięcie dopływu wielkich wód Południowego Kanału Obry do jezior oraz utrzymanie poziomu wody w jeziorach na wysokości 60,00 m n.p.m. w okresach niżówek (Mastyński i in., 1998). Parametry jazu: • rzędna maksymalnego piętrzenia – 60,90 m n.p.m. – o okresach wezbrań w Południowym Kanale Obry – i umożliwia wlewanie wód do Kanału Przemęckiego i systemu jezior oraz 60,00 m n.p.m. – w pozostałym okresie, • rzędna dna stanowiska dolnego – 59,47 m n.p.m., • maksymalne piętrzenie – 0,6 m, • światło – 2×2,5 m,

• wysokość piętrzenia – 0,9 m, W Dominicach na Kanale Boszkowskim (w km 1+470) znajduje się próg i jaz o następujących parametrach (Mastyński i in. 1998): • rzędna minimalnego piętrzenia – 61,00 m n.p.m., • rzędna maksymalnego piętrzenia – 61,30 m n.p.m., • rzędna dna – 60,55 m n.p.m., • światło – 1,5 m, • wysokość piętrzenia – 0,3 m. Zazwyczaj odpływ z Jeziora Dominickiego jest bardzo niewielki lub zanika zupełnie. Jest to wynikiem obniżenia poziomu lustra wody w tym zbiorniku (Mastyński i in., 1998, Łakomy 2008). Zdarzają się również przypadki zasypywania kanału. Niewielki wypływ z Jeziora Dominickiego nie równoważy znaczącego odpływu z jezior Wielkiego, Małego, Trzebidzkiego i Boszkowskiego (Łakomy 2008). Poza urządzeniami piętrzącymi na obszarze PPK istnieje szereg budowli hydrotechnicznych odgrywających ogromną rolę w kształtowaniu obiegu wody oraz mających wpływ na walory turystyczne, przede wszystkim na turystykę wodną (Kozdrój P. red. 2005a,b). Najważniejsze przepusty i mosty zlokalizowane na tym obszarze to:

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• Dopływ z Dominic – pozostałości przepustu betonowego poniżej jeziora Maszynek (∅0,4 m, L=8 m), • Dopływ z Dominic – przepust betonowy miedzy jeziorami Krzywce i Dominickim (∅0,8 m, L=9 m), • Kanał Boszkowski – przepust betonowy w km 1+422 (2×∅1,8 m, L=10 m, szerokość 6 m, rz.d. – 60,55 m n.p.m., rz.g. – 63,04 m n.p.m.), • Kanał Boszkowski – ceglany most kolejowy w km 1+240 (światło 6 m, L=10 m) • Kanał Boszkowski – kładka betonowa (szer. 2,2 m, światło 6 m), • Kanał Wielkie-Małe – most betonowy w km 0+200 (światło 7 m × 1,7 m, L=7 m, rz.g. 62,52 m n.p.m., rz.d. 61,91 m n.p.m.), • Kanał Boszkowskie-Małe – przepust betonowy w km 0+400 (światło 2,85 m × 2 m, L=8 m, rz.g. 60,27 m n.p.m., rz.d. 62,83 m n.p.m.), • Kanał Błotnicki – most żelbetowy w km 2+888 (światło 5 m, H=2 m, L=6 m, rz.g. 62,25 m n.p.m.), • Kanał Błotnicki – most żelbetowy w km 2+598 (światło 6,5 m, H=2 m, L=6 m, rz.g. 62,25 m n.p.m.), • Kanał Błotnicki – przepust ceglany w km 2+270 (światło 3 m, H=1,8 m, L=6 m), • Kanał Błotnicki – przepust ramowy w km 2+130 (światło 3 m, H=1,65 m, L=4 m), • Kanał Błotnicki – most kolejowy w km 1+350 (światło 5,7 m, L=4,5 m), • Kanał Błotnicki – most żelbetowy w km 0+514 (światło 5,8 m, H=2,45 m, L=7 m), • Most w miejscowości Olejnica (światło 5,7 m × 3,1 m, L=7,5 m),

• Most w miejscowości Osłonin (światło 4,4 m × 2,1 m, L=5 m),

• Kanał Łączący Trzytoniowe-Breńskie – most betonowy przy drodze asfaltowej z Brenna (światło 5 m × 2 m, szer.=6,5 m, L=12 m, rz.d. 69,78 m n.p.m, rz.g. 62,55 m n.p.m., rz.k. 61,78 m n.p.m), • Kanał Łączący Miałkie-Lincjusz – most betonowy przy drodze asfaltowej z Brenna (światło 10 m × 1,7 m, szer.=6,5 m, L=12 m, rz.d. 59,79 m n.p.m, rz.g. 62,45 m n.p.m., rz.k. 61,49 m n.p.m), • Kanał Papiernia – przepust betonowy na w km 0+300 (dwie rury o średnicy ∅1,25 m i długości L=10 m; rzędna dolna – 68,82 m n.p.m., rzędna górna – 71,14 m n.p.m. Wyżej wymienione mosty i przepusty mogą stanowić podstawę do projektowania urządzeń piętrzących ograniczających odpływ w okresie wiosennym.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

4. CHARAKTERYSTYKA EKOSYSTEMÓW WÓD POWIERZCHNIOWYCH

Cieki i jeziora obecne na obszarze Parku tworzą tzw. system rzeczno-jeziorny, swoistą jednostkę ekologiczną charakterystyczną dla młodych krajobrazów polodowcowych. Procesy transportu, wymiany, przetwarzania i nagromadzania materii, docierającej z otoczenia lądowego, z powietrza oraz generowanej w samym układzie, są w takim systemie modyfikowane przez silne oddziaływania wzajemne jezior i przepływających przez nie cieków (Bajkiewicz-Grabowska 2002). Jakość wód jeziornych kształtuje się pod wpływem przepływających przez nie cieków, z kolei jakość wody w ciekach jest silnie determinowana przez stan czystości i charakter obiegu materii w jeziorach. Strefy ujść cieków do jezior są miejscem segregacji cząstek niesionych ciekiem i ich intensywnej sedymentacji. Tworzą się w nich osady bogate w pierwiastki troficzne, na których rozwija się roślinność litoralna bogatsza i bardziej zróżnicowana, jak też o wyższej zawartości pierwiastków biogennych, azotu i fosforu, w tkankach liści i łodyg, niż taka sama roślinność w innych miejscach litoralu. Strefy takie są także miejscem przemiany struktury zespołów organizmów planktonowych: z potamicznych na limniczne w ujściu rzeki do jeziora i z limnicznych na potamiczne w wypływie z jeziora. Również zespoły makrobezkręgowców w takich strefach są bardziej zróżnicowane gatunkowo i obfitsze niż w innych środowiskach rzecznych i jeziornych, zwłaszcza w wypływach z jezior, gdzie rozwijają się obfite zespoły filtratorów wykorzystujących zawiesinę organiczną wynoszoną z jeziora (Hillbricht-Ilkowska, Wiśniewski, red. 1996). W wypadku Przemęckiego Parku Krajobrazowego funkcjonowanie istniejących systemów rzeczno-jeziornych może ulegać silnym zakłóceniom powodowanym przez skanalizowanie drobnych cieków, zmiany składu chemicznego wód w wyniku antropopresji i użytkowanie jezior.

4.1. Cieki 4.1.1.Warunki fizyczno-chemiczne Cieki Parku nie są obiektem systematycznych badań w ramach monitoringu diagnostycznego wód płynących. Informacje o ich stanie jakościowym pochodzą głównie z monitoringu diagnostycznego jezior, w którego ramach badane są dopływy do jezior i odpływy z jezior. W ramach tego monitoringu w odcinkach przyjeziornych Dopływu z Jeziora Dominickiego Młynówki Kaszczorskiej, wiosną i latem, badano 12-15 elementów, w tym m. in.: wskaźniki tlenowe (stężenie tlenu rozpuszczonego, ChZT Cr, ChZTMn, BZT5), wskaźniki troficzne (stężenia fosforanów i fosforu ogólnego oraz azotanów, azotu amonowego, azotu Kjeldahla i azotu ogólnego), przewodność elektrolityczna właściwa – jako wskaźnik ogólny zasolenia i liczba bakterii coli typu fekalnego – wskaźnik mikrobiologiczny. W minionym dziesięcioleciu przeprowadzono 3. krotnie badania przyjeziornych odcinków cieków związanych z jeziorami Dominickim, Przemęckim Północnym, Lgińsko, Miałkim, Breńskim i Przemęckim Zachodnim (Wieleńskim): w roku 1997, w ramach prowadzonego przez IMGW Poznań programu badania jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego (Jańczak i in. 1997, 1998) oraz w latach 2000 2005 (w cieku powyżej i poniżej Jez. Dominickiego w latach 2001 i 2006, zaś jez. Lgińsko – w r. 2002) w

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych ramach monitoringu diagnostycznego jezior realizowanego przez WIOŚ Poznań, Delegaturę w Lesznie (Konopczyński 2003, Styczeń 2001, WIOŚ 2005, 2007). Klasyfikacje wód dla potrzeb niniejszej diagnozy, z braku aktualnych stosownych regulacji prawnych, przeprowadzono wykorzystując wartości graniczne wskaźników jakości wód wprowadzone nieobowiązującym już Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2004 r.2 W przyjeziornych odcinkach obu cieków jakość wody przedstawiała się niezadowalająco (rys. 4.1 a i b; 4,2 a i b). Dopływ z Dominic wyraźnie dzieli się na dwa odcinki wyraźnie różniące się jakością wód. W górnej części cieku, powyżej i poniżej Jez. Dominickiego, większość wskaźników troficznych i przewodność elektrolityczna właściwa osiągają wartości charakterystyczne dla wód I klasy, podczas gdy w dolnym biegu, w ujściu i wypływie z Jez. Przemęckiego Płn. – charakterystyczne dla II klasy jakości wód. Podobna prawidłowość dotyczy wskaźników związanych z obecnością materii organicznej (chemiczne i biochemiczne zapotrzebowanie tlenu oraz stężenie azotu organicznego (azot Kjeldahla). W górnym odcinku cieku najczęściej osiągają one wartości charakterystyczne dla wód II i III, zaś w dolnym odpowiadające IV, a nawet V klasie jakości wód. Niekorzystnie, w aspekcie zagrożenia eutrofizacją, przedstawia się tendencja wzrostu stężenia fosforu ogólnego w dopływie do Jez. Przemęckiego Płn w okresach letnich. Badany odcinek Młynówki Kaszczorskiej niesie wody mniej zróżnicowane w biegu cieku (rys 4.1 a i b), o wyższej jakości pod względem wskaźników troficznych niż Dopływ z Dominic, ale zbliżone do niego wartością wskaźników związanych z zanieczyszczeniem materią organiczną i o nieco gorszych warunkach mikrobiologicznych. W granicach charakterystycznych dla wód o najwyższej jakości (I klasa), utrzymywało się stężenie azotu amonowego, we wszystkich strefach i terminach badań, zaś przewodność elektrolityczna właściwa oraz stężenie fosforanów i azotanów: w wszystkich strefach z wyjątkiem ujścia cieku do jeziora Lgińsko. Najmniej korzystnie przedstawiały się elementy wskazujące na zanieczyszczenie materią organiczną:, które w licznych wypadkach osiągały poziom właściwy dla wód IV klasy jakości. Pewien optymizm budzi wyraźna tendencja spadkowa tych wskaźników w kolejnych latach badań, zwłaszcza w odpływie z jeziora Przemęckiego Zachodniego (Wieleńskiego).

