T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) TRIFOLIUM PANNONICUM JACQ. SUBSP. ELONGATUM (WILLD.) ZOH. BİTKİSİ ÜZERİNDE FARMAKOGNOZİK ARAŞTIRMALAR ECZ. F. YASEMİN BELGE DANIŞMAN DOÇ DR. AYNUR SARI FARMAKOGNOZİ ANABİLİM DALI İSTANBUL-2006 2 3 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) TRIFOLIUM PANNONICUM JACQ. SUBSP. ELONGATUM (WILLD.) ZOH. BİTKİSİ ÜZERİNDE FARMAKOGNOZİK ARAŞTIRMALAR ECZ. F. YASEMİN BELGE DANIŞMAN DOÇ DR. AYNUR SARI FARMAKOGNOZİ ANABİLİM DALI İSTANBUL-2006 4 TEZ ONAYI 5 BEYAN Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün safhalarda etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışmasında elde edilmeyen bütün bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını beyan ederim. F. Yasemin BELGE 6 Bana her zaman destek olan anneme, babama ve nişanlıma ithaf ediyorum 7 TEŞEKKÜR Tecrübelerinden ve Anabilim Dalımızın teknik imkanlarından faydalanmam konusundaki desteklerinden dolayı, Farmakognozi Anabilim Dalı Başkanı sayın Prof. Dr. Ali H. Meriçli’ye ve Danışman hocam sayın Doç. Dr. Aynur Sarı’ya saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Bitki toplama ve teşhis aşamalarındaki yardımlarından dolayı Uzm. Biyolog Mustafa Keskin’e, Botanik ve Giriş bölümü konusundaki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Kerim Alpınar’a, tezimin her aşamasında hem teknik hem de manevi desteklerini esirgemeyen Farmakognozi Anabilim Dalı’nın tüm üyelerine, özellikle Uzm. Ecz. Ulaş Sözer’e teşekkür ederim. Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından T-537/21102004 no’lu proje olarak desteklenmiştir. 8 Trifolium pannonicum Jacq. subsp. elongatum (Willd.) Zoh.–Rumeli Feneri (Foto: Ecz. F.Y. Belge) 9 İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI..................................................................................................................... 4 BEYAN............................................................................................................................ 5 TEŞEKKÜR..................................................................................................................... 7 İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ 9 TABLOLAR LİSTESİ................................................................................................... 12 ŞEKİLLER LİSTESİ ..................................................................................................... 13 SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ................................................................. 14 ÖZET.............................................................................................................................. 17 ABSTRACT................................................................................................................... 18 1. GİRİŞ VE AMAÇ.......................................................................................... 19 2. GENEL BİLGİLER ....................................................................................... 22 2.1. Botanik Bölüm ............................................................................................... 22 2.1.1. Leguminosae Juss. Familyası..................................................................... 22 2.1.2. Papilionoideae DC. (Syn. Papilionaceae; Fabaceae) Altfamilyası ............ 22 2.1.3. Trifolieae Bronn. Tribusu........................................................................... 22 2.1.4. Trifolium L. Cinsi...................................................................................... 22 2.1.4.1. Trifolium pannonicum Jacq. subsp. elongatum (Willd.) Zoh................. 23 2.2. Kimyasal Bölüm............................................................................................. 25 2.2.1. Flavonoit Yapısındaki Maddeler................................................................ 26 2.2.2. Diğer Maddeler .......................................................................................... 44 2.3. Farmakolojik Bölüm ...................................................................................... 46 2.3.1. Trifolium pratense bitkisinin “PDR for Herbal Medicines” (2000) Monografı................................................................................................................... 46 2.3.2. T. pratense Ekstreleri ve Flavonoitleri ile Yapılmış Farmakolojik Çalışmalara Örnekler.................................................................................................. 47 2.3.2.1. Östrojenik Etki....................................................................................... 47 2.3.2.2. Menopoz................................................................................................. 48 10 2.3.2.3. Prostat Hiperplazisi ve Prostat Kanseri.................................................. 50 2.3.2.4. Hiperlipidemi ve Hipertansiyon............................................................. 52 2.3.2.5. Hücre Kültürleri ile Yapılan Çalışmalar ................................................ 54 2.3.2.6. Bağışıklık Sistemine Etki....................................................................... 55 2.3.2.7. Gebelik ve Laktasyonda Kullanım......................................................... 56 2.3.2.8. Biyoyararlanım ve Biyotransformasyon ................................................ 56 2.3.2.9. Yan Etkiler............................................................................................. 57 2.3.2.10. Hayvan Deneyleri................................................................................... 57 2.3.2.11. Negatif Sonuç Alınan Çalışmalar........................................................... 58 3. GEREÇ VE YÖNTEM .................................................................................. 59 3.1. Materyal ......................................................................................................... 59 3.2. Metotlar.......................................................................................................... 60 3.2.1. Fitokimyasal Ön Denemeler ...................................................................... 60 3.2.1.1. Flavon Türevleri Aranması .................................................................... 60 3.2.1.2. Antrasen Türevleri Aranması................................................................. 60 3.2.1.3. Saponin Aranması .................................................................................. 60 3.2.1.4. Tanen Bileşikleri Aranması.................................................................... 60 3.2.1.5. Alkaloit Aranması .................................................................................. 61 3.2.1.6. Su Miktar Tayini .................................................................................... 61 3.2.2. Kromatografik Kontroller .......................................................................... 62 3.2.2.1. Kaba Ayırım........................................................................................... 62 3.2.2.2. O-Glikozitlerinin Teşhisi ....................................................................... 63 3.2.2.3. Asit Hidroliz Yöntemi............................................................................ 63 3.2.2.4. Çözücü Sistemleri.................................................................................. 63 3.2.2.5. Kullanılan Belirteçler............................................................................. 64 3.2.3. Yapı Tayini................................................................................................. 65 3.2.3.1. UV Spektrumu....................................................................................... 65 3.2.3.2. NMR Spektrumu.................................................................................... 66 3.2.4. Antioksidan Aktivite Tayini....................................................................... 66 11 4. BULGULAR.................................................................................................. 68 4.1. Ön Deneme Sonuçları .................................................................................... 68 4.2. Elde Edilen Ekstre Miktarları ve Verim Hesabı ............................................ 69 4.3. T. pannonicum subsp. elongatum Çiçeklerinin Etil Asetat Ekstresindeki Maddelerinin Teşhisi ve Ayrılması .............................................................................. 70 4.3.1. Silikajel VLC’den Elde Edilip Birleştirilen Fraksiyonların Miktarları...... 70 4.4. Teşhis Edilen Maddelerin Özellikleri ............................................................ 75 4.4.1. Hiperozit (B4/B2’) ..................................................................................... 75 4.4.2. Luteolin-7-galaktozit (B3/B2’) .................................................................. 80 4.5. Aktivite Tayini Sonuçları............................................................................... 86 4.5.1. T. pannonicum subp. elongatum Çiçeğinin Antioksidan Aktivite Sonuçları 86 4.5.2. Askorbik Asit’in Antioksidan Aktivite Sonuçları...................................... 87 5. TARTIŞMA ................................................................................................... 89 KAYNAKLAR .............................................................................................................