KRONIKA WARSZAWY Pozycjaukaza³asiêdziêkipomocyfinansowejMiastaSto³ecznegoWarszawy NA OK£ADCE: I s. – Aleksander Fredro, Magnetyzm serca, re¿. Sylwia Torsh [Grzegorz Jarzyna], Teatr Rozmaitoœci w Warszawie; IV s. – William Szekspir, Poskromieniez³oœnicy,re¿.KrzysztofWarlikowski,TeatrDramatycznywWarszawie WYDAWCY: Archiwum Pañstwowe m.st. Warszawy, Krzywe Ko³o 7, 00-270 War- szawa, tel. (022) 831-37-31; Stowarzyszenie Przyjació³ Archiwum Pañstwowego m.st.Warszawy ISSN0137-3099 © Copyright by Stowarzyszenie Przyjació³ Archiwum Pañstwowego m.st. Warszawy iArchiwumPañstwowem.st.Warszawy,2007 OPRACOWANIETECHNICZNE:WydawnictwoDiG REDAKCJANAUKOWA: prof. Krystyna Duniec REDAKCJA:Gra¿ynaRaj KOMITET REDAKCYJNY: Ryszard Wojtkowski – redaktor naczelny, Aleksandra So³tan-Lipska–sekretarz, Ma³gorzataSikorska RADA PROGRAMOWA: prof. Andrzej Rottermund – przewodnicz¹cy, Jo- anna Wojciechowska, prof. dr Janusz Durko, Hanna Faryna-Paszkiewicz, prof. dr hab. Ryszard Ko³odziejczyk, prof. dr hab. Jerzy Lileyko, Jerzy Majewski, Andrzej Jonas, prof. Andrzej Karpiñski, prof. zw. dr hab. Jan Maciej Chmielewski, prof.drhab.JulianAuleytner Nak³ad500egz. Druk:Zak³adPoligraficzny„Primum”s.c. ul.Marsa20,Kozerki,05-825GrodziskMazowiecki 4 KRONIKA 135 2007 WARSZAWY ArchiwumPañstwowem.st.Warszawy StowarzyszeniePrzyjació³ArchiwumPañstwowego m.st.Warszawy PLISSN0137-3099 SPIS TREŒCI OdWydawców............................................................ 5 Artyku³yimateria³y DanutaKuŸnicka, Perspektywyideowewarszawskichinscenizacji JerzegoGrzegorzewskiego.................................................... 7 Ma³gorzataDziewulska, Mitihorror.RozmyœlaniaoKrystianieLupie i Pa³acuKultury.......................................................... 17 MariaPrussak, „Teatrjestodtropieniarzeczyniewidzialnych”. PiotrCieplak .......... 27 MarylaZieliñska, Re¿yser,dyrektor–ryzykant ................................. 37 BartoszFr¹ckowiak, Upad³yanio³wWarszawie ................................ 44 Kalendariumwarszawskiego¿yciateatralnego1989-2007 —Pawe³P³oski ............ 54 Z¿yciaarchiwów RyszardWojtkowski, Tematykarozmóww³adzmiastaWarszawy zprzedstawicielamiduchowieñstwawlatach1981-1989(cz.3) .................... 103 4Spistreœci Sprawozdania GazowniaWarszawska.DziedzictwokulturymaterialnejWarszawy(Europejskie DniDziedzictwa2007) –Micha³Krasucki .................................. 111 Recenzje „Kowalczykówny”iichszko³anaWiejskiej –BarbaraPetrozolin-Skowroñska....... 116 Promemoria Zmarli,paŸdziernik–listopad2007 –KatarzynaWagner ........................ 121 Bibliografiavarsavianów HannaMacierewicz, Varsaviana ........................................... 124 Kronika Kalendarzwarszawski,kwiecieñ–czerwiec2007 –AleksandraSo³tan-Lipska ....... 