2 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. Nr 32, poz. 284 z 2004.r.) ekspirowało z dniem 1 stycznia 2005 r., jednak wobec braku nowych odnośnych regulacji bywa stosowane z konieczności. 46

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 4.1 a. Dopływ z Dominic – jakość wód; wskaźniki tlenowe, zasolenia i mikrobiologiczne (na podstawie Jańczak i in. 1998 oraz niepublikowanych materiałów WIOŚ). W – okres wiosenny, L – okres letni 47

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 4.1 b. Dopływ z Dominic – jakość wód; wskaźniki troficzne. (na podstawie Janczar i in. 1998 oraz niepublikowanych materiałów WIOŚ). W – okres wiosenny, L – okres letni.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 4.2 a. Cieki. Młynówka Kaszczorska – jakość wód; wskaźniki tlenowe, zasolenia i mikrobiologiczne. W – okres wiosenny, L – okres letni.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 4.2 b. Młynówka Kaszczorska – jakość wód; wskaźniki troficzne. W – okres wiosenny, L – okres letni

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

4.2. Jeziora Oceny cech fizykochemicznych i chemizmu wód jeziornych Przemęckiego Parku Krajobrazowego oparto na wynikach programu badań jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego zrealizowanego w 1997 przez. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział w Poznaniu (Jańczak i in. 1997, 1998a i b) oraz publikowanych (Styczeń 2001) i niepublikowanych wynikach monitoringu diagnostycznego zrealizowanego przez WIOŚ Poznań Delegaturę w Lesznie. Jedną z właściwości ekosystemów jeziornych ważną z punktu widzenia przepływu energii i obiegu w toni wodnej substancji chemicznych jest dynamika wód. Jest ona w dużym stopniu zależna od morfologii mis zbiorników wodnych i czynników klimatycznych wpływających na termikę wód oraz pobudzających ich ruch. Cechami diagnostycznymi dynamiki wód są miedzy innymi rozkład temperatury i stężenia rozpuszczonego tlenu w profilu pionowym zbiornika. Większość jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego, ze względu na niewielka głębokość i podatność na mieszanie należy do typu polimiktycznych (pleomiktycznych). Zbiorniki tego typu są mieszane w ciągu roku wielokrotnie do dna, co powoduje wyrównywanie w profilu pionowym jeziora temperatury wody, stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie i składu chemicznego wody, ułatwia także włączanie w procesy produkcji pierwotnej w jeziorze substancji uwalnianych z osadów. Wysoki stosunek powierzchni dna czynnego do objętości warstwy trofogenicznej stymuluje w tych jeziorach procesy eutrofizacji. W okresach bezwietrznych mogą w tych jeziorach powstawać nagle ostre deficyty tlenowe w wyniku szybkiego zużywania tlenu w procesach mineralizacji materii organicznej wyprodukowanej w ekosystemie i dopływającej z zewnątrz. Sytuacje takie notowano w kilku jeziorach polimiktycznych Parku (rys.4.3). Zmiany temperatury wody w ich profilu pionowym przybierały charakter skoku termicznego (spadek większy niż 1K/m głębokości), a w wodzie naddennej wykształcał się całkowity długotrwały deficyt tlenowy. W niektórych zbiornikach (jeziora Trzytoniowe i Przemęckie Płn.) opisane zjawisko notowano w obu analizowanych sezonach letnich, w innych (Breńskie, Wieleński) wystąpiło tylko w jednym. Występowanie w jeziorach płytkich deficytów tlenowych latem, gdy temperatura ich wód naddennych jest wysoka może powodować znaczne ich użyźnianie, ponieważ niedobory tlenu w strefie kontaktowej wody i osadów stymulują uwalnianie skumulowanych w osadach pierwiastków troficznych, zwłaszcza mineralnych form fosforu, łatwo dostępnych dla producentów pierwotnych (glonów, roślin zielonych) (Wiśniewski 1994, Wiśniewski, Zdanowski 2004)). Mogą zatem być czynnikiem przyspieszającym eutrofizację jezior i degradację ich ekosystemów. Najgłębsze jeziora Parku:, wykazują cechy zbiorników dimiktycznych. Są one dwukrotnie w ciągu roku: wiosną i jesienią, mieszane do dna, natomiast w okresie lata i wczesnej jesieni następuje w nich podział słupa wody (stratyfikacja, uwarstwienie) na warstwę powierzchniową, ciepłą (epilimnion) i naddenną, zimną (hypolimnion), rozdzielone warstwą skoku termicznego (metalimnion). Mieszana jest tylko ciepła warstwa powierzchniowa, zaś dolna, chłodniejsza pozostaje we względnym bezruchu. Jeziora te cechuje znaczne zróżnicowanie właściwości fizykochemicznych wody w profilu pionowym. Niski na ogół stosunek powierzchni dna

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych czynnego do objętości warstwy trofogenicznej spowalnia w tych jeziorach procesy eutrofizacji i zwiększa ich odporność na antropopresję.

Rys. 4.3. Profile termiczno-tlenowe jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego w okresach letnich (sierpień) 2000 r. (linie z trójkątami) i 2005 r. (linie z krzyżykami).

Jeziora dimiktyczne, którymi w Parku są Dominickie, Lgińsko i Białe, charakteryzuje chłodniejszy hypolimnion niż w jeziorach polimiktycznych (8-17oC) i obecność mniej lub bardziej ostrych deficytów tlenowych nad dnem (rys. 4.3 – Jez. Białe, 4.4 i 4.5.). Przezroczystość (widzialność krążka Secchiego) jest cechą odwrotnie zależną od żyzności jeziora, informującą o miąższości warstwy trofogenicznej. W jeziorach Parku przezroczystość średnia dla wiosny i lata wahała się granicach od 0,7 m (Białe-Miałkie) do 3,2 m (Dominickie) (tab. 4.1.a i b).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Tabela 4.1. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego; chemizm wody (na podstawie materiałów WIOŚ oraz Jańczak i in. 1988). Wartości: W –z okresu wiosennego; L –z okresu letniego; W/L – średnie dla wiosny i lata

A. Jeziora zlewni Dopływu z Dominic

kie s ckie ckie i ę

Element Sezon Jednostka nocne ł e (Buckie) Wielkie ł Krzywce Pó Przem Domin Trzebidzkie Boszkow Ma 1997 2006 1997 1997 1997 1997 2005 woda podpowierzchniowa SD W/L m 1,7 3,2 0,5 0,8 0,95 0,8 0,6 PE W/L S/cm 516 404 508 661 783 709 617 pH W 8,3 8,2 8,7 8,6 8,4 8,6 8,4 3 ChZTCr2O7 W mg O2/dm 41,0 25,4 65,9 61,0 56,1 148,8 51,2 3 BZT5 L mg O2/dm 3,2 0,7 5,0 5,1 5,4 5,3 9,1 Seston W/L mg s.m./dm3 1,7 13,0 Chlorofil a W/L mg/dm3 6,5 73,6 Azot mineralny W mg N/dm3 0,080 0,220 0,328 0,274 0,626 0,209 0,304 Azot całkowity W/L mg N/dm3 1,24 0,81 3,25 1,92 2,22 2,00 2,76 Fosforany W mg P/dm3 0,006 0,013 0,003 0,015 0,003 0,007 0,009 Fosfor całkowity W/L mg P/dm3 0,166 0,029 0,143 0,120 0,042 0,083 0,287 Ca L mg Ca/dm3 70,4 60,2 91,2 113,6 120,0 99,2 72,9 Mg L mg Mg/dm3 6,0 17,0 12,8 19,6 20,6 19,6 20,9 K L mg K/dm3 3,4 8,0 7,9 9,2 7,1 7,0 Na L mg Na/dm3 24,6 12,7 12,2 12,5 12,0 19,9 Fe L mg Fe/dm3 0,06 0,10 0,18 0,21 0,23 chlorki L mg Cl/dm3 15,3 21,6 29,4 35,7 40,8 34,5 29,2 3 siarczany L mg SO4/dm 74,1 48,6 87,8 87,6 143,8 115,8 102,1 woda naddenna 3 BZT5 L mg O2/dm 3,3 Azot amonowy L mg N/dm3 0,01 Fosforany L mg P/dm3 0,023 Fosfor całkowity L mg P/dm3 0,03

SD – widzialność krążka Secchiego PE – przewodność elektrolityczna właściwa

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

B. Jeziora zlewni Młynówki Kaszczorskiej

kie ł ckie ckie nie sko ę ę skie ź ń Element Sezon Jednostka ń e Mia ł rodkowe Lgi Lincjusz Brze Bre Ś Zachodnie Przem Przem Zapowiednik Bia

2002 1997 1997 1997 2005 2005 2005 2005 woda podpowierzchniowa SD W/L m 1,0 1,1 0,9 1,2 0,7 0,9 0,8 0,9 PE W/L S/cm 493 545 482 468 495 491 467 450 pH W 8,1 8,6 8,5 8,5 8,6 8,3 8,2 8,4 3 ChZTCr2O7 W mg O2/dm 28,3 35,8 48,6 38,4 48,8 43,8 52,5 47,1 3 BZT5 L mg O2/dm 7,1 3,5 8,1 3,5 6,1 5,0 7,2 4,9 Seston W/L mg s.m./dm3 11,6 16,2 14,5 12,4 15,1 Chlorofil a W/L mg/dm3 62,8 34,6 24,8 66,8 43,1 Azot mineralny W mg N/dm3 0,670 0,054 0,027 0,027 0,490 0,630 0,210 0,540 Azot całkowity W/L mg N/dm3 1,42 1,49 1,93 1,09 2,16 1,93 2,49 2,05 Fosforany W mg P/dm3 0,065 0,003 0,003 0,003 0,027 0,003 0,009 0,006 Fosfor całkowity W/L mg P/dm3 0,137 0,110 0,274 0,150 0,090 0,079 0,201 0,098 Ca L mg Ca/dm3 52,5 62,5 62,4 59,2 55,5 52,5 55,1 61,1 Mg L mg Mg/dm3 10,8 5,0 6,0 12,8 8,5 9,5 15,7 11,4 K L mg K/dm3 3,7 3,15 3,5 5,2 3,8 Na L mg Na/dm3 10,1 14,9 15,7 18,0 16,4 Fe L mg Fe/dm3 0,17 0,03 0,13 chlorki L mg Cl/dm3 18,9 18,2 9,6 12,1 15,4 20,4 29,4 26,0 3 siarczany L mg SO4/dm 62,4 51,6 19,1 31,3 25,1 55,1 59,7 38,6 woda naddenna 3 BZT5 L mg O2/dm 22,5 6,9 5,3 Azot amonowy L mg N/dm3 2,02 1,86 Fosforany L mg P/dm3 0,298 0,104 0,072 Fosfor całkowity L mg P/dm3 0,339 0,171 0,126

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Średnia dla sezonów wiosennego i letniego zawartość chlorofilu a w wodzie podpowierzchniowej większości jezior, w których byłą badana, utrzymywała się w granicach między 24,8 g/l (Jez. Breńskie), a 73,6 g/l (Jez. Przemęckie Północne), t.j. znacznie powyżej wartości 10 g/l, którą uznaje się powszechnie za graniczną dla zakwitów wody. Stężenia chlorofilu mniejsze (6,5 g/l) notowano wyłącznie w Jez. Dominickim (tab. 4.1a i b).). Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego są bogate w wapń i magnez. Wraz z jeziorami Ziemi Lubuskiej wyróżniają się pod tym względem wśród jezior Polski (Korycka 1991). Stężenie wapnia w wodzie powierzchniowej osiągało 52,5-120,0 mg Ca/l, w jeziorach zlewni Dopływu z Dominic zawierało się między 70 ma Ca/l, a 120 mg Ca/l, w jeziorach zlewni Młynówki Kaszczorskiej było blisko bardziej wyrównane i znacznie niższe (52-62 mg Ca/l) Stężenie magnezu rozpuszczonego w wodzie powierzchniowej także było relatywnie wysokie i osiągało 5,0 – 20,9 mg Mg/l j (tab. 4.1a i b). Wysokie koncentracje obu tych kationów wskazują na wodoroweglanowy charakter zasolenia wód Parku. Układ taki dominuje w jeziorach sukcesji harmonicznej występujących na Niżu Europejskim (Korycka 1991). Mechanizmem określającym stopień zbuforowania wód takich jezior jest układ węlanowy (CO2-HCO3-CO3). Przeciwdziała on nagłym zmianom odczynu pH, a także zmniejsza zagrożenie zakwaszeniem wód. W konsekwencji jeziora Parku charakteryzuje lekko zasadowy odczyn pH wód powierzchniowych, między 8,1 a 8,7 (tab. 4.1a i b) Wartość odczynu mniejszą niż 8,0 zanotowano jedynie w Grzebynku i Jez. Czarnym k. Krzyżkówka. Jednym z efektów zasobności jezior Parku w wapń jest nieobecność na jego obszarze zbiorników kwaśnowodnych, oligo- lub polihumusowych – dystroficznych, charakterystycznych dla obszarów leśnych w młodych krajobrazach polodowcowych Polski północno-wschodniej. Przewodnictwo elektrolityczne, określające stopień zasolenia wód, zmieniało się między jeziorami PPK w niezbyt szerokim zakresie 404-783. Najwyższą wartość zanotowano w jez. Trzebidzkim (tab. 4.1a i b). Jeziora Parku są znacznie zróżnicowane pod względem zawartości w wodzie pierwiastków eutrofizujących. Koncentracje fosforu ogólnego w powierzchniowych warstwach wody wahały się latem 0,03 mg P/l (Jez. Dominickie) do 0,27 mg P/l (Zapowiednik). Stężenia azotu ogółem w wodach powierzchniowych zawierały się między 0,81 mg N/l (Jez. Dominickie) do 3,25 mg N/l (Jez. Wielkie). Przeciętne stężenia fosforu były nieco wyższe w jeziorach zlewni Młynówki Kaszczorskiej, zaś azotu w jeziorach zlewni Dopływu z Dominic. Zasilanie zewnętrzne jezior w biopierwiastki było relatywnie wysokie. Ładunki fosforu wnoszone do jezior, odnośnie których były dane niezbędne do takich szacunków, kilkakrotnie przekraczały wielkość ładunków niebezpiecznych obliczonych wg kryterium hydraulicznego Vollenweidera (1976) (Jańczak i in.1978).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008

ń 56 Pozna Ś O WI ch z kany s ów uzy ł a (na podstawie materi nacji letniej tag o w okresach s enoweg imu termiczno-tl ż e

nie r wa wodnych o nic ż temów s rodowiska, 2008 Ś ie – zró ekosy k nic mi Ochrony w Lesznie). o ł Oddzia Jezioro D

Operat ochrony zasobów i Rys. 4 Narodowa Fundacja Rys. 4.5 Jezioro Lgińsko – profile termiczno tlenowe w okresach stagnacji letniej (na podstawie na podstawie materiałów uzyskanych z WIOŚ Poznań Oddział w Lesznie).

