ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI Abdullah BAY TRABZON EYALETİNDE MÜTEGALLİBE HAREKETLERİ VE ÂYANLIK (1750 -1850) DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. SELÇUK GÜNAY ERZURUM-2007 . İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET…………………………………………………………………………. VII ABSTRACT…………………………………………………………………... VIII ÖNSÖZ……………………………………………………….......................... IX KISALTMALAR………………………………………………………........... XI TABLOLAR………………………………………..………………………… XIII EKLER………………………………………………………………………... XV RESİMLER…………………………………………………………………… XV GİRİŞ……………………………………………………………………......... 1 A. Âyanlığın Kaldırılmasından Sonra Âyan Ailelerinin Durumu………….. 6 B. Konu Hakkındaki Belgeler………………………………………………. 10 a. Başbakanlık Osmanlı Arşivi………………………………………….. 10 b. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi…………………………………….. 11 c. Şer’iyye Sicilleri………………………………………………………. 11 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TRABZON EYALETİ……………………………………………………… 13 1.1. Tarihçe………………………………………………………………….. 13 1.2. Jeopolitik Mevki……………………………………………………….. 15 1.3. Coğrafik ve Ekolojik Yapı……………………………………………... 18 1.4. Demografik Durum…………………………………………………….. 19 1.5. İdarî Durum…………………………………………………………….. 23 İKİNCİ BÖLÜM 2. MÜTEGALLİBE HAREKETLERİNİN VE ÂYANLIK SİSTEMİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE TARİHİ GELİŞİMİ…………………………………… 26 2.1. Mütegallibe ve Eşkıya Hareketlerinin Halka Verdiği Zararlar ve Alınan Tedbirler………………………………………………………………………. 26 2.2. Âyanlığın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Faktörler………………………… 44 2.2.1. Arazi tahrir usûlünün terk edilmesi……………………………….... 44 2.2.2. Tımar sisteminin bozulması………………………………………... 49 II 2.2.3. Devşirme sisteminin çökmesi……………………………………… 51 2.2.4. Leventliğin etkisi…………………………………………………... 55 2.2.5. Malî bunalım………………………………………………………. 57 2.3. Âyanlığın Siyasi Alanda Yükselişi ve Mülkî-İdarî Yetkilerinin Artması.. 58 2.3.1. Tarihî süreç içinde âyanlık………………………………………... 65 2.3.2. Âyanların servet edinme yolları ve malî gücünün artması……...... 72 2.3.2.1. Bir servet edinme yolu olarak mütegallibelik………………... 72 2.3.2.2. İltizam, mukataa ve malikâne kazançları…………………….. 88 2.3.2.3. Esnaflık ve tarım faaliyetleri…………………………………. 92 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ÂYAN AİLELERİ 3.1. Caniklizâdeler………………………………………………................. 96 3.1.1. Siyasî faaliyetler…………………………………………………… 96 3.1.1.1. Ailenin menşei ve ilk zamanları………………………………. 96 3.1.1.2. Canikli Süleyman Paşa………………………........................... 97 3.1.1.3. Canikli Ali Paşa ve üstlendiği görevler…………........................ 98 3.1.1.3.1. Ali Paşa’nın yetişdirdiği devlet adamları…………………. 104 3.1.1.3.2. Ali Paşa’nın eserleri………………………………………. 104 3.1.1.4. Battal Hüseyin Paşa…………………………………………... 105 3.1.1.5. Mikdad Ahmed Paşa………………………………………….. 107 3.1.1.6. Hayreddin Ragıp Paşa………………………………………… 110 3.1.1.7. Mahmud Tayyar Paşa………………………………………… 111 3.1.1.8. Caniklizâdeler hanedanından diğer şahsiyetler………………. 115 3.1.2. Ailenin ekonomik gücü: Malikâne, İltizam ve Mukataalar……….. 116 3.1.2.1. Muhassıllığın ele geçirilmesi için yapılan mücadeleler……… 117 3.1.2.1.1. Ailenin Canik Muhassıllığını ele geçirmesi……………… 124 3.1.2.1.2. Amasya Sancağında hâkimiyet kurulması……………….. 