TABAL HEYKELTIRA ŞLIK ESERLER İ ÜZER İNE GENEL B İR DE ĞERLEND İRME ARA ŞTIRMA MAKALES İ Doç. Dr. Atakan AKÇAY Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü [email protected] ORCID: 0000-0001-5872-4227 Gönderim Tarihi: 08.04.2020 Kabul Tarihi: 23.06.2020 Alıntı: AKÇAY, Atakan (2020). “Tabal Heykeltıra şlık Eserleri Üzerine Genel Bir De ğerlendirme”, AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi, (2) 11-28. ÖZ: Anadolu’da Orta Demir Ça ğı genel olarak MÖ 900-550 yılları arasındaki dönem olarak kabul edilmek- tedir. Geç Hitit Dönemi ise, Hitit İmparatorlu ğu’nun yıkılı şı ardından yakla şık MÖ 1050’li yıllarda ba şlayan ve MÖ 700’lere kadar devam eden süreçtir. Urartu, Frig (Mu şki) ve Lidya gibi siyasi aktörlerin de oldu ğu bu dönemde, Yakın Do ğu’nun en büyük siyasi gücü ise Yeni Asur Devletidir. Yeni Asur Devleti’nin yayılmacı askeri siyaseti özellikle MÖ 9. yüzyıldan itibaren Anadolu’da ve Kuzey Suriye’de etkisini arttırmı ştır. Geç Hitit Krallıkları Asur’un bu yayılmacı siyasetinin etkilerini sanatsal üretimlerine de yansıtmı şlardır. Orta Ana- dolu’da Geç Hitit kültürünün temsilcisi olan Tabal Ülkesi de özellikle heykeltıra şlık eserlerinde Asur, Arami ve Fenike gibi sanat ekollerinin etkileri altında kalmı ştır. Bu makalede, Tabal Heykeltıra şlık ürünleri çok genel bir çerçevede tanıtılmaya çalı şılmı ş ve Geç Hitit Sanatı içerisindeki yerine vurgu yapılmak istenmi ştir. Anahtar Kelimeler: Geç Hitit, Tabal, Yeni Asur, Heykeltıra şlık, İvriz Kaya Anıtı. A General Evaluation on Tabal Sculptural Works ABSTRACT: In Anatolia, the Middle Iron Age is generally considered to be the period between 900 and 550 BC. The Late Hittite Period is the one that started circa 1050s BC following the fall of the Hittite Empire and continued until the 700s BC. In this period, when there were such political actors as Urartu, Phrygia (Mush- kian) and Lydia, the New Assyrian State was the biggest political power in the Near East. The expansionist military policy of the New Assyrian State increased its effect in Anatolia and Northern Syria especially as of the 9 th century BC. The Late Hittite Kingdoms reflected the effects of this expansionist policy of Assyria in their artistic productions, as well. Tabal Country, which is the representative of the Late Hittite culture in Central Anatolia, came under the influence of art schools such as Assyria, Arami and Phoenicia especially in sculpting. This article is designed to introduce the Tabal Sculpting products in a very general framework and intended to emphasize their place in the Late Hittite Art. Key Words: Late Hittite, Tabal, Neo Assyrian, Sculpture, İvriz Rock Monument. Giri ş Tabal Ülkesi Orta Demir Ça ğı’nda ortaya çıkan Geç Hitit Krallıklarının Orta Anadolu’daki temsilcisidir ve Tabal’in tarihsel süreci Asur yazılı kaynaklarına dayanan bir kronoloji ile MÖ 9- 7. yüzyıl aralı ğında takip edilebilmektedir (Akçay, 2014: 38-39). Bu tarihsel süreç içerisinde ülkenin sınırları bazı de ğişiklikler göstermekle beraber ( Şenyurt-Akçay, 2018: 97) günümüz Kayseri, Nev şehir, Aksaray, Ni ğde ve Ere ğli Tabal’in en geni ş sınırlarını olu şturmaktadır. Tabal tarihi ve kültürü üzerine yapılan ara ştırmalar özellikle 19. yüzyılın sonlarına do ğru Asur ba ş- kentlerinin ke şfedilmesi ve çivi yazısının çözülmesiyle ba şlamı ştır. Bu kapsamda ilk kez 1850 yılında H. C. Rawlinson'un “Siyah Obelisk” yazıtının