4.3. Użytkowanie wód Wody powierzchniowe Parku są głównie użytkowane jako obiekty rekreacji i turystyki wodnej, a w mniejszym stopniu także gospodarczo i jako odbiorniki oczyszczonych w różnym stopniu ścieków. Wody powierzchniowe Parku należą do Regionu Wodnego Środkowej Odry administrowanego przez RZGW we Wrocławiu. Rozporządzeniem Dyrektora RZGW we Wrocławiu3 na obszarze Parku i jego sąsiedztwie zostało ustanowionych 6 obwodów rybackich: VIII.7. Obwód rybacki Jezioro Dominickie na rzece Kanał Przemęcki nr 1 Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Dominickie oraz wody rzeki Kanał Przemęcki na odcinku wyznaczonym w jej: 1) górnym biegu – wypływem z jeziora Maszynek; 2) dolnym biegu - linią prostą, prostopadłą do lewego brzegu rzeki Kanał Przemęcki, przechodzącą przez punkt położony u zbiegu prawego brzegu rzeki Kanał Przemęcki z lewym brzegiem rzeki Rów Grotnicki

3 Rozporządzenie Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu z dnia 6 stycznia 2004 r. w sprawie ustanowienia obwodów rybackich (Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego Nr 8, poz. 192, Dziennik Urzędowy Województwa Lubuskiego Nr 3, poz. 69, Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego Nr 1, poz. 1, Dziennik Urzędowy Województwa Opolskiego Nr 3, poz. 62, Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego Nr 1, poz. 8) Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

- wraz z wodami dopływów jeziora Dominickie i wodami dopływów rzeki Kanał Przemęcki na wymienionym odcinku oraz z wodami jezior Maszynek i Krzywce. VIII.8. Obwód rybacki Jezioro Wielkie na rzece Kanał Przemęcki nr 2 Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Wielkie oraz wody rzeki Kanał Przemęcki na odcinku wyznaczonym w jej: 1) górnym biegu - linią prostą, prostopadłą do lewego brzegu rzeki Kanał Przemęcki, przechodzącą przez punkt położony u zbiegu prawego brzegu rzeki Kanał Przemęcki z lewym brzegiem rzeki Rów Grotnicki; 2) dolnym biegu - osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Boszkowo z miejscowością Bucz - wraz z wodami dopływów jeziora Wielkie i dopływów rzeki Kanał Przemęcki na wymienionym odcinku oraz z wodami jezior i wodami zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, usytuowanych na wodach dopływów jeziora Wielkie, wodach rzeki Kanał Przemęcki i wodach jej dopływów na tym odcinku. VIII.9. Obwód rybacki Jezioro Boszkowskie na rzece Kanał Przemęcki nr 3 Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Boszkowskie oraz wody rzeki Kanał Przemęcki na odcinku wyznaczonym w jej: 1) górnym biegu - osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Boszkowo z miejscowością Bucz; 2) dolnym biegu - osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Błotnica z miejscowością Radomierz - wraz z wodami jej dopływów na tym odcinku. VIII.10. Obwód rybacki Jezioro Przemęckie na rzece Kanał Przemęcki nr 4 Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Przemęckie oraz wody rzek: 1) Kanał Przemęcki - na odcinku wyznaczonym w jej górnym biegu osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Błotnica z miejscowością Radomierz, a w dolnym biegu osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Zaborowo z miejscowością Przemęt; 2) Kanał Kaszczorski (Młynówka Kaszczorska) - na odcinku wyznaczonym w jej górnym biegu osią podłużną mostu na drodze lokalnej Brenno wieś – Brenno Ostrów, a w dolnym biegu osią podłużną mostu na drodze w miejscowości Kaszczor - wraz z wodami dopływów jeziora Przemęckie i wodami dopływów wymienionych odcinków rzek oraz z wodami jezior i wodami zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, usytuowanych na wodach dopływów jeziora Przemęckie, wodach wymienionych odcinków rzek Kanał Przemęcki i Młynówka Kaszczorska, oraz wodach ich dopływów na tych odcinkach. VIII.11. Obwód rybacki Jezioro Lgińsko na rzece Kanał Kaszczorski nr 1 58

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Lgińsko (Lgiń Duży) oraz wody rzeki Kanał Kaszczorski (Młynówka Kaszczorska) na odcinku od jej źródła do osi podłużnej mostu na drodze łączącej miejscowość Brenno z miejscowością Zaborowiec, wraz z wodami dopływów jeziora Lgińsko i wodami dopływów rzeki Kanał Kaszczorski na tym odcinku oraz z wodami jezior i wodami zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, usytuowanych na wodach dopływów jeziora Lgińsko i wodach rzeki Kanał Kaszczorski oraz wodach jej dopływów na tym odcinku. VIII.12. Obwód rybacki Jezioro Białe-Miałkie na rzece Kanał Kaszczorski nr 2 Obwód rybacki obejmuje wody jeziora Białe-Miałkie oraz wody rzeki Kanał Kaszczorski (Młynówka Kaszczorska) na odcinku wyznaczonym w jej: 1) górnym biegu - osią podłużną mostu na drodze łączącej miejscowość Brenno z miejscowością Zaborówiec; 2) dolnym biegu - osią podłużną mostu na drodze lokalnej Brenno wieś – Brenno Ostrów - wraz z wodami dopływów jeziora Białe-Miałkie i wodami dopływów rzeki Kanał Kaszczorski na tym odcinku oraz z wodami jezior i wodami zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, usytuowanych na wodach dopływów jeziora Białe-Miałkie i wodach rzeki Młynówka Kaszczorska oraz wodach jej dopływów na tym odcinku. W obwodach nr nr VIII.6 i VIII.11 użytkownikiem jest Polski Związek Wędkarski (PZW) Okręg w Lesznie, w pozostałych – PZW Okręg w Poznaniu. Gospodarka rybacka w jest prowadzona w oparciu o aktualne operaty rybackie (Łakomy 2005a, b, c, d, e i f). W oparciu o rozpoznanie uwarunkowań prawnych, przyrodniczych i społecznych określa sposób prowadzenia gospodarki rybackiej w obwodzie, w tym, m.in.: typ gospodarki, źródła finansowania, sposoby regulacji wielkości i struktury populacji ryb, przedsięwzięcia i zabiegi ochronne. Wskazuje także na problemy i obszary napięć między gospodarką rybacką a innymi sposobami użytkowania wód Parku, w tym na ograniczenia ochrony i restytucji cennych i zagrożonych gatunków krągłoustych i ryb. Jako podstawowy model gospodarowania dla wód obwodu przyjęto gospodarkę wędkarską z elementami gospodarki rybackiej, głównie zarybieniami i odłowami badawczymi. W celu ochrony tarła ryb, ustanowiono na wodach Parku cztery obręby ochronne4: • Obręb „Jezioro Zaborowskie” (J. Przemęckie Małe – przyp. aut.) – położony na terenie gminy Przemęt, ustanowiony w okresie od 1 marca do 15 maja. Wchodzi on w skład obwodu rybackiego VIII.10 Jezioro Przemęckie i obejmuje całą powierzchnię Jeziora Przemęckiego Małego; • Obręb „Jezioro Przemęckie (J. Przemęckie Północne – przyp. aut.) – położony na terenie gminy Przemęt, ustanowiony w okresie od 1 marca do 1 maja. Wchodzi on w skład obwodu

4 Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego nr 30/01 z dnia 25.09.2001 r. (Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego Nr 118 z dn. 27.09.2001 r. poz. 2259) 59

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

rybackiego VIII.10 Jezioro Przemęckie i obejmuje obszar wodny położony pomiędzy wschodnim brzegiem Wyspy Konwaliowej na całej jej długości a przeciwległym brzegiem jeziora; • Obręb „Jezioro Dominickie” – położony na terenie gminy Włoszakowice, ustanowiony w okresie od 1 marca do 15 lipca. Wchodzi on w skład obwodu rybackiego VIII.7 Jezioro Dominickie i obejmuje całą zatokę położoną w południowo-zachodniej części jeziora. Granicę obwodu wyznacza linia roślinności wynurzonej tworząca charakterystyczny cype, biegnaca dalej prostopadle do przeciwległego brzegu jeziora od strony wsi Dominice; • Obręb „Jezioro Brzeźne” – położony na terenie gminy Wijewo, ustanowiony w okresie od 1 marca do 30 czerwca. Wchodzi on w skład obwodu rybackiego VIII.12 Jezioro Białe-Miałkie i obejmuje całą powierzchnię płytkiej zatoki Jeziora Rzeźnego od strony dopływu z jeziora Zapowiednik. Jeziora Parku są również atrakcyjnym miejscem wypoczynku i rekreacji. Nad wieloma z nich funkcjonują liczne ośrodki kempingowe i pola namiotowe, zorganizowane i dzikie kąpieliska, wypożyczalnie sprzętu pływającego, pomosty i inne instalacje ułatwiające korzystanie z wód (tab. 4.2).

Tabela 4.2. Baza wypoczynkowa nad jeziorami Przemęckiego Parku Krajobrazowego w 1996 r. (za Jańczak i in. 1997) Liczba ośrodków Liczba kempingów i Liczba działek Łączna liczba osób wypoczywających (tys. wypoczynkowych pól namiotowych letniskowych osób) w sezonie w weekendy 89 9 1 740 18-24 33-45

Stwarza to poważne zagrożenie dla stanu i funkcjonowania ekosystemów jeziornych , ponieważ cała niemal aktywność rekreacyjno-pobytowa koncentruje się w bezpośrednim otoczeniu jezior. Dotyczy to zwłaszcza największego i najcenniejszego Jez. Dominickiego. Tylko w jego otoczeniu w 1996 r. funkcjonowały 63 ośrodki wypoczynkowe 4, kampingi i pola namiotowe, istniało 900 działek letniskowych, liczba wypoczywających w sezonie osiągała 7-10 tys. osób, zaś w weekendy 15-20 tys. osób. (Jańczak op. cit.). Przedstawiona presja w okresie minionego dziesięciolecia najprawdopodobniej wzrosła, gdyż obserwuje się nowe podziały gruntów pod zabudowę rekreacyjną.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 13. Wędkarz nad Południowym Kanałem Obry

Fot. 14. Plaża nad Jeziorem Osłonińskim w Osłoninie

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

5 WALORYZACJA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH 5.1.Zasoby wodne Przedmiotem waloryzacji jest stan ilościowy i jakościowy zasobów wodnych na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Waloryzację cieków można przeprowadzić biorąc pod uwagę naturalność cieków (wód płynących). Na obszarze Parku można wyróżnić 3 kategorie cieków:

• kategoria 1 – cieki naturalne, nie przekształcone przez człowieka. Do tej kategorii można zaliczyć niewielkie fragmenty małych cieków;

• kategoria 2 – cieki przekształcone, czyli odcinki cieków naturalnych przekształconych w wyniku prac hydrotechnicznych (Wencerka, Struga Kaszczorska, kanały łączące jeziora);

• kategoria 3 – cieki sztuczne, do których można zaliczyć rowy melioracyjne, rowy odwadniające drogi, cieki doprowadzające wodę do stawów hodowlanych itp. do tej kategorii zalicza się m.in. cieki łączące stawy hodowlane oraz sieć rowów odwadniających itp. Przestrzenny układ poszczególnych kategorii cieków został przedstawiony na rys 3.3. Należy zwrócić uwagę, że niekiedy nie jest możliwe odróżnienie cieków sztucznych od przekształconych odcinków cieków naturalnych, z tego względu cieki naturalne i przekształcone przez człowieka zostały potraktowane łącznie. Waloryzacja wód podziemnych została przedstawiona w Atlasie hydrogeologicznym Polski (Paczyński, red. 1995a, b) i na mapach hydrogeologicznych wydawanych przez Państwowy Instytut Geologiczny. Autorzy, przy waloryzacji poziomów użytkowych i Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, uwzględnili: jakość wód podziemnych, stopień izolacji poziomów użytkowych, dostępność zasobów wód powierzchniowych, jako alternatywnego źródła zaopatrzenia oraz deficytowość i stan degradacji środowiska. Celem waloryzacji jest ocena systemów wód podziemnych, stopnia ich odporności na antropopresję oraz:

• wyodrębnienie wód o dobrej i bardzo dobrej jakości wymagających szczególnej ochrony, a często także ograniczenia w poborze,

• określenie znaczenia wód podziemnych dla zaopatrzenia, rosnącego w obszarach deficytowych, ekologicznie zagrożonych oraz wszędzie tam, gdzie brak alternatywnego źródła zaopatrzenia. W rejonach o szczególnym znaczeniu wód podziemnych, ich ranga waloryzacyjna wzrasta, również w odniesieniu do wód średniej jakości (Paczyński, red. 1993 i 1995). Przy waloryzacji uwzględniono kryteria główne i uzupełniające. Kryteria główne stanowiły:

• jakość wody, ujęta w 4 klasach: - bardzo dobra – nie wymagająca uzdatniania, - dobra – wymagająca nieznacznego uzdatniania, bez komponentów chemicznych, lecz wrażliwa na zanieczyszczenia,

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

- średnia – zdatna do picia, po nieskomplikowanych zabiegach uzdatniających, - zła – wymagająca kosztownych i skomplikowanych procesów oczyszczania,

• stopień izolacji poziomu wodonośnego, uwarunkowany miąższością i udziałem w nadkładzie (stropie) utworów słabo przepuszczalnych. W rejonach słabiej rozpoznanych stosowano umowny podział: - do 50 m – brak izolacji, - 50-150 m – izolacja częściowa, - ponad 150 m – izolacja pełna. Umowną punktację kryteriów głównych ustalających jednostkową wartość systemów wodonośnych ilustruje tab. 4.1.

