patible with adult attention deficit hyperactivity disorder 6 Morgan D, Grant KA, Gage HD, Mach RH, Kaplan JR, Prioleau O, (ADHD). Two of them, men aged 42 and 28, were seen with et al. Social dominance in monkeys: dopamine D2 receptors and their hyperactive children in the outpatient department; they cocaine self-administration. Nat Neurosci 2002;5:169-74. 7 appeared to drink huge amounts of coffee, smoked heavily or Fredholm BB, Battig K, Holmen J, Nehlig A, Zvartau EE. Actions used cannabis to facilitate sleep. The other two patients, a man of caffeine in the brain with special reference to factors that contri- bute to its widespread use. Pharmacol Rev 1999;51:83-133. aged 25 and a woman aged 35, were initially not diagnosed with 8 Schonewille WJ. Chronische dagelijkse hoofdpijn door overmatig ADHD; they had noticed that dopaminergic drugs like cocaine cafeïnegebruik. Ned Tijdschr Geneeskd 2002;146:1861-3. and an amphetamine-containing medication taken to lose 9 Huestis RD, Arnold RE, Smeltzer DJ. Caffeine versus methylpheni- weight made their behaviour much more ‘normal’, although date and d-amphetamine in minimal brain dysfunction: a double- the man was addicted. All experienced relief of their chaotic blind comparison. Am J Psychiatry 1975;132:868-70. mental activity when they were treated with methylphenidate. 10 Dalby TJ. Will population decreases in caffeine consumption unveil Smoking and addiction due to undiagnosed ADHD may lead attention deficit disorders in adults? Med Hypotheses 1985;18: to ‘automutilation’. Early recognition and awareness of the 163-7. 11 Pomerleau CS, Downey KK, Snedecor SM, Mehringer AM, Marks symptoms of ADHD is important; the clinical interview should JL, Pomerleau OF. Smoking patterns and abstinence effects in also cover items like automedication and other ADHD symp- smokers with no ADHD, childhood ADHD, and adult ADHD symp- toms in the family. tomatology. Addict Behav 2003;28:1149-57. 12 Lissoni P, Resentini M, Mauri R, Esposti D, Esposti G, Rossi D, et al. Effects of tetrahydrocannabinol on melatonin secretion in man. literatuur Horm Metab Res 1986;18:77-8. 1 Weisfelt M, Schrier AC, Leeuw MC de. Druk gedrag bij volwas- 13 Smits MG, Stel HF van, Heijden K van der, Meijer AM, Coenen senen; mogelijk aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis (ADHD). AM, Kerkhof GA. Melatonin improves health status and sleep in Ned Tijdschr Geneeskd 2001;145:1481-4. children with idiopathic chronic sleep-onset insomnia: a randomized 2 Buitelaar JK, Kooij JJS. Aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis placebo-controlled trial. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2003; (ADHD); achtergronden, diagnostiek en behandeling. Ned Tijdschr 42:1286-93. Geneeskd 2000;144:1716-23. 14 Schubiner H, Tzelepis A, Milberger S, Lockhart N, Kruger M, 3 Tannock R. Attention deficit hyperactivity disorder: advances in Kelley BJ, et al. Prevalence of attention-deficit/hyperactivity cognitive, neurobiological, and genetic research. J Child Psychol disorder and conduct disorder among substance abusers. J Clin Psychiatry 1998;39:65-99. Psychiatry 2000;61:244-51. 4 Castellanos FX, Giedd JN, Marsh WL, Hamburger SD, Vaituzius 15 Schubiner H, Saules KK, Arfken CL, Johanson CE, Schuster CR, AC, Dickstein DP, et al. Quantitative brain magnetic resonance Lockhart N, et al. Double-blind placebo-controlled trial of methyl- imaging in attention-deficit hyperactivity disorder. Arch Gen phenidate in the treatment of adult ADHD patients with comorbid Psychiatry 1996;53:607-16. cocaine dependence. Exp Clin Psychopharmacol 2002;10:286-94. 5 Sowell ER, Thompson PM, Welcome SE, Henkenius AL, Toga AW, Peterson BS. Cortical abnormalities in children and adolescents with attention-deficit hyperactivity disorder. Lancet 2003;362:1699-707. Aanvaard op 7 juli 2004 Commentaren Nobelprijs Fysiologie of Geneeskunde 2004 voor de ontdekking van geurreceptoren en de organisatie van het reuksysteem j.p.h.burbach De Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde is dit volgens hebben zij ieder afzonderlijk hun wetenschap- jaar, precies honderd jaar na de Nobelprijs voor Ivan pelijke pad vervolgd: Buck eerst aan de Harvard Uni- Pavlov, weer terechtgekomen bij de fysiologie, in het bij- versity, Boston, en tegenwoordig het in Fred Hutchinson zonder de neurowetenschappen. De prijs is toegekend Cancer Research Center in Seattle. Hun beider onder- aan de ontdekkers van de geurreceptoren en de organi- zoek heeft zich niet beperkt tot de moleculaire iden- satie van het reuksysteem. tificatie van de geurreceptoren, maar betreft ook de De prijswinnaars, Richard Axel (58 jaar) en Linda B. mechanismen waarmee de diversiteit aan geuren waar- Buck (57 jaar), hebben gezamenlijk als respectievelijk genomen wordt en wordt vastgelegd in het