133 OD WYDAWCÓW W numerze 4 z 2007 r. kontynuujemy prezentacjê materia³ów poœwiêconych teatrowi warszawskiemu, przygotowan¹ we wspó³pracy z Instytutem Teatralnym im.ZbigniewaRaszewskiego,podkierunkiemPaniProf.KrystynyDuniec. ArchiwumPañstwowem.st.Warszawy StowarzyszeniePrzyjació³ ArchiwumPañstwowegom.st.Warszawy ARTYKU£Y I MATERIA£Y DanutaKuŸnicka PERSPEKTYWY IDEOWE WARSZAWSKICH INSCENIZACJI JERZEGO GRZEGORZEWSKIEGO DanutaKuŸnicka,PerspektywyideowewarszawskichinscenizacjiJerzegoGrzegorzewskiego Ostatnia dekada XX w. i pierwsze piêciolecie XXI w. to okres, w którym indywidu- alnoœæ Jerzego Grzegorzewskiego nadaje kszta³t artystyczny dwóm warszawskim scenom – Centrum Sztuki Studio, którym kierowa³ (pe³ni¹c ró¿nie nazywane fun- kcje dyrekcyjne) w latach 1982-1997, i Teatrowi Narodowemu, którego dyrektorem by³ od 1997 do 2003 r., i w którym tworzy³ do œmierci w 2005 r. W obydwu teatrach na afiszu ukazywa³y siê nazwiska wybitnych re¿yserów realizuj¹cych wa¿ne spek- takle. Jednak to inscenizacje Grzegorzewskiego wytycza³y liniê myœlenia i wysoki pu³ap artystycznych poszukiwañ. Moment objêcia dyrekcji Teatru Narodowego w 1997 r. stanowi istotn¹ cezurê nie tylko ze wzglêdu na szczególne zadanie, jakim jest okreœlanie oblicza ideowego presti¿owej sceny, ale tak¿e ze wzglêdu na pojawie- nie siê w tym okresie m³odej generacji re¿yserów. W kontekœcie ich dokonañ za- wszeuznawanazaawangardow¹twórczoœæartystynabra³aakademickiejpowagi. Dyrekcjê sto³ecznego Studio obj¹³ Grzegorzewski po Józefie Szajnie, który pro- wadzi³ tê scenê przez dziesiêæ lat. Autorskie spektakle Szajny, z g³oœnym tak¿e poza Polsk¹ Dantem (1974), Witkacym (1972), Replik¹ (Replika IV, 1973), jego prace ma- larskie, a tak¿e otwarta w ramach Centrum Sztuki Studio Galeria z ekspozycjami sztuki wspó³czesnej nada³y teatrowi wyrazisty charakter sceny plastycznej. Strona wizualna realizowanych tam przedstawieñ i materia literacka tekstów wspó³two- rzy³y oryginalny obraz œwiata. Jerzy Grzegorzewski, twórca wybitnych przedsta- wieñ w £odzi, gdzie debiutowa³ w 1966 r., we Wroc³awiu, gdzie by³ kierownikiem artystycznym Teatru Polskiego w latach 1978-1981, i w Krakowie, a tak¿e w war- szawskim Ateneum (Ameryka, 1973 i Bloomusalem, 1974), re¿yser, u którego wizual- ne aspekty sceny nios³y filozoficzn¹ refleksjê, by³ naturalnym nastêpc¹ na stanowi- skudyrektoraartystycznegoStudio. 8 DanutaKuŸnicka,PerspektywyideowewarszawskichinscenizacjiJerzegoGrzegorzewskiego Cech¹ charakterystyczn¹ jego teatru by³a od pocz¹tku szczególna forma, której ukszta³towanie tworzy³o w istocie przekaz ideowy przedstawieñ. W spektaklach ar- tysty „jak” oznacza³o najistotniejsze „co”. Wiele aspektów scenicznej rzeczywisto- œci poddawanych by³o dezintegracji i ukazywanych fragmentarycznie, a podwa¿a- nie tradycyjnych konwencji kulturowych ukazywa³o ich umownoœæ i wzglêdnoœæ. Tak zbudowana rzeczywistoœæ sceny stawa³a siê wielowymiarowym obszarem pe- symizmu i zagubienia. Jednoczeœnie odchodzenie od konwencjonalnego sposobu budowania scenicznego œwiata umo¿liwia³o tworzenie wielorakich i czêsto zaska- kuj¹cych zale¿noœci miêdzy jego elementami, ukazywanie rytmicznego ich upo- rz¹dkowania i harmonii. Oczywistoœæ rodz¹cego siê piêkna formalnego dawa³a po- czucie istnienia wy¿szego ³adu. Poprzez formê Grzegorzewski wypowiada³ swój s¹d o œwiecie. Mówi³ o kryzysie kultury, rozpadzie wspólnoty, niepewnej to¿samoœci. W¹tpi³ w znaczenie uprawiania sztuki. W Teatrze Studio kontynuowa³ pracê nad towarzysz¹cym mu zawsze krêgiem tekstów literackich, w których odnajdywa³ wa¿n¹ dla siebie problematykê. Obszar zainteresowañ artysty wytycza³y XIX- i XX-wieczne dzie³a najwy¿szej rangi, polskie i obce, w