Türkbilig , 2009/18: 194-209. PROF. DR. HASAN EREN’İN TÜRKÇEN İN SÖZVARLI ĞI ÜZER İNE YAPTI ĞI ÇALI ŞMALARDA ET İMOLOJ İK PRENS İPLER * Pa şa YAVUZARSLAN ** Özet: Türk dilinin sözvarlı ğı üzerine yaptı ğı bilimsel çalı şma ve etimolojik denemelerle, Türkiye ve Dünya Türkolojisine adını duyuran Prof.Dr. Hasan Eren, hem Türklük bilimine hem de Macar dilbilimine çok büyük katkıları olmu ştur. Macaristan’da Budape şte Üniversitesi Türkoloji bölümünü bitiren H. Eren, ö ğrencilik yıllarında Türk dilinin sözvarlı ğında yer alan sözcükler üzerine etimolojik denemeler yapmaya ba şlamı ştır. Doktora ö ğrenimini Macaristan’da tamamladıktan sonra Türkiye’ye dönen Hasan Eren, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co ğrafya Fakültesinde Türk Dili ve Edebiyatı, Hungaroloji ve Rus Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde ders vermi ştir. Bilimsel çalı şmalarının büyük bir bölümünü, Atatürk’ün kurdu ğu Türk Dil Kurumu’nda gerçekle ştirmi ş ve Türkçe Sözlük ’ün hemen hemen bütün baskılarında çalı şmı ştır. Hasan Eren’in bilimsel çalı şmalarının konusunu, Türk dilinin sözvarlı ğında yer alan sözcükler olu şturmu ştur. Tarihî ve ça ğda ş Türk lehçelerindeki pek çok sözcü ğün bilimsel etimolojisini yapmı ş, Türk dilinin sözcükleri üzerine yapılan yerli ve yabancı etimolojik denemeleri ele ştirmi ş ve düzeltmi ştir. Yaptı ğı etimolojik denemelerde modern filolojinin ilklerinden uzakla şmamı ş ve Türk etimoloji biliminin temelini ve ilkelerini sesbilimi, biçimbilimi ve anlam biliminin yasalarına ba ğlamı ştır. Bu yazıda H. Eren’in Türkçenin sözvarlı ğı üzerine yaptı ğı etimolojik çalı şmalardaki prensipler ortaya çıkarılmı ştır. Böylece bundan sonra, Türkoloji sahasında yapılacak etimolojik denemelerde hangi bilimsel ilkelerin göz önünde bulundurulması gerekti ği ortaya konulmu ş oldu. ETYMOLOGICAL PRINCIPLES IN PROF. DR. HASAN EREN’S STUDIES ON THE TURKISH LEXICON Abstract: Prof. Dr. Hasan Eren, renowned as an etymologist of the Turkish language both at home and abroad, has made great contributions to Turcology and Hungarian studies. Prof. Eren, a graduate of Budapest University, Turcology Department, started his studies on the etymology of the Turkish lexicon as he was a student. After receiving his PhD degree in Hungary, he returned Turkey and started working at Ankara University, Faculty of Language, History and Geography and taught at the Department of Turkish Language and Literature, Department of Hungarology and Departmen of Russian Language and Literature.Most of his studies on the Turkish language took place at Turkish Language Association, founded by Atatürk, and contributed to almost all the editions of “Turkish Dictionary”. The subject matter of his scientific studies is the words in the Turkish lexicon. * Bu yazı daha önce Cumhuriyet ve Dil ve Tarih-Co ğrafya Fakültesi Uluslararası Sempozyumu (14-16 Mayıs 2008) nda sunulmu ş bildirinin geni şletilmi ş biçimidir. ** Yard. