PROJekaT ObRAZOVANJA ROMI | IsTORIJA ROMske DECE COUNCIL CONSEIL OF EUROPE DE L´EUROPE U EVROPI DRUGA 4.0 MIGRACIJA Druga migracija Priredio urednik Putevi migracije Roma Vlaha l Dolazak u Zapadnu Evropu l Obe Amerike l Prijem lutalica u ciljnim zemljama Sredinom XIX veka dogodila se druga migracija, koja je promenila romsku populaciju u svetskim razmerama. Kalderaši, Lovari i ostale romske grupe iz centralne i jugoistočne Evrope pomerali su se ka istoku i zapadu i stigli čak do Amerike i Australije. Ova druga migracija, koja je usledila nakon takozvanog prvog talasa romske migracije u Evropi oko 1400. godine, bila je izazvana dugotrajnim socijalnim promenama, posebno ukidanjem ropstva u Vlaškoj i Moldaviji, i pojavljivanjem industrijalizacije. UVOD GLAVNI PRAVCI DRUGE MIGRACIJe Il. 1 FINska ESTONIJA Godine 1857, godinu dana nakon što je potpuno ukinuto ropstvo, u vlaškoj ŠVedska LeTONIJA je bilo 33.267 oslobođenih romskih DANska RUSIJA porodica; od toga 6.241 su bili robovi SAD I KANada LITVANIJA države, 12.081 robovi crkve, a 14.945 porodica pripadalo je plemstvu. Prema ENGLeska HOLAN- BELORUSIJA procenama, u moldaviji je bilo oko DIJA POLJska 20.000 porodica. ako se svaka poro- BELGIJA Nemačka dica otprilike sastojala od pet članova, onda je oko 250.000 roma živelo u LUkseMBURG FRANCUska dvema pokrajinama. u celoj centralnoj češka UkRAJINA i jugoistočnoj evropi živeo je znatan AMERIka Slovačka broj romske populacije. AUSTRALIJA auStriJa- mađarSka Političke, ekonomske i socijal- JužNa afrika ŠvAJCARSKA MOLdaVIJA ne revolucije izazvale su emigraciju iz SLOVENIJA TRANSILVANIJA tih regiona oko 1850. godine pa naova- HRVATska mo. Nacionalni emancipacioni pokre- VLaška BOSNA ITALIJA ti, ratovi, industrijska revolucija, kao i ŠPANIJA SRBIJA povećana privlačnost zemalja kao što BUGARska su Sjedinjene Države, bili su razlog što Make- su ljudi svih etničkih grupa napuštali DONIJA ALbaNIJA svoja mesta stanovanja. romi su više od ostalih grupa stanovništva bili TURSKA „voljni da emigriraju“. ali, ukidanje ropstva u moldaviji i vlaškoj dalo im Grčka je mogućnost migracije ka novim teri- torijama u njihovoj neodložnoj potrazi Područja porekla : za finansijskim izvorima. [il. 2] romi su uglavnom emigrira- li iz graničnih područja moldavije i dokaz o emigriranju roma sa skoro ce- su se ka istoku u rusiju, i ka severu u vlaške i susednih područja Besara- log Balkanskog poluostrva, odnosno iz Skandinaviju, Zapadnu evropu, Sever- bije, zapadne transilvanije, Banata i mađarske i Slovačke. Prvenstveno, vla- nu i Južnu ameriku, čak i u australiju. severoistočne Srbije. kasnije, postoji si romi, ali i romi iz ostalih grupa selili [il. 2] Putevi migracije Roma Vlaha Dolazak u Zapadnu Evropu Obe Amerike Prijem lutalica u ciljnim zemljama romi „vlaSi“ Termin Vlah koristi se od XX veka za Rome čiji jezik po- kazuje jak vlaški (rumunski) uticaj. Romi Vlasi, su među ostalima, Kalderaši, Lovari, Gurbeti i Džambaz Romi. Romi Vlasi smatraju se inicijatorima i podupiračima Druge migracije. U mnogim ciljnim zemljama, bili su distancirani od nastanjenih Roma i obrazovali su novi sloj unutar populacije Roma. il. 3 Nauka ih često smatra Žene Kalderaši u maršu u Engleskoj 1911.godine. (fraser 1992, str. 232) tradicionalnim, arhaičnim gru- pama u kojima dominira indoa- PUT U ŠVedskU JOhaNA DIMITRIJA TaIKONA rijevski jezik i kultura, što i sami Romi Vlasi o sebi misle.. Angus „Karl Herman