içeri ğini sunmasıyla (Rawlinson, 1849- 1850: 442, 464-465) Tabal kavramı ile tanı şılmı ştır. İlerleyen yıllarda çivi yazısı ve hiyeroglif yazısının çözülmesi ile Orta Anadolu platosundaki Hitit heykel ve kabartmaları da (Messersch- midt, 1900) dikkat çekmeye ba şlamı ştır. Ancak bu dönemde özellikle hiyeroglifli yazıtların okunmasındaki zorluklar, eserlerin kronolojik sıralamasında da bazı hataların yapılmasına se- bep olmu ş ve yapılan yanlı ş yorumlar daha sonraki çalı şmalar için önemli sorunlar olu şturmu ş- tur. 12 AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi (HEFAD) Sayı 2 / 2020 Bahar Tabal Ülkesinde 1900'lü yılların ba şlarından itibaren yo ğunla şan ara ştırma gezileri es- nasında çok sayıda heykeltıra şlık eseri de tespit edilmi ştir. 1905 yılında Konya ve çevresinde çalı şmalar yürüten W. M. Ramsay ve G. Bell (Ramsay-Bell, 1909: 505-508) bugün Karaman ili sınırları içerisinde KIZILDA Ğ ve KARADA Ğ’daki yazıtları ke şfetmi ş, Kızılda ğ’daki kaya ka- bartmasını yanlı ş bir şekilde bir tanrı ya da rahip figürü olarak tanımlamı şlardır. Cornell Üni- versitesi'nin 1907’de yaptı ğı ara ştırma gezisi sırasında ise Kayseri’deki TEK İRDERBENT ve EĞRİKÖY yerle şimleri ve yazıtları ke şfedilmi ştir (Paton, 1908: 89). E. Forrer’in 1926 yılında yaptı ğı ara ştırmalarda (Forrer, 1927: 27-43) ba şta ÇALAPVERD İ Höyü ğü ve yazıtı olmak üzere Geç Hitit Dönemine ait birçok yeni alanın tespit edildi ği görülmektedir. Bu tespitler ardın- dan birçok ara ştırmacı Geç Hitit Dönemi eserlerini sanat üslupları bakımından analiz ederek hangi döneme ait olduklarını tespit etmeye çalı şmı ştır. Bu kapsamda özellikle E. Akurgal’ın Späthethitischen Bildkunst” adlı çalı şması (Akurgal, 1949) ve W. Orthmann’ın “Untersuchun- gen zur späthethitischen Kunst” adlı çalı şması (Orthman, 1971) öne çıkan önemli eserlerdir. 1971 yılında T. Özgüç’ün Tabal heykeltıra şlık sanatı hakkında bilgiler sundu ğu çalı şmaları (Özgüç, 1971; Özgüç, 1975: 1-18) özellikle Kululu ve Kültepe’de bulunan eserlerin Tabal kim- li ği altında sunulması açısından son derece önemlidir. K. Bittel’in Hitit kültürü hakkında çıkar- dı ğı eserinde de (Bittel, 1976: 281-292) Tabal tarihi ve kültürü ile ili şkili materyaller tanıtılmı ştır. Geç Hitit Sanatı Kronolojisi Geç Hitit sanatının kronolojik geli şim a şamaları ile ilgili öncü çalı şmalar E. Akurgal tara- fından gerçekle ştirilmi ştir (Akurgal, 1949: 139-144). Bu çalı şmalarda sanatsal geli şim a şama- ları, Hitit sanatı özelliklerini devam ettiren "Erken Yeni Hitit", zayıfta olsa Asur etkileri gösteren "Orta Yeni Hitit" ve güçlü bir şekilde Asur, Arami ve Fenike özellikleri gösteren "Geç Yeni Hitit" şeklinde üç temel a şamaya ayrılmı ştır. Eserlerin tarihlendirilmesindeki en önemli ayrım nokta- sını ise stilistik ve ikonografik özelliklerdeki Asur etkisinin geli şim a şamaları olu şturmu ştur. E. Akurgal daha sonraki çalı şmalarında (Akurgal, 1961: 92-101) bu sanatsal evreleri, Geleneksel Stil (MÖ 1050-850), Asur Etkili 1. Stil Evresi (MÖ 850-745), Asur Etkili 2. Stil Evresi (MÖ 745- 700) ve Aramla şmı ş-Fenikele şmi ş Evre olmak üzere bölümlendirmi ştir. Temelde E. Akurgal'ın ayrım noktalarını kabul eden W. Orthman ise (Orthman, 1971, 148, 220-221). Geç Hitit Sanatı için, Geç Hitit I (MÖ 1000-950), Geç Hitit II (MÖ 950-850), Geç Hitit III şeklinde a şamalar be- lirlemi ştir. Bu a şamaların sonuncusunu ise kendi içerisinde