Tabela 5.1. Jednostkowa wartość wód podziemnych (Wi) – kryterium główne w waloryzacji wód podziemnych (wg Paczyńskiego, red. 1993 i 1995). Izolacja poziomu wodonośnego Jakość wody dobra częściowa brak Bardzo dobra 10 7 5 Dobra 8 5 3 Średnia 6 3 1 Zła 0,5 0,5 0,5

Należy zwrócić uwagę, że obecnie brak jest aktualnego rozporządzenia dotyczącego sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu wód podziemnych, ocena jakości wód jest wykonywana na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284). Rozporządzenie to straciło moc 01.01.2005 r. Zgodnie tym z rozporządzeniem wyróżnia się pięć klas jakości wód: klasa I – wody o bardzo dobrej jakości, klasa II – wody dobrej jakości, klasa III – wody zadowalającej jakości, klasa IV – wody niezadowalającej jakości i klasa V – wody złej jakości (patrz rozdział 3) Kryteria uzupełniające obejmowały zasobność (dostępność) wód powierzchniowych (α), jako alternatywnego źródła zaopatrzenia, wyrażoną modułem odpływu podziemnego oraz deficytowość obszaru (ß) wyrażona stanem rezerw zasobów wód podziemnych (tab.4.2).

Wynik waloryzacji (W) został ustalony w postaci punktowej (W = W1·α·ß) w pięciostopniowej skali oraz dostosowanych do niej wskaźników przeliczeniowych dla zasobów wód podziemnych

(Qw) (tab. 4.3).

Wskaźnik Qw pełni funkcję: • mnożnika zasobów dyspozycyjnych, określając rangę poziomu wodonośnego w skali kraju i

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych regionów, • stanowi podstawę dla ustalania ceny wody podziemnej, a także jej relacji do wody powierzchniowej, • odgrywa ważną rolę przy wydzielaniu regionalnych stref ochronnych, a także poziomów wodonośnych, gdzie przewiduje się reglamentację wód podziemnych.

Tabela 5.2. Kryteria uzupełniające w waloryzacji wód podziemnych (wg Paczyńskiego, red. 1993 i 1995). Wskaźniki przeliczeniowe Kryteria Parametry i oceny (α, ß) < 3 dm3/s × km2 1,25 3-5 dm3/s × km2 1,2 Moduł odpływu q 5-10 dm3/s × km2 1,1 > 10 dm3/s × km2 1 < 25% 1,5 Deficytowość, stan rezerw 25-27% 1,25 zasobowych > 75% 1

Tabela 5.3. Waloryzacja wód podziemnych (wg Paczyńskiego, red. 1993 i 1995). Wskaźnik przeliczeniowy Klasa W punktach (Qw) A. Bardzo mała wartość < 2 l,1-1,4 śr. 1,2 B. Mała wartość 2-5 l,5-2,0 śr. l ,7 C. Średnia wartość 5-10 2,2-3,0 śr. 2,6 D. Duża wartość 10-15 śr. 3,5 E. Bardzo duża wartość > 15

Ocena waloryzacyjna ma charakter szacunkowy, co wynika nie tylko z przyjętych założeń metodycznych, lecz również uśrednionych wartości. Obszar Parku znajduje się w zasięgu Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 307. Wody znajdują się w międzymorenowych utworach porowych wieku czwartorzędowego. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne szacowane są na 19 tys. m3/d. W świetle tej waloryzacji wody podziemne na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego są zaliczane do wód o dużej i bardzo dużej wartości, co podkreśla szczególną cenność tego obszaru (Kleczkowski 1990, Paczyński, red. 1993 i 1995). Kolejnym elementem waloryzacji zasobów wód podziemnych jest stopień zagrożenia. Na obszarze Parku wydziela się cztery typy obszarów różniących się stopniem zagrożenia wód podziemnych (wysoki, średni, niski, bardzo niski) głównego użytkowego poziomu wodonośnego (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Obszary o wysokim stopniu zagrożenia charakteryzuje brak izolacji głównego poziomu wodonośnego od powierzchni terenu oraz obecność ognisk zanieczyszczeń, które mogą spowodować zanieczyszczenie wód podziemnych. Takie warunki występują na obszarach przyjeziornych, a w szczególności: NE brzegu Jeziora Dominickiego, w okolicach Brenna i Wijewa, a także Wielenia Zaobrzańskiego, Kaszczora i Osłonina (bezpośrednia zlewnia jezior 64

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Breńskiego, Białego, Trzytoniowego, Wieleńskiego, Osłonińskiego). Wysoki stopień zagrożenia wód podziemnych jest również charakterystyczny dla doliny odwadnianej przez Południowy Kanał Obry. Teren ten obejmuje na obrzeże PPK okolice Przemętu wraz ze zlewnią Jeziora Przemęckiego Małego (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Na ogół wody podziemne tych obszarów są średniej i złej jakości, a przekroczenia dopuszczalnych zawartości żelaza i manganu są stosunkowo wysokie (klasa IIb). Wody te często charakteryzują się zanieczyszczeniami związkami azotu (NH4) (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002) Obszary o średnim stopniu zagrożenia charakteryzuje słaba izolacja głównego poziomu wodonośnego od powierzchni terenu i obecność ognisk zanieczyszczeń (na terenach wykorzystywanych rolniczo) oraz brak izolacji przy braku ognisk zanieczyszczeń w masywach leśnych o utrudnionej dostępności. Głównym zagrożeniem dla jakości wód tej strefy jest, podobnie jak w innych rejonach, gospodarka rolna i niekontrolowane zrzuty ścieków z osiedli wiejskich, gospodarstw rolnych, ośrodków wczasowych i niektórych przedsiębiorstw. Średnim stopniem zagrożenia charakteryzuje się największa część PPK. Jakość wód tych obszarów nie różni się w sposób znaczący od jakości wody w innych rejonach. Na ogół występują tu wody średniej jakości (klasy IIb), lokalnie w pojedynczych otworach lepsze jakościowo wody klasy IIa lub wody o gorszej jakości, klasy III (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002). Obszar o niskim stopniu zagrożenia charakteryzuje słaba izolacja głównego poziomu wodonośnego od powierzchni terenu oraz brak ognisk zanieczyszczeń. Takie warunki panują na terenie kompleksów leśnych o utrudnionej dostępności. Występują tu wody o średniej jakości (klasy IIb), lokalnie stwierdza się podwyższoną koncentrację żelaza i manganu (Fuszar 2002, Malinowska-Pisz 2002, Ziółkowski 2002).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 15. Kanał Papiernia łączący jeziora Zapowiednik i Brzeżne przy leśniczówce Papiernia – przekształcony ciek naturalny

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

5.1.Ekosystemy wodne

Najczęściej ekosystemy wodne są waloryzowane z punktu widzenia: • podatności na degradację; • jakości (czystości) wód (ogólnie lub z w aspekcie warunków bytowania dla określonych grup organizmów, ważnych ze względów przyrodniczych, np. gatunków chronionych, lub z powodów gospodarczych, np. ryb łososiowatych i karpiowatych); • stanu troficznego. Oceny podatności jezior na degradację i ogólnej jakości wód jeziorowych (System Oceny Jakości Jezior - SOJJ), opracowane w Instytucie Ochrony Środowiska (Kudelska i in. 1992), po akceptacji i zaleceniu przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w 1992 r. do stosowania przez służby ochrony środowiska, zostały wprowadzona do praktyki monitoringu podstawowego jezior, a w następnych latach wraz z reorganizacją systemu monitoringu środowiska, do monitoringu diagnostycznego jezior. Oceny stanu troficznego są nieobowiązującym, chociaż często niezbędnym elementem waloryzacji wód, zwłaszcza jezior, w sytuacji potencjalnego ich zagrożenia przyspieszoną eutrofizacją. Umożliwiają one, na podstawie kilku pomiarów i obliczeń, m.in. porównanie stanu trofii różnych jezior oraz zmian trofii określonego jeziora w czasie. Są zatem narzędziem pomocnym przy projektowaniu ochrony lub rekultywacji jezior oraz w ocenie efektów podejmowanych działań. Przedstawione niżej oceny zostały zaczerpnięte z publikowanych opracowań Jańczaka i in. 1997, 1998, Styczeń 2002, Konopczyński 2003 lub opracowane w oparciu o dane przedstawione w nich oraz niepublikowanych materiałach monitoringu udostępnionych przez WIOŚ Poznań Delegaturę w Lesznie. 5.1.1. Podatność jezior na degradację Ocena opiera się na cechach morfometrycznych jezior oraz charakterystyce ich zlewni i hydrologii obszaru. Pod uwagę są brane następujące cechy: • średnia głębokość jeziora, z którą związana jest jakość jego wód i tempo użyźniania się; ogólnie jeziora głębokie są mniej podatne na degradację niż płytkie; • stosunek objętości jeziora do długości jego linii brzegowej, wskazujący na zdolność jeziora do rozcieńczania zanieczyszczeń dopływających ze zlewni bezpośredniej; im wyższa wartość ten stosunku, tym bardziej odporne jezioro; • udział hypolimnionu w całkowitej objętości jeziora, informujący o tempie krążenia substancji w jeziorze i określający zdolności produkcyjne ekosystemu jeziora; jeziora z dużym udziałem hypolimnionu są bardziej odporne;

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• natężenie recyrkulacji substancji skumulowanych w osadach i przywracania ich do obiegu w ekosystemie, na które wskazuje iloraz powierzchni dna czynnego, pozostającego w zasięgu warstwy, w której zachodzi produkcja pierwotna, do objętości tej warstwy; im relacja powierzchni dna czynnego do objętości epilimnionu mniejsza, tym trudniej degraduje się jezioro; • tempo wymiany wody w jeziorze, od którego zależy wielkość zasilania jeziora pierwiastkami pokarmowymi ze zlewni; jeziora o szybkiej wymianie wody łatwiej ulegają degradacji; • stosunek wielkości zlewni do objętości jeziora (współczynnik Schindlera), który jest wskaźnikiem obciążenia jeziora materiałem transportowanym ze zlewni; jeziora otrzymujące ładunek z dużej zlewni szybciej ulegają degradacji; • sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej, z zaznaczeniem obecności punktowych źródeł zanieczyszczeń, informujący o wielkości potencjalnej dostawy do jeziora materii z otoczenia; jeziora otoczone lasem otrzymują mniejszy ładunek niż położone wśród gruntów rolnych itd. O kategorii jeziora decyduje sumaryczna ocena wszystkich wskaźników, przeliczona na prosty system punktowy wg następującej procedury: • wartości każdego wskaźnika zostają przyporządkowane do jednej z trzech kategorii, • kategorie są punktowane: I-1 punkt, II – 2 punkty, III – 3 punkty, poza kategorią – 4 punkty, • z sumy punktów uzyskanych przez danego jezioro oblicza się średnią arytmetyczną, • otrzymany wynik zostaje odniesiony do następujących zakresów: • I kategoria ≤ 1,50 pkt,