Tilhagen može nam reći o poreklu švedskih Taikona, porodice veli- Frajzer, Britanac Rom, istoričar, kog pripovedača Johana Dimitrija Taikona: ipak, nam je skrenuo pažnju na „Do 1906. godine Taikon ili Miloš, njegovo cigansko ime, izgleda da je živeo činjenicu da se ove pretpostavke samo u Rusiji, koju poznaje od Bakua na jugoistoku do Arhangelska na severoza- ne mogu smatrati dokazanim. padu. Iste godine, putovao je po Balkanu, Poljskoj i Finskoj. Nekoliko godina pre Prvog svetskog rata, posetio je Švedsku, u koju je godinama putovao. Poslednjih 30 godina proveo je isključivo u Švedskoj, gde je zarađivao za sebe i svoju porodicu kao kazandžija, vašarski umetnik i muzičar. Od 1942. godine on i njegova grupa boravili il. 2 su u Švedskoj svake godine tokom zime.” il. 4 (prevedeno iz vossen 1983, str. 61) vanije i Banata posedovali su austrijske je jasan znak da su ranije živeli u rusiji. PUTEVI MIGRACIJE putne dokumente. rus ekspert o romi- [il. 4] ROMA VLAHA ma, lav čerenkov, pominje da nasel- mnogi kalderaši i čurari nasta- jeni Poljaci romi kalderaše još uvek vili su ka Skandinaviji. istovremeno, rumunski kalderaši smatraju se naj- nazivaju „ostrijaki” (austrijanci). Neki rođaci išvana Demetera nastanili su se pokretnijom grupom roma. kao robo- novi imigranti u Poljskoj pokušali su da ne samo u francuskoj, italiji, Nemačkoj vi, pripadali su državi, tj. već su bili dostignu dominantnu poziciju među već nego i u švedskoj. Porodična imena do- (delimično) nomadi i bavili se svojim nastanjenim romima; porodica kviek je kazuju takođe da su mnogi skandinavski zanimanjima tumarajući po određenim čak osnovala dinastiju „kraljeva“. imigranti pre toga živeli u rusiji. područjima. kalderaši su napustili ovo mnogi kalderaši i čurari selili Sredinom XiX veka, lovari su se područje i krenuli u dva glavna prav- su se iz Poljske u rusiju i Skandinavi- nastanili unutar granica današnje mađar- ca. Jedan ih je vodio ka severu, a drugi ju. išvan Demeter, jedan od prvih roma ske, u transilvaniji i Banatu. u prvom ka Balkanu, tačnije ka današnjoj Srbi- imigranata u rusiji, nakon nekoliko de- talasu migracije, 1860-1870. godine, lo- ji; odatle su mnogi romi nastavili ka cenija rekao je da je njegova porodica vari su se preselili iz mađarske u češku zapadu. migracija kalderaša i drugih emigrirala pretežno zbog davanja veli- i Slovačku, a zatim u Nemačku. Neki od grupa roma na Balkanu nije dokumen- kog miraza za žene. Demeteri su putu- njih su pratili vojsku u austro-pruskom tovana, naročito što se njenog samog jući kroz rusiju, stigli do mandžurije, a ratu i nastanili se u češkoj pre nego što početka tiče. Najverovatnije se odigra- kasnije se nastanili u centralnoj rusiji. su zapravo došli u austriju. Drugi su la relativno kasno, krajem XiX veka. išvanov otac i njegova porodica su čak otišli u Poljsku i kasnije u rusiju. tuma- ipak, postoje mnogi dokazi o njihovom stigli do alžira. Grupa ištvana Demetera ranja različitih grupa lovara okončana putu ka severu. nije izolovan slučaj. Naseljavanje mno- su tek 1914, nakon početka Prvog svet- Godine 1860. prvi kalderaši su gih kalderaša u francuskoj, npr. počinje skog rata; bilo je to samo privremeno, dospeli do krakova, koji je tada bio na posle 1870. godine njihovom emigraci- jer su se, već tokom mađarskog ustan- teritoriji austrougarske. Postajući aus- jom iz rusije. Njihov dijalekat pokazuje ka 1956. godine, mnogi lovari vratili u trijski građani, mnogi romi iz transil- reči iz ruskog kolokvijalnog govora, što austriju. 