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi. Türkbilig, 2009/18: 194-209. PROF. DR. HASAN EREN’ İN TÜRKÇEN İN SÖZVARLI ĞI ÜZER İNE YAPTI ĞI ÇALI ŞMALARDA ET İMOLOJ İK PRENS İPLER He not only studied the etymology of a great number of words found both in the historical and contemporary Turkic dialects but also criticized and revised other etymological studies on the Turkish lexicon. Following the principles of modern philology, he established the fundamentals of the Turkish etymology and combined them with the phonological, morphological and semantic rules of the language. This article identifies the basic principles observed in Prof. Eren’s etymological studies on the Turkish lexicon. It is hoped that the principles analyzed help future etymological studies as a guide. Keywords: Etymologist Hasan Eren, etymology, Turkish etymology, Turkish lexicon, the principles of etymology, etymological studies on the Turkish Language I. Giri ş Türk dili üzerine yayımladı ğı bilimsel çalı şmalarla ünü Türkiye sınırlarını a şmı ş, dünyadaki Türkoloji çevrelerinde tanınmı ş bir Türkolog olan Hasan Eren 15 Mart 1919’da Vidin’de do ğmu ştur. İlk, orta ve lise ö ğrenimini Vidin’de tamamlayan Hasan Eren 1937-1938 ö ğretim yılında Budape şte Üniversitesi Türkoloji bölümüne kayıt yaptırmı ş ve burada zamanın en ünlü Türkologları Gyula N émeth ve Lajos Fekete’den Türkçe dersleri okumu ştur. Budape şte Üniversitesinde daha ikinci sınıf öğrencisiyken “Türk Söz Bilgisine Katkılar” adlı yazısıyla hocası Gyula N émeth’in “Anla şılan Türk dilinin etimolojik sözlü ğünü siz yazacaksınız” sözüne mazhar olan H. Eren, bundan sonraki bilimsel çalı şmalarını etimoloji alanında yo ğunla ştırmı ştır. Hasan Eren, Macaristan’da doktora ve doçentlik çalışmalarını tamamlayınca, Macaristan’daki Szeged Üniversitesi Rektörünün ö ğretim üyeli ği teklifine “ülkem benden hizmet bekliyor” kar şılı ğını vererek Ankara’ya döner. Ankara Üniversitesine doçent olarak ba şvurur ve 1948 yılında Dil ve Tarih-Co ğrafya Fakültesinde Türk dili doçentli ği kadrosuna atanır. Hasan Eren, Dil ve Tarih- Co ğrafya Fakültesinde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünün yanı sıra, Hungaroloji ve Rus Dili ve Edebiyatı kürsülerinde ders vermi ş ve Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ile Hungaroloji kürsüsünün ba şkanlı ğını da bir süre yürütmü ştür. Hasan Eren’in bilimsel çalı şmalarının ço ğu, Türk Dil Kurumunun yayın organları olan Türk Dili ve Türk Dili Ara ştırmaları Yıllı ğı-Belleten ile Dil ve Tarih- Co ğrafya Fakültesi Dergisi ve Türkoloji dergisinde çıkmı ştır. Biz bu çalı şmada, Türkiye’de ve yabancı ülkelerde Türkoloji ile ilgili dergilerde, Türk dilinin sözvarlı ğında yer alan Türkçe ve yabancı kelimelerin kökenlerini bilimsel yöntemle ara ştırıp tespit etmeye çalı şan Hasan Eren’in etimoloji çalı şmalarında izledi ği yolu ortaya koymaya çalı şaca ğız. Şüphesiz etimoloji çalı şmaları her zaman gerek amatör dilcilerce gerekse dil bilimcilerce ilgi konusu olmu ştur. Ancak etimolojinin bir bilim dalı olarak kendine ait ilke ve yöntemlerinin varlı ğını yaptı ğı çalı şmalarla, Türk dili açısından ortaya koyan ilk Türk etimolog hiç tartı şmasız Hasan Eren’dir. Hasan Eren, akademik hayatını hemen hemen Türk dilinin sözvarlı ğı üzerine adamı ştır. Türk dilinin 195 Türkbilig, 2009/18: 194-209. Pa şa YAVUZARSLAN sözvarlı ğında yer alan kelimelerin kökeniyle ilgili yabancı Türkologların yazdı ğı çalı şmaları yakından takip etmi ş, bu yazılara bilimsel ilkeler do ğrultusunda tenkitler yazmı ştır. Yurt dı