• II kategoria ≤ 2,50 pkt,

• III kategoria ≤ 3,25 pkt,

• poza kategorią > 3,25 pkt. Ogólnie największą odporność na degradację (kategoria I podatności) posiadają jeziora głębokie, bezodpływowe lub o małej, zalesionej zlewni całkowitej, odporność umiarkowaną (kategoria II) – duże jeziora przepływowe położone w górze lesistych zlewni, małą odpornością (kategoria III) oznaczają się jeziora rozległe i stosunkowo niegłębokie, leżące w górnej części zlewni leśno- rolnych i małe jeziora śródleśne, zaś najniższą odporność (poza kategorią) wykazują płytkie, rozległe jeziora silnie przepływowe, z dochodzącą do brzegów zabudową gospodarczą mieszkaniową, infrastrukturą komunikacyjną, lub otoczone ośrodkami rekreacyjnymi, w których zlewniach przeważają lub mają duży udział grunty rolne. Z 19. jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego dla 10 są dane pozwalające ocenić ich podatność na degradację (tab. 5.4). Żadne z nich nie wykazuje wysokiej odporności na degradację. Dwa najgłębsze jeziora: Dominickie i Lgińsko, mimo korzystnych warunków

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych morfologicznych, a w wypadku Jez. Dominickiego także sprzyjającego współczynnika Schindlera (stosunku wielkości zlewni do objętości jeziora), z trudem mieszczą się w grupie jezior o umiarkowanej odporności. Czynnikiem znacznie zwiększającym podatność obu jezior na degradację jest charakter zagospodarowania zlewni bezpośredniej z dominacją zabudowy rekreacyjnej. Pewnym zagrożeniem dla odporności Jez. Dominickiego na degradację może być także mała stabilność stratyfikacji letniej, która przejawia się występowaniem stanów bliskich homotermii i homooksygenii w II połowie lata (patrz: rys.4.4; lata 1981 i 1991), czego skutkiem jest spadek udziału (%) wód stratyfikowanych i wzrost powierzchni dna czynnego. Pozostałe jeziora Parku, ze względu na niekorzystne cechy morfologiczne, głównie małą głębokość i niekorzystny stosunek powierzchni zlewni całkowitej do objętości oraz sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej, mają odporność na degradację słabą (III kategoria podatności) lub bardzo słabą (poza kategorią). Dotyczy to zwłaszcza bardzo płytkich jezior w zlewni Dopływu z Dominic. W odniesieniu do kilku jezior w zlewni Młynówki Kaszczorskiej czynnikiem podwyższającym odporność na degradację jest dominacja terenów leśnych w ich zlewniach bezpośrednich.

Tabela 5.4. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego; podatność na degradację

Jezioro Kategoria podatności

Zlewnia Dopływu z Dominic Dominickie II Małe (Buckie) PK Boszkowskie PK Przemęckie Północne PK Zlewnia Młynówki Kaszczorskiej Lgińsko II Lincjusz PK Białe z Miałkim III Breńskie PK Przemęckie Środkowe III Przemęckie Zachodnie III

PK – wody pozaklasowe 5.1.2. Ocena jakości wód jeziorowych Podstawą tej oceny są pomiary właściwości fizykochemicznych i biologicznych, warunkujących wartość użytkowa wód, wykonywane wiosną i latem. Ogółem mierzonych jest kilkanaście cech, wśród których do podstawowych należą: • zawartość tlenu rozpuszczonego w wodzie, która wskazuje na ogólny charakter i nasilenie procesów metabolicznych, a także określa zasięg strefy występowania większości gatunków użytkowych, np. ryb;

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT), świadczące o ogólnej zawartości w wodzie substancji organicznych, w tym także pochodzenia ściekowego, oraz biochemiczne

pięciodobowe zapotrzebowanie tlenu (BZT5), wskazujące na udział w ogólnej puli materii organicznej substancji podlegających rozkładowi biologicznemu; • stężenia różnych form pierwiastków biogennych: azotu i fosforu, wskazujących na ich obieg w ekosystemie i ogólne zagrożenie jeziora eutrofizacją; • przewodnictwo elektrolityczne właściwe, będące miarą zasolenia wód (ogólnej zawartości rozpuszczonych substancji mineralnych); • stężenie chlorofilu a, wskazujące na intensywność procesów produkcji pierwotnej w jeziorach; • zawartość zawiesiny w wodzie, służąca jako przybliżona miara obfitości fitoplanktonu; • widzialność krążka Secchiego, informująca o przezroczystość wody, a pośrednio o intensywności rozwoju fitoplanktonu, wskazującej na zaawansowanie stanu troficznego jezior; • ogólną liczbę lub miano bakterii Escherichia coli typu fekalnego (miano coli), jako syntetyczny wskaźnik stanu sanitarnego wód jeziornych. Pod uwagę bierze się również wyniki terenowych obserwacji biologicznych, np. śnięcie ryb, które może być wynikiem obecności w wodzie substancji toksycznych, lub zakwity cjanobakterii, które mają zdolność uwalniania do wody toksyn powodujących szereg dolegliwości u ludzi i zwierząt (Tarczyńska, Zalewski 1994). Sumaryczną ocenę klasy czystości wody oblicza się na podstawie w mierzonych wartości wskaźników wg identycznej procedury, jak w wypadku sporządzania oceny podatności jeziora na degradację Stan i zmienność czystości wód jeziorowych Przemęckiego Parku Krajobrazowego został omówiony w oparciu o opracowania i wyniki 3 serii badań wykonanych w ostatnim dziesięcioleciu: • w roku 1997 zbadano 15 największych pod względem zajmowanej powierzchni spośród 19 jezior Parku (pominięto jeziora: Maszynek i Przemęckie Małe w zlewni Dopływu z Dominic, oraz jezioro bez nazwy k. Jeziora Lincjusz i Jez. Małe k. Miastka) w ramach programu zrealizowanego przez IMGW, • w latach 2000 i 2005 wykonano badania jezior: Przemęckiego Północnego, Środkowego i Zachodniego oraz Białego z Miałkim i Breńskiego, a w latach 2001 i 2006 Jez. Dominickiego, w ramach monitoringu diagnostycznego jezior prowadzonego przez WIOŚ Poznań Delegaturę w Lesznie, • w 2002 r. zbadano jez. Lgińsko, w ramach monitoringu diagnostycznego jezior realizowanego przez WIOŚ Zielona Góra.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Badane jeziora pod względem jakości wody stanowią zbiór mało zróżnicowany (tab. 5.5). Jezior pierwszej klasy czystości wód w granicach Parku nie stwierdzono w ogóle. W 5 jeziorach, z których 3 leżą w południowej części Parku, w zlewni Młynówki Kaszczorskiej, wody utrzymywały 1997 r. parametry jakościowe właściwe drugiej klasie czystości. Jedno jezioro (Białe) miało wody pozaklasowe (tab. 5.5). W blisko 10. letnim okresie obserwacyjnym nie notowano wyraźnych kierunkowych zmian czystości wód, które odnosiłyby się do całego zbioru tych jezior. Indywidualnie, w grupie jezior badanych 3 krotnie, w Jez. Dominickim jakość wody pozostawała w tej samej klasie, w jeziorach Przemęckich: Północnym i Środkowym obniżyła się z klasy III do pozaklasowej, zaś w jez. Breńskim z II do pozaklasowej. Zestawienie wartości liczbowych ocen jakości wód (rys. 5.1) w jeziorach badanych co najmniej dwukrotnie w minionym dziesięcioleciu wskazuje kierunkowe zmiany jakości wody we wszystkich jeziorach tej grupy, z wyjątkiem Jez. Przemęckiego Zachodniego. Poprawę jakości wody (w obrębie II klasy jakości) notuje się jedynie w Jez. Dominickim. W pozostałych jeziorach ma miejsce pogarszanie jakości wody w granicach tej samej klasy, lub połączone z przejściem do niższej klasy. W 2006 r. Jez. Dominickie było ponadto, jako jedyne z jezior Parku, obiektem monitoringu jakości wód z punktu widzenia warunków życia ryb5. Wyniki badań wykazały, że jakość jego wód spełniała wymogi prawa w zakresie warunków określonych dla ryb karpiowatych. Odnotowano pojedyncze jedynie wypadki przekroczenia dopuszczalnych wartości BZT5 (zimą, pod lodem), zbyt niskiego stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie w lipcu i nadmiernych stężeń fosforu ogólnego w maju i lipcu.

Tabela 5.5. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego; jakość wód Klasa jakości w latach: Jezioro 1997 2000-2002 2005-2006 Zlewnia Dopływu z Dominic Krzywce II Dominickie II II II Wielkie III Małe (Buckie) III Trzebidzkie III Boszkowskie III Przemęckie Północne III PK PK Zlewnia Młynówki Kaszczorskiej Lgińsko III III Lincjusz II Zapowiednik III Brzeźnie II

5 Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 roku w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. Nr 176, poz. 1455) 71

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Białe z Miałkim PK/III III PK Breńskie II III PK Przemęckie Środkowe III PK PK Przemęckie Zachodnie III PK III

Rys. 5.1. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego; zmiany wieloletnie jakości wody

5.1.3. Ocena stanu trofii Stan trofii jezior oceniano metodą zaproponowana przez Carlsona (1977), na podstawie trzech wskaźników: widzialności krążka Secchiego oraz stężenia fosforu całkowitego, zawartości chlorofilu w wodzie podpowierzchniowej. Dane z bezpośrednich pomiarów zrealizowanych w latach 1997-2006 (patrz: poprzedni podrozdział) przekształcono zgodnie z równaniami umożliwiającymi uzyskanie ich wspólnej wagi: • na podstawie widzialności krążka Secchiego (SD):

WST SD = 10 (6 – ln SD/ln 2); SD w metrach – latem; • na podstawie stężenia fosforu całkowitego (TP):

WSTTP = 10 [6 – ln (48/TP) /ln 2]; TP w µg/l; • na podstawie stężenia chlorofilu a:

WSTchl. = 10 [6 – (2,04 – 0,68 ln chl.)/ln 2]; chlorofil w µg/l;

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Średnia arytmetyczna z uzyskanych w ten sposób wartości stanowi średni wskaźnik stanu trofii (WST). Jeśli odnieść wartości WST do granicznych wartości wskaźników trofii zaproponowanych dla OECD (Vollenweider 1989) i stosowanych również do jezior polskich (np. Hillbricht- Ilkowska, Wiśniewski 1993), to wartość średnia wskaźnika niższa od 40 charakteryzuje stan oligotroficzny wód, 40-55 mezotroficzny, 55-70 eutroficzny, zaś wyższa od 75 wskazuje na hipertrofię. Niekiedy (zwłaszcza w odniesieniu do jezior zlokalizowanych w obszarach sandrowych o niskiej żyzności) proponowane są nieco inne zakresy WST: dla wód mezotroficznych – 40-60, eutroficznych – 60-80, dla hipertroficznych – wyższy od 80 (Zdanowski, Stawecki 2004).

Rys. 5.2. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego; stan trofii w 1997 r.

Podstawę do oceny stanu troficznego jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego (rys. 5.2) stanowiły wyniki badań wykonanych w 1997 r. Wprawdzie miały one bardzo istotny mankament – brak analiz chlorofilu, który wymusił dokonanie ocen trofii na podstawie dwóch tylko wskaźników: widzialności krążka Secchiego i fosforu ogólnego. Z drugiej jednak strony były to jedyne, w miarę aktualne i zrealizowane wg jednolitej metodyki badania, obejmujące tak liczną grupę jezior Parku. Przedstawione dane wskazują, że trofia jezior Parku jest znacznie zróżnicowana. Występują tu, niekiedy w sąsiedztwie, jeziora umiarkowanie żyzne – mezotroficzne i przeżyźnione – hipertroficzne. Wśród jezior mało żyznych jest największe i najgłębsze Jez. Dominickie, ale także płytkie, niewielkie jezioro Brzeźnie, którego niska żyzność jest utrzymywana dzięki korzystnym warunkom zlewniowym. Nie ma istotnych różnic żyzności między jeziorami zlewni Młynówki Kaszczorskiej, a zlewni Dopływu z Dominic, w obu zlewniach występują zarówno jeziora mezotroficzne, jak i bardzo żyzne. Wyróżnia się natomiast, jako jednostka przestrzenna cały kompleks Jezior Przemęckich, który charakteryzuje wysoka trofia, a nawet przeżyźnienie wód.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

W największych jeziorach Parku, badanych w analizowanym okresie 2-3. krotnie zmiany trofii w czasie były zindywidualizowane (rys.5.3). W jez. Lgińsko, położonym w górnej części zlewni Młynówki Kaszczorskiej między rokiem 1997 a 2002 nastąpił wzrost żyzności, ale utrzymujący się w granicach warunków eutroficznych. W jeziorach Białym z Miałkim i Breńskim, leżącym w dolnej części tej samej zlewni, które w 1977 r. wykazywały przeżyźnienie wód, nastąpiło obniżenie trofii do poziomu eutroficznego. W pozostałych jeziorach, z wyjątkiem Jez. Dominickiego, w którym wskaźniki trofii utrzymywały się w przedziale wartości charakterystycznych dla jezior mezotroficznych, stany trofii w różnych latach obserwacji zmieniały się nieregularnie w szerokim przedziale od eu- do hipertrofii.