2 3 SaveT EVROPE ROMI | IsTORIJA PROJekaT ObRAZOVANJA ROMske DECE U EVROPI DRUGA 4.0 MIGRACIJA SlavNa veštiNa, OGROMNE CENE „Dok su bili u Britaniji doneli su malo orijentalnog sjaja u aljkave gradske ćoškove. Žene, sa zlatnim novčićima koje su nosile u kosi i na vratovima i grudima, pred- stavljale su neverovatan prizor, koji se dosta razlikovao od En- gleskinja u njihovim lepim halji- nama […]; i muškarci u vrećastim pantalonama, uvučenim u visoke čizme, u košuljama jarkih boja i il. 6 kaputima i prslucima s redovima Šatori Kalderaša u Garat Lejnu, Vandsvort, London, avgust 1911. godine. ( fraser 1992, str. 231) velikih dugmadi od srebra (neka su bila velika kao kokošije jaje) IMIGRACIJA U KOLUMBIJU bili su isto tako blistavi. Većinu vremena muškarci su provodili Kolumbijac Rom je 1998. godine dao podatak o imigraciji svojih predaka: tražeći posuđe od bakra za po- „Evropski Romi emigrirali su u Centralnu Ameriku, iz Centralne Amerike pravku u fabrikama, pivnicama, emigrirali su u Južnu Ameriku, došli su u Peru, u Brazil i u Kolumbiju [...] Emigri- hotelima, restoranima i sl: njiho- rali su preko Paname, iz Paname su prešli u Atrato i odseli u Antiokiji [...] u rav- va spretnost i vrednoća bile su vi- nicama Bogote, na obalama, u različitim delovima. Prema kolumbijskim Romima, soko cenjene; njihove visoke cene onima koji su rođeni u Kolumbiji, od tada je prošlo 150-160 godina. Pošto je moj bile su takođe osuđivane.” deda umro u 75. godini, znači da je on već bio rođen u Kolumbiji, kao i moja poko- ll. 5 jna baka, koja je takođe tamo rođena.” (fraser 1992, str. 231 ff.) il. 7 (prevedeno Deman, katharina (2005) untersuchung zur Grammatik der romani-varietät der kumpanja in Bogotá/kolumbien. Graz (Phil. Diss), str. 11) kovači bakra pojavili su se u Holandiji. Grčke, evropskih delova turske, Srbije, DOLAZAK U Njihovi šatori i prikolice, kao i kontrast Bugarske i rumunije. Naredne godine su ZAPADNU EVROPU između siromašne odeće i otvoreno po- ponovo napustili zemlju. Godine 1885- kazanog srebra i zlata, ostavio je veliki 1887. i 1907-1908. ursari su se naselili Neki romi su došli sa austrijskim utisak na stanovništvo. Hiljade ljudi u južnoj škotskoj i severnoj engleskoj. pasošima, najverovatnije iz transilvanije, hrlile su u njihove šatore, pa su romi Zapravo, lovari su bili ti koji su u to preko Nemačke i Belgije u francusku mogli čak i naplaćivati ulaz. Početkom vreme, preko Nemačke, stigli do engles- 1866. godine, ali su ubrzo deportovani 1870. godine romi su sa Balkana ili iz ke. mediji i policija vodili su kampan- nazad u Belgiju. Godine 1867. kalderaši rusije, preko italije i Nemačke, došli u ju protiv roma s nemačkim pasošima. su putovali širom francuske, u grupama francusku. oni su takođe privukli go- Slične akcije preduzete su u francuskoj, od 30, 40, čak i 150 ljudi, u otvorenim milu posetilaca. u Nemačkoj, 1867. go- Nemačkoj ili švajcarskoj. između 1911. konjskim kočijama. [il. 4] dine, i u Holandiji 1868. godine, dreseri i 1913. godine porodice kladeraša po kalderaši su stigli u englesku. medveda pojavili su se prvi put; bili su to imenu Choron, kirpach, Demeter ili ma- Postavili su svoje šatore u predgrađima romi ursari iz porodica Gulabavich, la- ximoff putovale su vozom po celoj Brita- londona, ali engleski romi ih nisu pri- zarovich ili mitrovich.