Systemy kierowania Piotr Sienkiewicz ur. w 1945 r. w Karpaczu. Ukończył studia na Wydziale Cybernetyki Wojskowej Akademii Technicznej. W 1975 r. uzyskał stopień doktora nauk technicznych, a w 1980 r. doktora habilitowanego. Od 1986 r. jest profesorem nadzwyczajnym nauk wojskowych w Akademii Sztabu Generalnego WP. Aktywnie uczestniczy w pracach Polskiego Towarzystwa Cybernetycznego, od 1988 r. pełni funkcję prezesa Zarzqdu Głównego. Jest członkiem Towarzystwa Naukowego Orqanizacii i Kierownictwa, Polskiego Towarzystwa Badań Operacyjnych i Systemowych. Laureat I Nagrody im. K. Adamieckiego w konkursie na najlepszą pracę w dziedzinie organizacji i kierowania (1988). Autor wielu prac naukowych i popularnonaukowych poświęconych cybernetyce, informatyce, analizie systemowej, organizacji i kierowaniu. Do ważniejszych prac należą: Inżynieria systemów (1983), Dowodzenie z komputerem (współautor) 1985, Teoria efektywności systemów (1987), Poszukiwanie Golema czyli 0 cybernetyce i cybernetykach (1988), Inżynieria systemów kierowania (1938). Żyjemy w świecie systemów i dlatego dążymy do tworzenia całościowych obrazów otaczającego nas świata. Jesteśmy uwikłani w różnorodne działania, których bywamy podmiotami lub przedmiotami, albo też jednym 1 drugim. Działania sterujące zwiemy kierowaniem. Kierujemy działaniami innych ludzi, zaś przez innych jesteśmy kierowani — kierujemy także swoim rozwojem. Uczestnicząc w społecznych procesach kierowania zajmujemy określone miejsce w wieloszczeblowych, hierarchicznych strukturach. Stajemy się więc elementem złożonych systemów kierowania. Od tych systemów w coraz większym stopniu zależy powodzenie państwa, gospodarki, armii, nauki i techniki. Systemy kierowania BIBLIOTEKA WIEDZY WSPÓŁCZESNEJ • OMEGA Piotr Sienkiewicz Systemy kierowania \ WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1989 Okładka i opracowanie graficzne Ilustracja na okładce Tadeusz Kazubek Printed in Poland © Copyright by Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” Warszawa 1989 Redaktor: Teresa Błażejeioska Redaktor techniczny: Andrzej Mirek Korektor: Zdzisław Bocheński \ ISBN 83-214-0691-2 Wstęp Naszych współczesnych ustawicznie zżera­ ją dwie sprzeczne namiętności: potrzeba, by ktoś prowadził ich za rękę, i pragnie­ nie zachowania wolności. Alexis de TocquevUle Żyjemy w świecie systemów i dlatego dążymy do tworzenia całościowych obrazów otaczające­ go nas świata. Jesteśmy uwikłani w różnorod­ ne działania, których bywamy podmiotami lub przedmiotami, albo też jednym i drugim. Dzia­ łania sterujące zwiemy kierowaniem. Kieruje­ my działaniami innych ludzi, zaś przez jeszcze innych jesteśmy kierowani — kierujemy tak­ że swoim rozwojem. Uczestnicząc w społecz­ nych procesach kierowania zajmujemy określo­ ne miejsce w wieloszczeblowych, hierarchicz­ nych strukturach. Stajemy się więc elementem złożonych systemów kierowania. Od tych sy­ stemów w coraz większym stopniu zależy po­ wodzenie państwa, gospodarki, armii, nauki i techniki. Rozwój różnorodnych potrzeb społecznych i dążenie do ich zaspokojenia spowodowały wzrost złożoności systemów działania — orga­ nizacji realizujących określone cele. Osiągnięcie ich wiąże się nie tylko z indywidualnym wysił­ kiem jednostki, ale jest przede wszystkim wy­ nikiem współdziałania wielu różnych podmio­ tów działania. Organizacją jest zatem taka ca­ łość, której składniki współprzyczyniają się — jak czytamy w Traktacie o dobrej robocie Ta­ deusza Kotarbińskiego — do powodzenia cało­ ści. Nie może być mowy o skutecznym współ­ działaniu różnych elementów działających bez wzajemnego porozumienia i informowania się o swych poczynaniach, bez uzgodnień wspól­ nych przedsięwzięć, koordynacji, a także podsu­ mowania wspólnych osiągnięć itp. To zaś wiąże się nieuchronnie ze wzrostem ewidencji, spra­ wozdawczości i kontroli; rośnie ponadto zna­ czenie’ konferencji, narad, zebrań, dyskusji itp. Jest to zjawisko charakterystyczne dla rozwoju współczesnych organizacji d ich systemów kie­ rowania, jednakże w układach patologicznych przeradza się nader często w jedną z chorób cywilizacyjnych — w biurokratyzację. Ona to bowiem powoduje, że rośnie liczba działań po­ zornych, w trakcie których więcej jest gadania o dobrej robocie niż dobrej roboty. Aby cele zostały osiągnięte, muszą być po­ dejmowane trafne decyzje, aby zaś je powziąć, trzeba dysponować właściwymi informacjami. Od podejmujących decyzje wymaga się szcze­ gólnych umiejętności i wszechstronnej wiedzy, także wiedzy systemowej, która odgrywa coraz większą rolę w społecznych procesach kiero­ wania. Racjonalne decyzje powinny być wpro­ wadzane w życie, a zatem muszą być zapewnio­ ne wszechstronne warunki ich realizacji. Organizacje, aby efektywnie funkcjonować, muszą mieć struktury sprzyjające podejmowa­ nym działaniom. Nie są one dane raz na za­ wsze, muszą