şında Türk dili üzerine yazılan bilimsel kaynaklara polyglott (çok dil bilen) bir ara ştırmacı olması sayesinde kolayca ula şabilen Hasan Eren, bu çalı şmaları en ince ayrıntısına kadar incelemi ş ve gerekli düzeltmeler yapmı ş bir bilim adamıdır. Bu yazıda Hasan Eren’in Türk dilinin sözvarlı ğında yer alan kelimelere dair etimolojik açıklamaları ve etimolojik çalı şmalarında izledi ği yöntem ve kelimelerin kökenleri hakkında ileri sürdü ğü görü şler, köken biliminin ilkeleri do ğrultusunda işlenmeye çalı şılacaktır. Dil çalı şmalarında bir sözcü ğün hangi kökene dayandı ğı, yerli mi, yabancı mı oldu ğu, ba şlangıçta hangi kavramı yansıttı ğı, ne gibi geli şmeler gösterdi ği gibi konuları aydınlatmaya yönelen dala, öteden beri kökenbilgisi ( İng. etymology) adı verilir. Kökenbilgisinin bir bilim dalı olarak geli şmesinde Jones, Rask gibi bilginlerin, özellikle Franz Bopp’un XIX. yüzyıl ba şlarında kar şıla ştırmalı dilbilimin temelini olu şturan çalı şmaları, Grimm ses yasaları, lehçebilimle birlikte, bu dala da önemli katkılar sa ğlamı ş bir sözcü ğün kökeninin nasıl ara ştırılması gerekti ğini gösteren önemli çalı şmalar yayımlanmı ştır. Kökenbilgisinde dildeki bir ö ğenin kökeninin, nereden geldi ğini aydınlatabilmek için onun eldeki en eski metinlerdeki biçimine inme, dilin de ğişik lehçe ve a ğızlarında bulunup bulunmadı ğını, ba şka dillerde benzerlerinin olup olmadı ğını ara ştırma yoluna gidilmektedir. E ğer dilin kendi sözcü ğü inceleniyorsa en eski biçimiyle lehçe ve a ğızlardaki-ço ğunlukla eski biçimine yakın- kullanımları, köken aydınlatılmasında ço ğu kez büyük ölçüde yardımcı olmakta, yerli oldu ğu sanılan kimi sözcüklerin eski biçimlerine ula şmakla onların yabancılıkları da ortaya çıkmaktadır (Aksan 2003 3: 51). Kökenbilgisi ara ştırmalarında kesinli ğe varılması güç, kimi zaman da olanaksızdır. Ancak sözcü ğün en eski biçimine, lehçe ve a ğızlardaki durumuna göre, ili şkide bulunan dillerdeki kullanımlarına de ğin kanıtlar elde edildi ğinde karanlık nokta kalmadı ğında kesin sonuç elde edilebilmektedir. Kimi zaman kökeni aydınlatılmı ş sayılan bir sözcükle ilgili olarak yepyeni bir sav ortaya atılmakta, bir açıklamayla kar şıla şılmaktadır (Aksan 2003 3: 51) Etimoloji çalı şmaları tarihte kimi bilgin ve yazarlarca belli ilkeleri olmadı ğı için alay konusu olmu şsa da kar şıla ştırmalı dilbilimi ve tarihî dilbilimi çalı şmalarının sonucunda, dildeki ses ve biçim de ğişmelerinin yasaları belirlenmi ş ve böylece etimolojik çalı şmalar da belli dilbilimsel ilkelere ba ğlanmı ştır. Voltaire, etimolojiyi ince bir alay yoluyla ünlüleri hiç saymayan, ünsüzlere de çok az de ğer veren bir bilim olarak de ğerlendirmi ştir (Eren 1999: xii; Muller:238) 1. Ancak Voltaire’in bu sözü söyledi ği tarihten sonra, etimoloji alanında pek çok yeni çalı şma yapılmı ş ve dilbiliminin birtakım yasalarına ba ğlı olarak etimolojik 1 ‘est une science où les voyelles ne font rien, et les consonnes fort peu de chose’ (Müller: 238). 196 Türkbilig, 2009/18: 194-209. PROF. DR. HASAN EREN’ İN TÜRKÇEN İN SÖZVARLI ĞI ÜZER İNE YAPTI ĞI ÇALI ŞMALARDA ET İMOLOJ İK PRENS İPLER çalı şmalarda göz önünde tutulması gereken ilkeler belirlenmi ştir. F. Max Müller On The Principles of Etymology adlı yazısında