tym przede wszystkim ro- mantyzm z Mickiewiczem i Krasiñskim, literatura prze³omu wieków z Wyspiañ- skim, a tak¿e Czechowem, Joyce’em, a nastepnie Witkacy i XX-wieczna awangarda z Gombrowiczem, Genetem, Brechtem, Ró¿ewiczem. Chêtnie te¿ siêga³ po adapta- cje prozy, np. Kafki czy Lowry’ego. Intryguj¹cy go stale klimat prze³omu wieków odnajdywa³ nie tylko u wielkich autorów, ale tak¿e w repertuarze swobodniejszym, np. w operetkach, których motywy pojawia³y siê w jego twórczoœci w rozmaitych kontekstach. W Operetce Gombrowicza motywy muzyki popularnej, przez powsta- j¹cy za ich spraw¹ ironiczny dystans, obna¿a³y s³aboœæ kulturowych paradygmatów. Siêga³ tak¿e po Szekspira, ale tylko (nie licz¹c szekspirowskich motywów zaszyfro- wanychwew³asnychscenariuszach)po Sennocyletniej. Prowadz¹c scenê Studio przez czternaœcie lat, Grzegorzewski nie tylko zachowa³ charakter wyrazistego teatru autorskiego, ale poprzez inscenizacje wielkiej literatu- ry, ujmowanej w odkrywczej artystycznie formie, rozszerzy³ jego horyzont intelek- tualnyoistotn¹refleksjênadwspó³czesnoœci¹. W ci¹gu pierwszych siedmiu lat w Studio, przed 1989 r., inscenizacjami Pu³apki Ró¿ewicza (1984), Powolnego ciemnienia malowide³ wed³ug Lowry’ego (1985), Opery za trzy grosze Brechta (1986), Dziadów-Improwizacji wed³ug Mickiewicza (1987) sta- wia³ pytania o znaczenie istnienia i miejsce cz³owieka w historii, w kulturze, wobec innych. Malowa³ gorzki obraz osamotnienia, niepewnoœci i lêku. Stale obecna wizja œmierci jako jedynego egzystencjalnego pewnika sk³ania³a artystê z jednej strony do g³êbokiego zw¹tpienia, a z drugiej do nieœmia³ego, lecz wytrwa³ego poszukiwania punktówoparciainadziei. Lata 80., a wiêc okres napiêcia zwi¹zanego z demonta¿em systemu totalitarnego zdawa³ siê nie znajdowaæ odzwierciedlenia w teatrze Grzegorzewskiego. Artysta nie anga¿owa³ swojej sceny w bezpoœrednie debaty polityczne. Wielokrotnie i czêsto niechêtnie wypowiadano siê na temat jego dystansowania siê od spraw, którymi ¿y- ³o spo³eczeñstwo. Jednak¿e w swoim teatrze, poprzez swój w³asny jêzyk, artysta podejmowa³ nie tylko najg³êbsze problemy egzystencjalne, ale te¿ ukazywa³ swój Artyku³yimateria³y 9 w³asny obraz mechanizmów przemian spo³ecznych. Parawany Geneta (1982) pre- zentuj¹ce spo³eczeñstwo jako system wzajemnych opresji, fa³szu i przemocy mimo wyrazistej diagnozy, ze wzglêdu na zbyt odleg³e realia utworu, zosta³y przyjête nie- chêtnie. Z wiêkszym zainteresowaniem, choæ tak¿e nie bez w¹tpliwoœci, przyjêto autorsk¹ wizjê arcydzie³a Mickiewicza Dziady-Improwizacje (1987). W tym wypad- ku równie¿ dyskusja artysty z wizj¹ historii miejscami wydawa³a siê trudna do od- czytania, ale zasadniczy rys inscenizacji – spojrzenie na narodowe mity, w tym mit buntu i walki, z perspektywy egzystencjalnej nie budzi³ w¹tpliwoœci. Krytyka me- chanizmów spo³ecznych zawarta te¿ by³a w Operze za trzy grosze (1986). W tym spektaklu jednak kapitalne operowanie ironi¹, która wszechograniajac¹ zasadê gry, udania i fa³szu ukazywa³a w tonacji ¿artu, zyska³o spektaklowi powszechne uzna- nie. Przedstawienie przyjmowane by³o z aplauzem nie tylko w Warszawie, ale i pod- czaszagranicznychwoja¿y. Rok historycznych przemian, 1989, wytycza