127 3.1.2.1.3. Karahisar-ı Şarkî Sancağında hâkimiyet kurulması……… 129 3.1.2.1.4. Nüfûz sahasının Kastamonu Sancağına yayılması……….. 130 3.1.2.1.5. Tokat Voyvodalığı………………………………………... 131 3.1.2.1.6. Sivas Eyaletinde nüfuz kurulması………………………… 132 3.1.2.2. Ailenin iltizam faaliyetleri……………………………………. 133 III 3.1.2.3. Aileye yakın kişilerin üzerindeki mukataalar………………… 139 3.1.2.4. Ailenin maiyetindeki kişilerle olan ekonomik ilişkileri…........ 140 3.1.3. Canikli ailesine ait çiftlikler……………………………………….. 146 3.1.3.1. Genel hatlarıyla çiftlik kavramı ve Canik bölgesinde çiftliklerin kurulması………………………………………………………………………. 147 3.1.3.2. Canik civarında malikâne-divanî sistem…………………….…151 3.1.3.3. Caniklizâde çiftliklerinin tesisi………………………………... 152 3.1.3.3.1. Başka aileye ait çiftliklerin satın alınması………………… 154 3.1.3.3.2. Başkasına ait toprakların zorla ele geçirilmesi……………. 155 3.1.3.4. Çiftliğin genel manzarası ve büyüklüğü……………………… 157 3.1.3.5.Çiftliklerin satışı ve el değiştirmesi…………………………… 159 3.1.4. Muhallefâtın değerlendirilmesi………………………..................... 162 3.1.4.1. Çiftlik personeli ve işgücü…….……………………………... 162 3.1.4.2. Denizcilik faaliyetleri………………………………………… 165 3.1.4.3. Tarım faaliyetleri………………………………....................... 166 3.1.4.4. Hayvancılık faaliyetleri…..…………………………………... 169 3.1.4.5. Ekonomik faaliyetler………………………………………….. 172 3.1.4.6. Aileye ait binalar…...………………………………................. 173 3.1.4.7. Muhallefâtın sosyal hayat açısından değerlendirilmesi………. 176 3.1.5. Caniklizâdelerin vakıfları………………………………………….. 178 3.1.5.1. Genel olarak XVIII. yüzyıl Osmanlı toplumunda vakıf Müessesesi…………………………………………………………………….. 178 3.1.5.2. Ailenin vakıflarının mahiyeti…………………………………. 180 3.1.5.3. Ailenin vakıf faaliyetleri……………………………................ 182 3.1.5.3.1. Ali Paşazâde Mehmed Bey’in vakıf faaliyetleri…………. 182 3.1.5.3.2. Mikdad Ahmed Paşa’nın vakıf faaliyetleri………………. 183 3.1.5.3.3. Hasan Bey’in vakıf faaliyetleri…………………………… 184 3.1.5.3.4. Mahmud Tayyar Paşa’nın vakıf faaliyetleri…………….. 184 3.2. Hazinedarzâdeler………………………………………………………. 187 3.2.1. Siyasî faaliyetler…………………………………………………… 187 3.2.1.1. Ailenin menşei ve ilk zamanları………………………………. 188 3.2.1.2. Canik Muhassıllığı için yapılan mücadeleler…………………. 191 IV 3.2.1.3. Hazinedarzâde Süleyman Paşa………………………………... 194 3.2.1.3.1. Hazinedarzâde Süleyman Ağa’nın Canik Muhassıllığı….. 194 3.2.1.3.2. Hazinedarzâde Süleyman Paşa’nın Osmanlı-Rus savaşındaki faaliyetleri…………………………………………………………………….. 196 3.2.1.3.3. Trabzon Mütesellimliği ve Valiliği……………………… 202 3.2.1.3.4. Rize Âyanı Tuzcuzâde Memiş Ağa ile mücadelesi……… 206 3.2.1.4. Hazinedarzâde Osman Paşa…………………………………... 214 3.2.1.4.1. Trabzon Valiliği…………………………………………. 214 3.2.1.4.2. Osmanlı-Rus savaşlarındaki faaliyetleri………………… 216 3.2.1.4.3. Sürmene’deki karışıklıkların önlenmesi………………… 218 3.2.1.4.4. Tuzcuzâde Abdulkadir ve Tahir Ağa isyanı…………….. 219 3.2.1.5. Hazinedarzâde Abdullah Paşa………………………………… 223 3.2.1.6. Hazinedarzâde Memiş Paşa…………………………………… 225 3.2.1.7. Hazinedarzâde Ahmed Paşa………………………………….. 226 3.2.2. Ailenin ekonomik gücü: Malikâne, İltizam ve Mukataalar………... 227 3.2.2.1. Hazinedarzâdelerin Canik muhassıllığını ele geçirmesi………. 