Rys. 5.3. Jeziora Przemęckiego Parku Krajobrazowego;. zmiany wieloletnie stanu trofii największych jezior

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

6. ZAGROŻENIA ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH PARKU 6.1. Zewnętrzne źródła zagrożeń Zagrożenia zasobów przyrodniczych można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Zagrożeniem zewnętrznym jest każdy czynnik mogący wywołać niekorzystne zmiany cech fizycznych, chemicznych lub biologicznych zasobów, tworów i składników chronionej przyrody, walorów krajobrazowych oraz przebiegu procesów przyrodniczych, wynikający z przyczyn naturalnych lub z działalności człowieka, mający swoje źródło poza granicami obszarów lub obiektów podlegających ochronie prawnej. Do najważniejszych zagrożeń zewnętrznych można zaliczyć:

• występowanie zjawisk ekstremalnych (powodzie, susze hydrologiczne) związane z naturalnymi i antropogenicznymi zmianami klimatu,

• zanieczyszczenie rzek wpływających na obszar Parku,

• obniżanie się poziomu wód podziemnych – przede wszystkim płytkich wód gruntowych. Powódź z 1997 roku nie wyrządziła większych szkód na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Nie mniej katastrofalne wezbrania mogą stanowić zagrożenie szczególnie dla gospodarki człowieka, w mniejszym stopniu dla przyrody. Poza zagrożeniem powodziowym istotnym problemem w dorzeczu Odry stają się długotrwałe niżówki często prowadzące do suszy hydrologicznej. Badania przeprowadzone na podstawie długoletnich ciągów obserwacji przepływów dopływów Odry wykazują na niebezpieczne tendencje wydłużania się czasu maksymalnych przepływów niskich. Wyraźnie zaznacza się również tendencja obniżania średnich rocznych stanów wód podziemnych. Wynika to z małego zasilania w okresie wiosennym (bezśnieżne zimy, mała miąższość pokrywy śnieżnej, gwałtowne roztopy) i przyśpieszenia odpływu powierzchniowego i podziemnego wskutek osuszania terenu (melioracje o charakterze odwadniającym). Dodatkowy problem stanowi tendencja do zmniejszania się w ostatnich latach zasilania opadowego, co przejawia się w postaci okresowego zaniku źródeł, mokradeł i cieków zasilanych wodami infiltracyjnymi. Sprawia to, że podstawowym problemem staje się nie nadmiar wody przejawiający się występowaniem katastrofalnych wezbrań o charakterze roztopowym (zima-wiosna) i opadowym (lato-jesień) ale pojawiające się susze hydrologiczne. O ile susza atmosferyczna i glebowa może ustąpić już po obfitych opadach deszczu, to susza hydrologiczna trwa zazwyczaj ponad pół roku. Przyrodzie bardzo trudno jest po jej wystąpieniu powrócić do stanu sprzed suszy. Zalewnie zjawiska te przyczynią się to w konsekwencji do zmian w ekosystemach wodnych.

6.2. Wewnętrzne źródła zagrożeń Zagrożenie wewnętrzne to czynnik mogący wywołać niekorzystne zmiany cech fizycznych, chemicznych lub biologicznych zasobów, tworów i składników chronionej przyrody, walorów 75

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych krajobrazowych oraz przebiegu procesów przyrodniczych, wynikający z przyczyn naturalnych lub z działalności człowieka w granicach obszarów lub obiektów podlegających ochronie prawnej. Do wewnętrznych zagrożeń zasobów i ekosystemów wodnych można zaliczyć:

• lokalne zanieczyszczenie wód podziemnych,

• antropogeniczne przekształcenia warunków odpływu, przeobrażenia struktury sieci rzecznej, w tym również systemy melioracji odwadniających na tarasie zalewowym,

• osuszanie mokradeł (melioracje odwadniające),

• presję turystyczną i wędkarską na jeziora Parku.

• cechy ekosystemów obniżające ich naturalną odporność,

• niski poziom świadomości przyrodniczej znacznej części użytkowników ekosystemów wodnych Na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego udokumentowane jest znacznie zanieczyszczenie wód podziemnych, w tym użytkowego zbiornika wodonośnego. Punktowe zanieczyszczenia odnoszą się przeważnie do miejsc, gdzie brak jest warstwy izolującej o dużej grubości i charakter zanieczyszczeń może wskazywać na jego związek z nawożeniem w rolnictwie, nieodpowiednią gospodarka sanitarną w miejscowościach, a w przypadku wód z piętra trzeciorzędowego ma to pochodzenie raczej geogeniczne. Istniejące ujęcia wodociągów wiejskich mają wyznaczone strefy ochrony bezpośredniej. Największym zagrożeniem dla wód podziemnych jest budowa przez właścicieli posesji, tzw. szamb bezdennych. Zbierane w nich ścieki bytowe infiltrują w głąb utworów przepuszczalnych. W tej sytuacji nieskanalizowane miejscowości stają się obszarami zrzutu zanieczyszczeń do wód podziemnych. Stosunki wodne na analizowanym obszarze zostały wyraźnie przeobrażone przez człowieka Zmiany te są pochodną zabiegów regulacyjnych i melioracyjnych prowadzonych już od końca XVIII wieku. Przeobrażenia te polegają na

• budowie kanałów i rowów odwadniających mokradła,

• wyprostowaniu i pogłębieniu koryt mniejszych cieków i włączenie ich w system melioracyjny,

• obniżeniu przez drenaż części płytko zalegających wód podziemnych,

• zabudowie hydrotechnicznej rzek (jazy, zastawki),

• pogorszeniu jakości wód powierzchniowych oraz dopływ zanieczyszczeń obszarowych lub ścieków,

• punktowym i obszarowym zanieczyszczeniu wód podziemnych,

• zmianie struktury odpływu związanej ze zrzutem wód obcych w postaci wód pościekowych,

• eutrofizacji wód powierzchniowych przez dostarczanie do nich substancji biogennych,

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• pogorszeniu jakości wód podziemnych, w tym przede wszystkim płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych osiedli i w miejscach nielegalnego składowania odpadów,

• przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej. Podstawowymi zagrożeniami zasobów i ekosystemów jeziornych na całym obszarze Parku jest zanieczyszczenie wód i wynikająca z tego przyspieszona eutrofizacja oraz wypłycanie i zanikanie (lądowienie) zbiorników.

Fot. 16. Nielegalna eksploatacja torfu w okolicach Jezierzyc Kościelnych

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 17. Nielegalne składowisko zużytych opon w okolicach Jezierzyc Kościelnych

Przyspieszona eutrofizacja wód – w następstwie zaopatrywania producentów (głównie roślin zielonych) w łatwo dostępne dla nich formy nutrientów (związki mineralne azotu i fosforu) z zewnątrz ekosystemu lub z depozycji w ekosystemie (np. w wyniku resuspensji osadów dennych). Przejawia się ona silnym rozwojem fitoplanktonu i roślinności naczyniowej, uciążliwymi zakwitami cjanobakterii (bardzo często z gatunkami uwalniającymi do wody toksyny), wtórnym zanieczyszczeniem wód materią organiczną i deficytami tlenu oraz obniżeniem różnorodności biologicznej ekosystemów wodnych. Jej konsekwencją jest unifikacja siedlisk wodnych. Nadmierna eutrofizacja jest zjawiskiem powszechnym, decydującym o jakości wód powierzchniowych. Zarówno cieki jak i wszystkie jeziora Parku, wykazują obecnie cechy wód eutroficznych. Wszystkie są też w pewnym stopniu zagrożone przyspieszoną eutrofizacją; najsilniej odcinki cieków będące odbiornikami wód z oczyszczalni ścieków i kompleksów stawów rybnych (zarówno podczas normalnej eksploatacji, jak i w okresie spuszczania stawów jesienią) oraz jeziora o cechach morfologiczno-zlewniowych zwiększających ich podatność na degradację: wszystkie płytkie jeziora ze znacznym udziałem gruntów rolnych w zlewni, a także jeziora otoczone zabudową wczasowo rekreacyjną. Wypłycanie i zanikanie w efekcie niewłaściwej gospodarki w zlewniach i niedostatku wody. Na obszarze Parku zagrożenie to dotyczy głównie małych śródleśnych i śródpolnych zbiorników wodnych i otwartych powierzchni wodnych na torfowiskach, a także płytkich jezior. Ich trwałość w większości przypadków zależy od poziomu pierwszego horyzontu wód podziemnych. Wiele jezior, dla których istnieją dane porównawcze obejmujące okresy kilkudziesięcioletnie, wykazuje tendencje do zmniejszania swej powierzchni. 78

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Presja turystyczna na obszar parku wynika z jego olbrzymiej atrakcyjności. Park położony jest w pobliżu dużego ośrodka miejskiego i stanowi łatwo dostępne miejsce wypoczynku dla mieszkańców Leszna. Nad jeziorami zlokalizowane są ośrodki wypoczynkowe z bazą noclegową na ponad 1000 osób, sprzętem sportowo-turystycznym oraz plażami. Przy rezerwacie przyrody nad Jeziorem Trzebidzkim można skorzystać z wczasów w siodle. Funkcjonuje tu wiele gospodarstw agroturystycznych. Zagrożenia jakie wynikają z tego tytułu związane są z wydeptywaniem linii brzegowej przez turystów i wędkarzy, pobytami w licznych ośrodkach wypoczynkowych i niszczeniem roślinności wodnej. Na poprawę jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze może wpłynąć rozbudowa sieci kanalizacyjnej w celu dociążenia istniejących oczyszczalni, uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenach wykorzystywanych turystycznie oraz modernizacja systemu melioracyjnego, pozwalająca na ograniczenie do minimum ilości wody odprowadzanej ze zlewni rolniczej do wód powierzchniowych.

7. REGIONY WYMAGAJĄCE SZCZEGÓLNYCH DZIAŁAŃ

Prawie cały obszar Parku jest zagrożony zmniejszaniem się zasobów wód powierzchniowych i pogorszeniem ich jakości. Ma to i będzie miało w przyszłości swoje konsekwencje w utracie atrakcyjności turystycznej i przyrodniczej obszaru Parku. Działania powstrzymujące ten proces powinny zatem objąć cały obszar Parku, a w szczególności bezpośrednie zlewnie jezior i sieć rzeczną. Do miejsc wymagających szczególnych działań można zaliczyć: 1. Mokradła stałe (torfowiska) w okolicach Leśniczówki Koczury – obszar zagrożony obniżaniem poziomu wód podziemnych z przyczyn naturalnych i antropogenicznych (melioracje leśne). 2. Dolina Wencerki – obszar zagrożony degradacją mokradeł (często o charakterze torfowisk niskich) wskutek melioracji osuszających i nielegalnej eksploatacji torfu oraz deficytem wody wskutek dużego poboru na potrzeby rybackiej gospodarki stawowej. 3. Bezpośrednie zlewnie jezior – intensywna zabudowa rekreacyjna i letniskowa linii brzegowej jezior Dominickiego, Białego, Wieleńskiego, Osłonińskiego; grodzenie i wydeptywanie linii brzegowej, degradacja mokradeł (nawożenie materiału organicznego i gruzu, osuszanie mokradeł pod zabudowę letniskową, nielegalna zabudowa, zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 8.1. Fragment topograficznej mapy niemieckiej Messtischblatt z 1940 r. w skali 1:25 000, arkusz 4064 Luschowitz z okolicami leśniczówki Koczury. Widoczne jezioro – (Weisser See), obecnie torfowisko z okresowym lustrem wody.