geheugen. hoogleraar en post-doc aan de Columbia University, New York (VS), de basis gelegd voor deze toekenning De reukzin was met de smaakzin het laatste zintuig met de ontdekking van geurreceptoren in 1991.1 Ver- waarvan wij de aard en het mechanisme nog niet ken- den, terwijl de functionele eigenschappen en de fysiolo- gische betekenis ons ieder uit eigen ervaring bekend Universitair Medisch Centrum Utrecht, Rudolf Magnus Instituut voor zijn. De reukzin of het olfactorische systeem kenmerkt Neurowetenschappen, afd. Farmacologie en Anatomie, Universiteits- zich door een groot discriminatievermogen. Mensen zijn weg 110, 3584 CG Utrecht. Hr.prof.dr.J.P.H.Burbach, moleculair neurobioloog bijvoorbeeld in staat wijn van verschillende oogsten van ([email protected]). één bepaald chateau te onderscheiden. Veel dieren her- 2576 Ned Tijdschr Geneeskd 2004 25 december;148(52) kennen elkaar aan de geur. Ook van de gevoeligheid van kunnen ruiken, de muis superieur is in de gevoeligheid de reukzin zijn er fenomenale voorbeelden in de natuur. voor en in het onderscheiden van stoffen. Een solitair levend hert bemerkt de receptieve hinde over vele kilometers afstand. Bovendien laat geur een microanatomie van het geursysteem specifieke herinnering en associatie achter. Hierdoor De identificatie van de geurreceptoren heeft bij Axel en krijgt een specifieke geur betekenis, bijvoorbeeld ge- Buck de fascinatie gewekt voor de vele fysiologische as- vaar, zoals de geur van rook of bedorven eten. Al deze pecten van de olfactie. Een belangrijk mechanistisch ele- eigenschappen maken de fysiologische functie van de ment van het olfactorische systeem is dat er in elk sen- reukzin veelzijdig en tot een essentieel onderdeel van sorisch olfactorisch neuron in het reukepitheel slechts vele fysiologische mechanismen, die terug te vinden zijn één geurreceptorgen tot expressie kan worden gebracht bij onder meer de voortplanting, het sociale gedrag en (figuur). Er zijn dus tenminste net zoveel verschillende het eetgedrag in al hun facetten. typen olfactorische neuronen als geurreceptorgenen. De mens heeft enkele honderden verschillende soorten ol- een veelheid aan genen voor geurreceptoren factorische neuronen en knaagdieren een duizendtal. In De oorspronkelijke ontdekking van Axel en Buck be- totaal bevat het reukepitheel, afhankelijk van de species, treft de identificatie van meer dan 1000 verwante genen vele duizenden tot een miljoen olfactorische neuronen. die coderen voor geurreceptoren en tot expressie komen Neuronen van hetzelfde type komen dus veel voor. Ze in het reukepitheel van de rat.1 Ook toonden zij aan dat liggen verspreid in het reukepitheel, maar sturen hun iedere individuele receptor slechts door één of enkele axonen naar dezelfde glomerulus in de bulbus olfacto- geurstoffen geactiveerd kan worden en geringe overlap rius (zie de figuur). Door deze convergentie ontstaat er in specificiteit met andere geurreceptoren heeft. Prik- een strikte ruimtelijke ordening van geurinformatie in keling van het reukepitheel door één geurstof leidt zo tot de bulbus olfactorius uit een sensorisch orgaan, de neus, een beperkt, maar specifiek activatiepatroon van geur- waarin de sensorische neuronen ongeordend verspreid receptoren. Zo heeft iedere geurstof een unieke combi- liggen. Ook hierin verschilt het olfactorische systeem natorische code.2 Op deze manier kunnen meer dan van andere sensorische systemen, waarin juist de orga- 10.000 verschillende geuren onderscheiden, herkend, nisatie van sensorische neuronen en hun projecties naar onthouden en geïnterpreteerd worden. de hersenen een ruimtelijke specificiteit hebben die Dit was een verrassend resultaat en het betekende behouden blijft in de cerebrale cortex. een nieuw sensorisch mechanisme, dat verschilde van Deze convergentie maakt dat ook de bulbaire glo- het bekendste sensorische systeem, het visuele systeem. meruli een uitzonderlijke specificiteit voor geurwaar- Het visuele systeem onderscheidt een groot palet aan neming hebben. De glomeruli bevatten de mitraalcellen kleuren met behulp van slechts drie receptoren. Dit zijn die contact hebben met verschillende hersengebieden, de rhodopsinen, die gevoelig zijn voor respectievelijk waaronder de cerebrale cortex. Deze corticale contacten groen, rood of blauw licht. zijn georganiseerd in onderscheiden clusters, die daar- Toch bestaat er een overeenkomst tussen beide syste- mee een precieze sensorische kaart in de olfactorische men, namelijk in de moleculaire structuur van de recep- cortex vormen.56Deze olfactorische kaart is opvallend toren. Net als de rhodopsinen behoren geurreceptoren gelijk bij individuele muizen, waarin met elegante gene- tot de superfamilie van GTP-ase-eiwit-gekoppelde re- tische manipulaties de projecties van de mitraalcellen ceptoren (GPCR’s). Deze receptoren