Geç Hitit IIIa (MÖ 850-750) ve Geç Hitit IIIb (MÖ 750-700) olmak üzere iki alt döneme ayırmı ştır. E. Akurgal'ın daha sonraki çalı ş- malarında da (Akurgal, 1988: 142-144; Akurgal, 1998: 195-204) bu evreler temelde de ğişme- mekle birlikte, tarih aralıklarında bazı de ğişiklikler yapılmı ştır. M. Darga'nın çalı şmasında da (Darga, 1992) E. Akurgal ve W. Orthman'ın ayrımları temel alınmı ştır. Sonuçta ortaya çıkan tablo içerisinde Geç Hitit Sanatı içerisinde dört farklı dönemin varlı ğı ortaya konulabilmektedir. Bu a şamalar a şağıdaki şekildedir. Geç Hitit Sanatı I Geleneksel Hitit Biçemi MÖ 1050 -850 Geç Hitit Sanatı II Asur Etkisi Gösteren Geç Hitit Biçemi MÖ 850 -800 Geç Hitit Sanatı IIIa Asurla şmı ş Geç Hitit Biçemi MÖ 800/750-700 Geç Hitit Sanatı IIIb Aramile şmi ş-Fenikele şmi ş Geç Hitit Biçemi MÖ 700 - Tablo 1: Geç Hitit Sanatının Kronolojik A şamaları Kaya Anıtları Tabal Ülkesi sınırları içerisindeki en önemli sanat eserlerinin ba şında İVR İZ Kaya Anıtı gelmektedir. Bolkar Da ğları'nın kuzeyinde, İvriz Çayı'nın çıkı ş noktasındaki kaya anıtında (Res.1) Tuwana Kralı Warpalawas ve ba ş tanrı (fırtına tanrısı) Tarhunzas beraber tasvir edil- mi ştir. Fırtına tanrısı ve aynı zamanda bolluk/bereketin de tanrısı olan Tarhunzas'ın sa ğ elinde tuttu ğu üzüm salkımları belindeki kemer üzerinden a şağıya do ğru sarkmaktadır (Res.1.b) . Sol elinde ba şak demetleri ve uzun asası bulunmaktadır. Tanrının ete ğinin kıvrımları Tabal’deki Doç. Dr. Atakan AKÇAY / Tabal Heykeltıra şlık Eserleri Üzerine… / 13 di ğer örneklerden olan Ambarderesi (Ere ğli) ve Ke şlikyayla (Ni ğde) stellerindeki ile oldukça benzer olup, iki ucu birer volütle sona ermektedir. Belindeki kalın kemerinin Frig (Mu şki) etkisini yansıttı ğı kabul edilmektedir (Akurgal, 1998: 148). MÖ 2. Bin Anadolu tasvir sanatından Geç Hitit sanatına geçen temel unsurlardan birisi olan sivri uçlu ayakkabıları bezemesizdir. Resim 1: İvriz Kaya Anıtı, b) Tarhunzas detay, c) Warpalawas detay Tanrının ba şında boynuzlu ba şlı ğı bulunmaktadır. Saçları uzundur ve ba şlık altından çı- kacak şekilde ense üzerinde topuz şeklinde toplanmı ştır. Kula ğında bir küpe, kolunda ise bir bilezik görülmektedir. Sakallar, saçtaki spiral bukleler, gözlerin şekli ve kemerli burun Geç Hitit döneminin karakteristik üslup özelliklerini yansıtmaktadır. Kral Warpalawas tanrının kar şısında daha küçük boyutlarda ve dua eder durumda tasvir edilmi ştir (Res.1.c) . Üzeri geometrik mo- tiflerle, gamalı haç dizileri ile bezenmi ş, bile ğe kadar uzanan bir tunik giymi ştir ve bunun da üzerinde ete ği püsküllü, ucu saçaklı, bezemelerle süslenmi ş Arami biçiminde yapılmı ş (Darga, 1992: 306) bir kaftan bulunmaktadır. Elbise üzerindeki geometrik bezemeler ve süslemeler Orta Anadolu Orta Demir Ça ğı seramikleri üzerinde görülen geometrik motiflerle uyumludur. K. Bittel, kralın elbisesi üzerindeki Frig fibulası ve elbise üzerindeki bu bezemelerden hare- ketle, kralın Frig kuma şından brokar türü i şlemeli bir giysi giydi ğini öne sürmü ştür (Bittel, 1976: 292). Ayakkabılar, tanrı tasvirinde de oldu ğu gibi sivri uçludur. Kralın ba şlı ğı kafasını sıkıca 14 AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi (HEFAD) Sayı 2 / 2020 Bahar sarmaktadır ve üzeri üç sıra boncuk dizisi ile süslenmi ştir. Kralın boynundaki üç sıra boncuktan olu şan kolye, yine kendisinin tasvir edildi ği Ni ğde-BOR STEL İ’nde de görülebilmektedir.