Fot. 18. Zbiorniki wodne w dołach potorfowych w okolicach leśniczówki Koczury

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Fot. 19. Staw w Sokołowicach (zlewnia Wencerki)

Fot. 20. Linia brzegowa Jeziora Maszynek z nawiezionym materiałem mineralnym (żwirem)

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Rys. 8.2. Zlewnia Wencerki od źródeł do Jeziora Trzebidzkiego (fragment topograficznej mapy niemieckiej Messtischblatt z 1940 r. w skali 1:25 000, arkusz 4064 Luschowitz)

9. STRATEGIA, CELE I ZADANIA OCHRONNE

Wśród realizowanych dotychczas na obszarze Parku form ochrony środowiska przyrodniczego największe znaczenie dla stanu zasobów i ekosystemów wodnych mają:

• redukcja zanieczyszczeń spływających z wybranych miejscowości, ośrodków wczasowych i rekreacyjnych. Była ona realizowana przez usuwanie ścieków bytowych poza bezpośrednie zlewnie jeziorne (do oczyszczalni ścieków). Efektem tych działań jest ograniczenie wzrostu obciążenia ekosystemów jezior związkami troficznymi;

• prowadzenie gospodarki w obwodach rybackich w oparciu o przygotowane operaty rybackie; rezygnacja z zarybiania jezior gatunkami obcymi (amurem). Efektem jest racjonalne uzyskiwanie z tych wód pożytków rybackich połączone ze wspieraniem ichtiofauny rodzimej. Cele ochrony zasobów i ekosystemów wodnych:

• ochrona ilości zasobów wodnych w warunkach nasilającego się deficytu;

• ochrona jakości wód powierzchniowych i podziemnych oraz docelowo poprawa stanu czystości;

• utrzymanie powierzchni siedlisk hydrogenicznych;

• ochrona specyficznego krajobrazu i różnorodności siedliskowej zlewni jeziornych;

• wykorzystanie walorów przyrodniczych w edukacji, zrównoważonym użytkowaniu i promocji obszaru Parku.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Zadania ochronne: Pierwszoplanowym zadaniem ochronnym jest utrzymanie, a w dalszej perspektywie zwiększenie retencyjności zlewni jeziornych na obszarze PPK. Można to przeprowadzić poprzez zwiększenie retencji jezior. Podstawy metodyczne takiego rozwiązania daje opracowanie Kompleksowa ocena podpiętrzania jezior w ciągu Przemęt-Wieleń dla potrzeb przeciwpowodziowych regionu przygotowane przez zespół Polskiego Towarzystwa Rybackiego w Poznaniu na zlecenie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lesznie (Mastyński i in. 1998). Bilans wodny jezior wykazuje znaczne odpływy na wiosnę (marzec-maj) co daje możliwość retencjonowania wody w tym okresie. Autorzy opracowania wskazują, że podniesienie poziomu wody w jeziorze o 0,3-0,5 przy wykorzystaniu istniejących urządzeń piętrzących oraz konstrukcję nowych można uzyskać znaczne zwiększenie retencji. Optymalne byłoby przywrócenie poziomu wody w jeziorach z początku XX w, jednak rozwiązanie takie jest często niemożliwe ze względu na zabudowę rekreacyjną brzegów lub konflikty z użytkownikami gruntów. Możliwe jest jednak podniesienie poziomu wody, tak by granica lustra wody nie przekraczała granic działek geodezyjnych na lądzie. Wymaga to zweryfikowania tych granic i ustalenia maksymalnych możliwych poziomów piętrzenia w przypadku każdego jeziora. Zatem rozwiązaniem jakie można zastosować na obszarze PPK jest piętrzenie wybranych jezior za pomocą progów piętrzących wybudowanych na ciekach łączących te zbiorniki. Biorąc pod uwagę opracowanie Mastyńskiego i in. (1998) za konieczne uznaje się podniesienie poziomu wody (piętrzenia) a co najmniej utrzymywanie maksymalnego poziomu piętrzenia na istniejących urządzeniach piętrzących (jazy w Przemęcie i Wieleniu – strefy BCKI_1 i BCKI_2) oraz budowy nowych stałych i regulowanych progów piętrzących na ciekach. Proponuje się konstrukcję urządzeń piętrzących oraz utrzymywanie na nich poziomu piętrzenia odpowiadającego poziomowi lustra wody w jeziorach, zgodnie z granicami ich działek ewidencyjnych na następujących ciekach:

• Kanał Łączący Trzytoniowe-Breńskie w pobliżu mostu przy szosie asfaltowej Brenno- ośrodki wypoczynkowe (BCKI_3),

• Kanał Łączący jeziora Miałkie-Lincjusz w pobliżu mostu przy szosie asfaltowej Brenno- Miastko (BCKI_4),

• Kanał Błotnicki w pobliżu mostu żelbetowego (km 2+888) (BCKI_5),

• Kanał Boszkowskie-Małe w pobliżu przepustu betonowego (km 0+400) (BCKI_6),

• Kanał Wielkie-Małe w pobliżu mostu betonowego (km 0+200) (BCKI_7),

• Wencerka (Kanał Trzebidzkie-Małe) ok. 650 m poniżej wypływu z Jeziora Trzebidzkiego (BCKI_8). Pozostałe zadania ochronne:

• podniesienie poziomu wody w mokradłach na południowy zachód od leśniczówki Koczury przez zatamowanie (zasypanie) odpływu w rowie odwadniającym, likwidacja (zasypanie)

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

rowów melioracji leśnych – odpowiedzialny: Lasy Państwowe, Nadleśnictwo Włoszakowice (BCKI_9).

• opracowanie bilansu wodno-gospodarczego dla zlewni, w których prowadzona jest stawowa gospodarka rybacka, w tym:

• weryfikacja obliczeń zasobów dyspozycyjnych wód powierzchniowych –odpowiedzialny: organ właściwy do wydawania zezwoleń wodno-prawnych;

• przegląd i aktualizacja pozwoleń wodno-prawnych; odpowiedzialny – organ właściwy do wydawania zezwoleń wodno-prawnych.

• eutrofizacja – zapis ogólny do całej zlewni (gospodarka wodno-ściekowa – objęcie całego obszaru Parku systemem kanalizacji zbiorczej, strefy zabudowy – (według operatu zagospodarowania przestrzennego); odpowiedzialny – władze lokalne

• ochrona linii brzegowych jezior Białego, Osłonińskiego, Wieleńskiego, Dominickiego - niszczonych przez zabudowę, turystów i wędkarzy; kontrola respektowania prawa przez służby ochrony środowiska; odpowiedzialny – władze lokalne.

• utworzenie i utrzymanie toru wodnego o szerokości 5 m i głębokości minimalnej 50 cm w przesmyku między jeziorami Miałkim i Białym; odpowiedzialny – Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu Rejonowy Oddział w Lesznie.

• powiększenie obszaru Parku o górną części zlewni Młynówki Kaszczorskiej (Starej Rzeki) obejmującą jeziora Dąbie (Wygnańczyckie) i Lgiń Mały; odpowiedzialny – Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.

• wzmożenie kontroli respektowania prawa w odniesieniu do prowadzenia działalności z wykorzystaniem wód powierzchniowych (np. stawy rybne) i ich otoczenia (budownictwo mieszkaniowe, zabudowa rekreacyjna, pomosty, eksploatacja kopalin); odpowiedzialny – władze lokalne i służby ochrony środowiska.

10. PROGNOZA ZMIAN ZASOBÓW I EKOSYSTEMÓW WODNYCH

Stan zasobów wodnych w perspektywie wieloletniej rozpatruje się w dwóch wariantach: przy utrzymaniu istniejącego sposobu ochrony i użytkowania (wariant „0”) oraz przy pełnej realizacji ustaleń szczegółowych (wariant maksimum). Dodatkowo należy uwzględnić czynniki zewnętrzne, które mogą znacznie modyfikować stan zasobów wodnych. Przede wszystkim chodzi tu o naturalne i antropogeniczne zmiany klimatu, które będą miały wpływ na zmiany retencji powierzchniowej (zbiorniki wodne) i podziemnej (mokradła, wilgoć glebowa, zasoby wód podziemnych) i zasilanie w wodę (opady deszczu, śniegu, hydrometeory). W literaturze przedmiotu nie ma pełnej zgodności co do trendów w zmianach temperatury powietrza oraz opadów atmosferycznych w najbliższym 20-leciu. Prawdopodobnie należy się spodziewać zwiększenia częstości zjawisk ekstremalnych, które mogą skutkować z jednej strony powodziami, a z drugiej suszami hydrologicznymi. O ile występowanie wielkich wezbrań jest korzystne dla 84

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych stanu ilościowego zasobów wodnych (wpisują się one w naturalny ustrój hydrologiczny dorzecza), to pojawianie się długotrwałych niżówek i deficytów wilgoci w glebie może mieć nieodwracalne skutki ekologiczne (obniżenie zwierciadła wód podziemnych, zanik mokradeł, zmiany w szacie roślinnej itp.) Gospodarowanie wodą na terenie Parku jest utrudnione ze względu na brak pełnej inwentaryzacji zasobów wodnych. Szczególnie dotyczy to zlewni rzek intensywnie wykorzystywanych w rybackiej hodowli ryb. Rozwiązanie tego problemu i uruchomienie sieci obserwacyjnej umożliwiłoby z jednej strony racjonalne gospodarowanie wodą, a z drugiej strony obserwowanie zmian w środowisku i lepszą realizację zadań ochronnych.

I - Prognoza stanu zasobów wodnych w perspektywie 20-letniej przy utrzymaniu istniejącego sposobu ochrony i użytkowania (wariant „0”) Wskutek procesów naturalnych dochodzi do uszczuplenia zasobów wodnych na obszarze Parku. Proces ten nie jest tak zauważalny jak na innych obszarach Polski ale niewątpliwie zachodzi. Obserwuje się obniżenie poziomu wody w jeziorach oraz poziomu wód podziemnych (co jest widoczne w wieloletnich trendach zmian stanów wód podziemnych). Retencja powierzchniowa i podziemna nie jest w pełni uzupełniana przez opady atmosferyczne (w ostatnich latach występują stosunkowo małe sumy opadów i praktycznie bezśnieżne zimy). Z drugiej strony zagrożeniem mogą być również zjawiska ekstremalne, przede wszystkim susze hydrologiczne. Zrealizowanie się prognoz klimatycznych, przewidujących utrzymanie i pogłębianie się obecnych tendencji, spowoduje dalszy wzrost deficytu wilgoci, którego efektem będzie dalsza degradacja obszarów hydrogenicznych – zmniejszenie ich pojemności wodnej, murszenie torfów, zmiany roślinności. Z drugiej strony, zwiększenie sum opadów atmosferycznych i miąższości pokrywy śnieżnej w zimie może spowolnić ten proces, a w perspektywie wieloletniej odwrócić tendencje. W perspektywie kilkunastu-kilkudziesięciu lat można oczekiwać zaniku płytkich zbiorników wodnych oraz utrzymania procesu i objawów eutrofizacji wód. Przyczyni się do tego wzrost ruchu turystycznego, oraz nieuporządkowana gospodarka wodno-ściekowa.

II - Prognoza stanu zasobów wodnych w perspektywie 20-letniej przy pełnej realizacji ustaleń szczegółowych (wariant maksimum) Pełna realizacja zaleceń ochronnych ma na celu poprawę bilansu wodnego Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Ograniczenie i spowolnienie odpływu wód roztopowych oraz zwiększenie możliwości infiltracji powinno powstrzymać, a w najgorszym przypadku spowolnić degradację siedlisk hydrogenicznych. W przypadku śnieżnych zim i sum opadów atmosferycznych zbliżonych do wartości średnich bądź je przekraczających wpłynie to na stopniową odbudowę retencji podziemnej. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej powinno znacznie spowolnić proces eutrofizacji zbiorników wodnych.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

11. REKOMENDACJE

Wnioski do operatu generalnego

• Gospodarowanie wodą na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego powinno godzić rekreacyjne i rybackie użytkowanie wód z ochroną elementów naturalnej struktury hydrograficznej, koniecznością utrzymania i ewentualnie zwiększenia zasobności wodnej terenu, oraz zachowaniem trwałego funkcjonowania i różnorodności biologicznej ekosystemów hydrogenicznych,

• Należy dążyć do uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej na obszarze Parku, w celu poprawy stanu czystości wód powierzchniowych i podziemnych oraz przeciwdziałania degradacji ekosystemów wodnych,

• Wskazane jest powiększenie obszaru Parku o górny fragment zlewni Młynówki Kaszczorskiej (Starej Rzeki), obejmujący jeziora Dąbie (Wygnańczyckie) i Lgiń Mały, ze względu na jej cenność przyrodniczą i duże znaczenie dla kształtowania zasobów wodnych Parku,

• Należy zalecić zobowiązanie władz lokalnych i służb do wzmożenia kontroli respektowania prawa w odniesieniu do prowadzenia działalności z wykorzystaniem wód powierzchniowych (np. stawy rybne) i ich otoczenia (budownictwo mieszkaniowe, zabudowa rekreacyjna, pomosty, eksploatacja kopalin). Wnioski do operatów urządzeniowych lasów

• Zaleca się podjęcie działań zmierzających do powstrzymana degradacji i zaniku mokradeł. Wnioski do operatów rybackich

• Zaleca się, aby zarybienia były wykonywane wyłącznie gatunkami rodzimymi, należy dążyć aby wykorzystywano w nich materiał z hodowli (wylęgarni) lokalnych.

• Zaleca się, aby operat rybacki przewidywał potrzebę i wskazywał sposoby ochrony gatunków hydrobiontów szczególnej troski, zwłaszcza objętych w Polsce ochroną prawną, w tym, w uzasadnionych wypadkach, przedstawiał propozycje utworzenia obrębów ochronnych.

• Zaleca się, w celu ochrony roślinności brzegowej i przeciwdziałania erozji brzegów wód, wyznaczanie miejsc cumowania i spuszczania na wodę łodzi. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i innych dokumentów strategicznych

• Należy zabronić dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody, ochrona przeciwpożarowa, zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych, gospodarka rybacka oraz turystyka i rekreacja, a w szczególności:

• likwidowania małych zbiorników wodnych oraz mokradeł, w tym: przez celowe zaniechanie działań mających na celu powstrzymanie ich zanikania,

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

• zamiany małych zbiorników wodnych i lokalnych obniżeń terenu w odstojniki ścieków oraz wysypiska odpadów stałych,

• poboru wody ze zbiorników wodnych i cieków w objętości większej niż zasilanie,

• osuszania mokradeł, w tym torfowisk oraz olsów.