227 3.2.2.2. Karahisar-ı Şarkî Voyvodalığı ve Maden Emînliği…………… 231 3.2.2.3. Ailenin iltizam faaliyetleri…………………………………….. 231 3.2.3. Hazinedarzâdelere ait çiftlikler…………………………………….. 234 3.2.3.1. Hazinedarzâdeler çiftliklerinin menşeleri…………………….. 234 3.2.3.1.1. Başka aileye ait toprakların satın alınması……………….. 243 3.2.3.1.2. Orman veya mera alanlarının tarlaya çevrilmesi ………… 243 3.2.3.2. Çiftliklerin genel manzarası ve büyüklüğü…………………… 244 3.2.3.3. Çiftliklerin satış yoluyla el değiştirmesi……………………… 246 3.2.3.4. Zirai teknik ve verimlilik……………………………………… 248 3.2.4. Muhallefâtın değerlendirilmesi…………………………………….. 249 3.2.4.1. Çiftlik personeli ve işgücü……..……………………………… 249 3.2.4.2. Denizcilik faaliyetleri…………………………………………. 252 3.2.4.3. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri…………………………....... 254 3.2.4.4. Ekonomik faaliyetler…………………………………..……… 259 3.2.4.5. Aileye ait binalar…...…………………………………………. 262 3.2.4.6. Muhallefâtın sosyal hayat açısından değerlendirilmesi………. 266 V 3.2.4.7. Mirasın taksimi……………………………………………….. 270 3.2.4.8. Konakların fiziki yapısı ve konak hayatı…...………………... 274 3.2.5. Hazinedarzâdelerin vakıfları……………………………………… 280 3.2.5.1. Hazinedarzâdelerin vakfiyelerinin mahiyeti…………………. 281 3.2.5.2. Ailenin yaptırdığı, dinî eğitim ve kamu tesisleri…………….. 284 3.2.5.3. Vakıfların menkûl ve gayri menkûlleri………………………. 286 3.3. Ünye Âyanı Canikli Genç Mustafa Ağa………………………………. 288 3.3.1. Siyasî faaliyetler…………………………………………………… 288 3.3.1.1. Canikli Genç Mustafa Ağa…………………………………… 288 3.3.2. Terekenin incelenmesi…………………………………………….. 291 3.3.2.1. Canikli Genç Mustafa Ağa’nın verdiği borçlar………………. 292 3.3.2.2. Aileye ait binalar……………………………………………... 294 3.3.2.3. Hayvancılık ve tarım faaliyetleri………….............................. 295 3.3.2.4. Denizcilik faaliyetleri………………………………………… 296 3.3.2.5. Ekonomik faaliyetler………………………………………….. 297 3.3.2.6. Ev eşyası……………………………………………………… 298 3.3.2.7. Silahlar……………………………………………………….. 299 3.4. Şatırzâdeler…………………………………………………………….. 299 3.4.1. Ailenin menşei ve ilk zamanları…………………………………… 299 3.4.2. Ailenin Trabzon’da siyasî ve ekonomik nüfuz tesisi………………. 301 3.4.2.1.Şatırzâde Osman Paşa ve faaliyetleri………………………….. 307 3.4.2.1.1. Caniklizâde Mahmud Tayyar Paşa’nın isyanındaki tutumu307 3.4.2.1.2. Trabzon Mütesellimliği……………................................... 308 3.4.2.1.3. Tuzcuzâde Memiş Ağa isyanındaki faaliyetleri………….. 310 3.4.2.1.4. Van Muhafızlığı…………………………………………...312 3.4.2.1.5. Şatırzâde Osman Ağa-Çeçenzâde Hasan Paşa mücadelesi..312 3.4.2.1.6. Anapa Muhafız Kaymakamlığı ve ölümüne kadarki faaliyetleri………………………………………………………………. ……. 314 3.4.3. Aile mensuplarının ekonomik faaliyetleri…………………………. 315 3.4.4. Ailenin diğer önemli şahsiyetleri………………………………….. 316 3.5. Kalcızâdeler…………………………………………………………… 316 3.5.1. Ailenin nüfûzunu artırması………………………………………... 317 VI 3.5.2. Kalcızâde Ömer Ağa’nın muhallefâtı……………………………... 319 3.5.3. Kalcızâde Memiş Ağa’nın Trabzon âyanlığını ele geçirmesi……... 320 3.5.4. Kalcızâde Osman Ağa’nın faaliyetleri…………………………….. 323 3.5.5. Kalcızâde Osman Ağa’nın ticarî faaliyetleri……………………….. 328 3.6. Gogozâdeler……………………………………………………………. 328 3.6.1. Ailenin ilk zamanları………………………………………………. 329 3.6.2. Ailenin nüfuzûnu artırması………………………………………… 330 3.6.3. Gogozâde Süleyman Paşa’nın Trabzon valiliği…………………….