więc być racjonalnie kształtowane, tak jak racjonalnie muszą być dokonywane wy­ bory celów, sposobów i środków działania, sta­ nowiące wszak istotę każdej formy kierowania. Dążenie do racjonalizacji działań — proce­ sów i struktur, sfery decyzyjnej i informacyj­ nej — jest naturalną i coraz pilniejszą potrzebą nowoczesnego społeczeństwa. Dlatego tak du­ że oczekiwania wiąże się z postępem naukowo- -technicznym, który niesie praktyczne zastoso­ wania nowych modeli, metod, technik i tech­ nologii. Nie wszystkie oczekiwania mogą być spełnione natychmiast, wiele z nich wymaga bardzo dużo czasu, gdyż przeszkodą w ich speł­ nieniu są często nawyki i przyzwyczajenia lu­ dzi, zaś pierwszym warunkiem sprostania zmia­ nom — jak pisał Florian Znaniecki — jest wy­ zbycie się lęku przed nimi. Być może dlatego organizacje tak niechętnie poddają się zmia­ nom, z takim trudem podejmowane są reformy systemów kierowania oraz tak duże nadzieje i rozczarowania im towarzyszą. Poątęp naukowo-techniczny przynosząc wielo­ stronne skutki społeczne oddziałuje na formy organizacyjne, w jakich funkcjonuje społeczeń­ stwo. Wywiera on także wpływ na społeczne procesy informacyjno-decyzyjne organizujące działania. Wpływ ten przejawia się w rozwoju systemów kierowania, w przemianach ich stru­ ktur, stylów, metod i technik oddziaływania na te procesy itp. Zjawisko to obejmuje przede wszystkim zmiany w systemach zarządzania go­ spodarką. Niedocenianie roli metodologii w pro­ cesach kierowania, a także w technologii, która jest ważnym elementem każdej działalności ma­ terialnej, niedoskonalenie ich wraz z rozwojem produkcji może stanowić istotną barierę dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. Niedostrze- żona w porę konieczność ulepszania i zmian procesów informacyjno-decyzyjnych składają­ cych się na działalność administracji państwo­ wej ;i gospodarczej może przynieść nieobliczal­ ne straty społeczne i ekonomiczne, a także poli­ tyczne. Analogiczne zjawiska występują w siłach zbrojnych w sferze dowodzenia. Efektywność dowodzenia jest czynnikiem decydującym o re­ zultacie walki zbrojnej. Sprawne, umiejętne do­ wodzenie jest koniecznym, lecz niewystarczają­ cym warunkiem zwycięstwa, natomiast dowo­ dzenie niesprawne i nieumiejętne jest wystar­ czającym warunkiem niepowodzenia. Zwracał na to uwagę Napoleon Bonaparte mówiąc: „Aby wygrać bitwę, potrzeba kilku dywizji, aby za­ przepaścić sukces na froncie— wystarczy kilku ludzi”. Uwaga ta znajduje uzasadnienie także w pozamilitarnych formach kierowania. Corocznie na świecie wydawanych jest wiele prac naukowych i popularnonaukowych poświę­ conych różnym problemom organizacji i kiero­ wania. Autorzy tych prac z reguły dążą do wszechstronnego przedstawienia istoty kiero­ wania, przyjmują rozmaite założenia metodo­ logiczne i wykorzystują różnego rodzaju do­ świadczenia praktyczne. Z prac tych korzystają zarówno teoretycy pragnący skonfrontować swoje poglądy z innymi, jak i praktycy szuka­ jący sposobów lepszego kierowania. Nader czę­ sta jest jednak opinia, iż kierowania nie sposób „nauczyć się z książek”. Niniejsza praca powstała w trakcie badań, jakie autor prowadził w zakresie cybernetyki i metodologii badań systemowych, a także w rezultacie działań praktycznych związanych z projektowaniem informatycznych systemów kierowania (zarządzania, dowodzenia). Aczkol­ wiek wymienione dziedziny refleksji naukowej i praktyki nie wyczerpują problematyki syste­ mów kierowania, to jednak przyjęcie cyberne- tyczno-systemowego punktu widzenia może przyczynić się do stworzenia podstaw nowocze­ snych badań nad kierowaniem. Prezentowane rozważania charakteryzuje oczywiście znaczny stopień ogólności, co jednak nie wyklucza analiz bardziej szczegółowych, których należy poszuki­ wać przede wszystkim w pracach specjalistycz- 3 nych różnych dyscyplin interesujących się or­ ganizacjami i systemami kierowania. W pracy starałem się ograniczyć matematy­ czne modele procesów i systemów, które są cha­ rakterystyczne dla cybernetyczno-systemowego ujęcia, choć mam świadomość stale rosnącego ich znaczenia dla rozwoju nauki o organizacji i kierowaniu. Podobnie jak mam świadomość ogromnego znaczenia dla realnych organizacji tzw. czynników miękkich, niemierzalnych lub trudno mierzalnych, a takimi są przecież ludz­ kie zachowania, emocje i motywacje. Systemy kierowania jako przedmiot grunto­ wnej analizy historycznej nadal oczekują mo­ nograficznego ujęcia. Należy mieć nadzieję, że taka monografia kiedyś powstanie. W niniejszej pracy uwzględniono jedynie w sposób fragmen­ taryczny rezultaty cząstkowych, historycznych i prognostycznych analiz. Znacznie bardziej in­ teresowały autora modele systemów kierowania oraz zasady ich efektywnego funkcjonowania dziś, jak i w bliskiej przyszłości. Parafrazując myśl Claude Levi-Straussa mo­ żna by rzec: Powiedzieć,