• Należy zabronić pozyskiwania torfu oraz likwidowania zadrzewień śródpolnych i nadwodnych oraz zakrzaczeń i zadrzewień nadwodnych.

• Należy zabronić odprowadzania nieoczyszczonych ścieków bezpośrednio do cieków i zbiorników wodnych oraz do gruntu.

• Postuluje się przyspieszenie objęcia kanalizacją sanitarną i oczyszczaniem ścieków całego obszaru Parku. Na terenach nie objętych dotychczas systemem kanalizacji sanitarnej zaleca się egzekwowanie odprowadzania ścieków do szczelnych zbiorników, lub przy udokumentowanych odpowiednich warunkach gruntowo-wodnych i terenowych – do indywidualnych oczyszczalni przydomowych. Wszystkie nowe obiekty turystyczne i mieszkalne powstające na obszarze Przemęckiego Parku Krajobrazowego powinny zostać podłączone do systemu kanalizacyjnego lub być zaopatrzone w szczelny zbiornik septyczny o odpowiedniej pojemności.

• Udostępnianie brzegów cieków i zbiorników wodnych do masowego wypoczynku może mieć miejsce tylko w obrębie stref specjalnie w tym celu zagospodarowanych (pomosty, plaże, sanitariaty, umywalnie i inne). Udostępnienie powinno być poprzedzone wnikliwą analizą uwzględniającą wszelkie negatywne skutki dla zasobów i ekosystemów wodnych.

• Pobór wody z cieków nie może naruszać zasobów nienaruszalnych wyznaczonych wg kryterium hydrobiologicznego. W celu oszacowania wartości przepływów nienaruszalnych cieków w Parku należy wykonać odpowiednie prace studialne.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

12. LITERATURA

Atlas Podziału Hydrograficznego Polski, 2006. IMGW, Warszawa. Bajkiewicz-Grabowska E. 2002. Obieg materii w systemach rzeczno-jeziornych. Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych. Warszawa, 274 s. Brzeg A., Gąbka M., Nagengast B. 2005. Szata roślinna rezerwatu przyrody „Jezioro Trzebidzkie”. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski. Z 11(13) Poznań, s. 153-196. Burchardt L., Messyasz B. 2004. Fykoflora Jeziora Trzebidzkiego w roku 2003. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski. Z. 10(12). Poznań, s.135-168. Burchardt L., Kuczyńska-Kippen N., Messyasz B., Nagengast B. 2003. Stan hydrobiologiczny Jeziora Zapowiednik w Przemęckim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski. Z 9 (11) Poznań, s. 86-97. Carlson R. E. 1977. A trophic state index for lakes. Limnol. Oceanogr., 22: 361-369. Choiński A. 1992. Katalog jezior Polski. Wyd. Fundacja „Warta”, Poznań, 149 s. Czyżak J. 1995. Charakterystyka jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych, z. 2, Poznań. Fal B., Bogdanowicz E. 2002. Zasoby wód powierzchniowych Polski. Wiadomości Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa t. 25, z. 2. Fuszara P., 2002a, Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 Arkusz Wolsztyn (540). Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Pomorski w Szczecinie. Fuszara P., 2002b, Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 Arkusz Rakoniewice (541). Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Pomorski w Szczecinie. Graf R., Ziętkowiak Z. 2001. Komentarz do Mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz N-33- 141-C (Rakoniewice). Główny Geodeta Kraju. Hillbricht-Ilkowska A., R.J. Wiśniewski. (red.) 1996. Funkcjonowanie systemów rzeczno- jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie). Instytut Ekologii PAN, Oficyna Wydawnicza, 461 s. Hillbricht-Ilkowska A., R.J. Wiśniewski. 1993. Trophic differentition of lakes of the Suwałki Landscape Park (North-Eastern Poland) and its buffer zone – present state, changes over years, position in trophic classification of lakes. Ekologia Polska, 41:195-219. IMGW 1960-1983. Roczniki hydrologiczne wód powierzchniowych. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (dawniej Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny). Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. IMGW 1971-1983. Roczniki hydrologiczne wód podziemnych. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. IMGW 1980. Przepływy charakterystyczne rzek polskich w latach 1951-1970. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. IMGW 1983. Podział hydrograficzny Polski. Część I: Zestawienia liczbowo-opisowe. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. Jańczak J. (red.) 1996. Atlas jezior Polski. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań (IMGW).

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Jańczak J. 1991. Fizycznogeograficzna typologia i ocena jezior na przykładzie Pojezierza Wielkopolskiego. Materiały Badawcze IMGW, seria Hydrologia i Oceanologia, nr 15. Jańczak J., Brodzińska B., Kowalik A., Rösler A., Sziwa R. 1998. Badania jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego. IMGW, Poznań (maszynopis). Jańczak J., Kowalik A., Rösler A., Sziwa R. 1997. Wstępne wyniki badań jakości wód jezior Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych, z. 2(4), Poznań. Kleczkowski A.S. 1990. Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. Kondracki J. 1980. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Konopczyński W. 2003. Jezioro Lgińsko. Komunikat o jakości wód w 2002 r. WIOŚ, Zielona Góra Kozdrój P. (red.) 2005a. Mapa urządzeń melioracji podstawowych: Kanały i jeziora w ciagu szlaku kajakowego w gm. Przemęt „Mała Pętla”, skala 1:25 000 WZMiUW w Poznaniu RO w Lesznie. Kozdrój P. (red.) 2005b. Mapa urządzeń melioracji podstawowych w ciągu Szlaku Konwaliowego (gminy: Przemęt, Wijewo, Włoszakowice) w skali 1:25 000 WZMiUW w Poznaniu RO w Lesznie. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. 1992. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, s. 37 + załączniki. Łakomy A. 2005 a. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Dominickie na rzece Kanał Przemęcki nr 1, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2005 b. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Wielkie na rzece Kanał Przemęcki nr 2, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2005 c. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Boszkowskie na rzece Kanał Przemęcki nr 3, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2005 d. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Przemęckie na rzece Kanał Przemęcki nr 4, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2005 e. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Białe-Miałkie na rzece Kanał Kaszczorski nr 2, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2007. Operat rybacki dla rybackiego użytkowania wód płynących wchodzących w skład obwodu rybackiego Jezioro Lgińsko na rzece Kanał Kaszczorski nr 1, Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis) Łakomy A. 2008. Stany wód na ciekach i w jeziorach PZW Okręg w Poznaniu, na teranie Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Polski Związek Wędkarski Okręg w Poznaniu (maszynopis). Malatyński A. 1997 Inwestycje ekologiczne na terenie parków krajobrazowych województwa leszczyńskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych, z. 2(4), Poznań.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Malinowska-Pisz A.., 2002, Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 Arkusz Sława (577). Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. Mapy hydrogeologiczne Polski w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie -1942); arkusze: Wolsztyn (540), Rakoniewice (541), Sława (577) i Święcichowa (578). Państwowy Instytut Geologiczny. Mapy hydrograficzne w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie PUWG-1992); arkusze: N-33-141-C (Wolsztyn), N-33-141-C (Rakoniewice), M-33-9-A (Sława) i M-33-9-B (Włoszakowice). Główny Geodeta Kraju Mapy sozologiczne w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie PUWG-1992); arkusze: N-33-141-C (Wolsztyn), N-33-141-C (Rakoniewice), M-33-9-A (Sława) i M-33-9-B (Włoszakowice). Główny Geodeta Kraju Mapy topograficzne w skali 1:50 000 (współrzędne prostokątne w układzie PUWG-1992); arkusze: N-33-141-C (Wolsztyn), N-33-141-C (Rakoniewice), M-33-9-A (Sława) i M-33-9-B (Włoszakowice). Główny Geodeta Kraju. Mastyński J., Iwaszkiewicz M., Przybyła C., Murat-Błażejewski S., Andrzejewski W., Łakomy A., Stasik R. 1998. Kompleksowa ocena popiętrzenia jezior w ciągu Przemęt_wieleń dla potrzeb przeciwpowodziowych regionu. Praca na zlecenia Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lesznie. Polskie Towarzystwo Rybackie w Poznaniu, 79 s. Paczyński B. (red.) 1993. Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. I – Systemy zwykłych wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, ss. 24 + mapy. Paczyński B. (red.) 1995. Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. II – Zasoby jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, ss. 24 + mapy. Paczyński B., 1993. Metodyka waloryzacji zwykłych wód podziemnych. Przegląd Geologiczny 3. PIG Warszawa: 168-170. Paździor H. 1997. Gospodarka wodna na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych, z. 2(4), Poznań. PIOŚ 1995/1996. Atlas posterunków wodowskazowych dla potrzeb państwowego monitoringu środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa-Katowice 1995/1996. PIOŚ 1996. Wyniki monitoringu jakości zwykłych wód podziemnych w latach 1991-1995 (sieć krajowa). Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Rozporządzenie Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu z dnia 6 stycznia 2004 r. w sprawie ustanowienia obwodów rybackich (Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego Nr 8, poz. 192, Dziennik Urzędowy Województwa Lubuskiego Nr 3, poz. 69, Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego Nr 1, poz. 1, Dziennik Urzędowy Województwa Opolskiego Nr 3, poz. 62, Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego Nr 1, poz. 8). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych. (Dz. U. Nr 241, poz. 2093) Styczeń. 2001. Stan czystości wód w zlewni Południowego Kanału Obry. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Leszno, 63 s.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych

Vollenweider R. 1976. Advances in defifining critical loading level for phosphorus in lake eutrophication. Mem. Is. Ital. Idrobiol.,Dott. Marco Marchi, 33. Vollenweider R. 1989. Global problem sof eutrophication and its control. Syp. Biol. Hung.,38: 19-41. WIOŚ Poznań 2004. Informator – stan środowiska w Wielkopolsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań, s. 54. WIOŚ Poznań 2005. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2004 r. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań, s. 208. WIOŚ Poznań 2006. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2005 r. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań, s. 194. WIOŚ Poznań 2007. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2006. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań, s.. WIOŚ Zielona Góra 1999. Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 1997-1998. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra-Gorzów Wlkp. WIOŚ Zielona Góra 2003. Stan środowiska w województwie lubuskim w 2002 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra-Gorzów Wlkp. Wrzesiński D. 2001. Komentarz do Mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz N-33-141-C (Wolsztyn). Główny Geodeta Kraju. Wrzesiński D. 2003. Komentarz do Mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz M-33-9-A (Sława). Główny Geodeta Kraju. WZMiUW, 2007a, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Kanał Wielkie - Małe Nr specyfikacji 35/k/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2007b, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Kanał Boszkowskie – Małe Nr specyfikacji 19/k/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2007c, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Kanał Błotnicki. Nr specyfikacji 25/K/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2007d, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Kanał Boszkowski. Nr specyfikacji 18/k/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2007e, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Południowy Kanał Obry. Nr specyfikacji 55/K/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2007f, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót konserwacyjnych na obiekcie Struga Kaszczorska. Nr specyfikacji 111/K/01. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008a, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Kanał Wielkie-Małe w km 0+000-0+400 gm. Włoszakowice, pow.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych leszczyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008b, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Kanał Boszkowskie-Małe w km 0+000-1+100 gm. Włoszakowice, pow. leszczyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008c, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Kanał Błotnicki w km 0+000-3+140 gm. Przemęt, pow. wolsztyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008d, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Kanał Boszkowski w km w km 0+000-0+358; 0+550-1+500; w km 0+358-0+550 gm. Włoszakowice, powiat leszczyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008e, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Południowy kanał Obry w km 0+000-26+550; 27+300-35+520;w km 26+550-27+300 gmina Wolsztyn, powiat wolsztyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. WZMiUW, 2008f, Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ); Roboty konserwacyjne na cieku Struga Kaszczorska w km 0+000-3+856; 4+256-5+710; 6+230-6+850; w km 3+856-4+256; w km 5+710-6+230 Przemęt, powiat wolsztyński, woj. wielkopolskie. Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Rejonowy Oddział w Lesznie. Zdanowski B., Staweczki K. 2004.Zagrozenia antropogeniczne jezior [w:] B. Zdanowski, A, Hutorowicz, W. Białokoz (red.) Ekosystemy wodne Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. IRŚ Olsztyn: 59-72. Ziętkowiak Z.. 2001. Komentarz do Mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz M-33-9-B (Włoszakowice). Główny Geodeta Kraju. Ziółkowski M., 2002, Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 Arkusz Święcichowa (578). Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. Żurek S., Tomaszewicz H. 1996. Badanie bagien. [w:] M. Gutry-Korycka, H. Werner- Więckowska (red.). Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych. Wyd. II uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 190-210.

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008