1 TÜRKİYE’DE DEMOKRATİKLEŞME VE TURGUT ÖZAL DÖNEMİ SİYASAL LİBERALİZMİ (Yüksek Lisans Tezi) Ramazan ÜSTÜNDAĞ Kütahya-2018 2 T.C. DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE’DE DEMOKRATİKLEŞME VE TURGUT ÖZAL DÖNEMİ SİYASAL LİBERALİZMİ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Selami ERDOĞAN Hazırlayan: Ramazan ÜSTÜNDAĞ Kütahya – 2018 3 Kabul ve Onay Ramazan ÜSTÜNDAĞ’ın hazırladığı “Türkiye’de Demokratikleşme ve Turgut Özal Dönemi Siyasal Liberalizmi” başlıklı Yüksek Lisans tez çalışması, jüri tarafından lisansüstü yönetmeliğinin ilgili maddelerine göre değerlendirilip oybirliği / oyçokluğu ile kabul edilmiştir. ...../....../2018 İmza Tez Jürisi Kabul Red Yrd. Doç. Dr. Selami ERDOĞAN (Danışman) Yrd. Doç. Dr. Eray ACAR Yrd. Doç. Dr. Hakan OLGUN Doç. Dr. Ayhan KAHRAMAN Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü 4 Yemin Metni Yüksek lisans tezi olarak sunduğum “Türkiye’de Demokratikleşme ve Turgut Özal Dönemi Siyasal Liberalizmi” adlı çalışmamın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım kaynakların kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. ....../....../2018 Ramazan ÜSTÜNDAĞ 5 Özgeçmiş 05.09.1991 yılında Antalya’da doğdu. İlköğretim ve Lise eğitimini Antalya’da tamamladıktan sonra 2009 yılında Dumlupınar Üniversitesi / İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi / Kamu Yönetimi bölümünde lisans eğitimime başladı. 2013 yılında mezun oldu. Aynı zamanda 2010 yılında başladığı ikinci lisans eğitimi olan Anadolu Üniversitesi / İktisat Fakültesi / Uluslararası İlişkiler bölümünden de 2016 yılında mezun oldu. 2014 yılında Dumlupınar Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Kamu Yönetimi Anabilim Dalı’nda Tezli Yüksek Lisans eğitimime başladı. Tez konumun belirlenmesinde ve çalışmamın her aşamasında bana yol gösteren değerli danışmanım Yrd. Doç. Dr. Selami ERDOĞAN’a, yardımlarıyla tezime katkıda bulunan Yrd. Doç. Dr. Eray ACAR’a teşekkür ederim. Çalışmalarım esnasında her zaman yanımda olan, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili nişanlım Selcan TEPE’ye, babam Cengiz ÜSTÜNDAĞ’a, annem Zübeyde ÜSTÜNDAĞ’a ve kardeşim Nisanur ÜSTÜNDAĞ’a anlayış ve hoşgörülerinden dolayı sonsuz teşekkür ederim. v ÖZET TÜRKİYE’DE DEMOKRATİKLEŞME VE TURGUT ÖZAL DÖNEMİ SİYASAL LİBERALİZMİ ÜSTÜNDAĞ, Ramazan Yüksek Lisans Projesi, Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Selami ERDOĞAN Şubat, 2018, 84 sayfa Kökleri Antik Yunan’a dayanan ve tarihin çeşitli dönemlerinde etkili olmuş olan demokrasi, zaman içerisindeki dönemsel koşullar ve farklılaşan toplumsal ihtiyaçlar sonucunda önemli değişimler geçirmiş, böylelikle de birçok düşünürün ve teorisyenin onu yeniden ele almasıyla birlikte farklı siyasal kuramlara/anlayışlara konu olmuştur. Bu çalışmada, Turgut Özal dönemi siyasal liberalizmine kadar Türkiye’de demokrasinin tarihsel süreç içerisinde yaşadığı gelişmeler ve onun döneminde siyasal liberalizm anlayışı çerçevesinde gerçekleştirilen demokratikleşme çabaları üzerinde durulacaktır Özal ve onun partisi olan ANAP’ın yapmış olduğu uygulamalar, Türk siyasal hayatı açısından en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Özal konusu gündeme geldiğinde genellikle ekonomik uygulamalara işaret edilmekteyken, onun siyasal alanda yaptıkları büyük ölçüde göz ardı edilmektedir. Özal, gerek temel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi açısından, gerekse Türk hukuk sisteminin Avrupa hukuk sistemine entegrasyonu açısından önemli icraatlara imza atmış bir siyasi liderdir. Onun döneminde yapılan demokratikleşme hamleleri Türkiye’nin daha demokratik bir ülke haline gelmesine önemli katkıda bulunmuştur. Çalışmamızda Özal’ın siyasal liberalizm anlamında yürürlüğe koyduğu uygulamalar ve onun yapmış olduğu konuşmalar esaslı bir şekilde analiz edilecektir. Anahtar Kelimeler: Turgut Özal, Liberalizm, Demokratikleşme, ANAP, Demokrasi. vi ABSTRACT DEMOCRATIZATION IN TURKEY AND TURGUT OZAL PERIOD POLITICAL LIBERALISM ÜSTÜNDAĞ, Ramazan Master Thesis, Department of Public Administration Supervisor: Assoc. Prof. Selami ERDOĞAN February, 2018, 84 pages Democracy, which was in antique Greece and affective in some periods of the history, has important changes in consequence of periodical conditions and varying social needs in time, in this way it has been discussed in different political theories in conjunction with being approached again by a number of philosophers and theorists. This study focuses on the developments in the period of democracy in historical process till political liberalism in the term of Turgut Özal and efforts of democratisation in the thought of political liberalism in the period of Turgut Özal. The practices that Özal and his party ANAP made are the most debated issues concerning political life in Turkey. When it comes to Özal, while it pointed to the economic practices that they made, the political practices were largely ignored. Özal is a political leader who made important commitments regarding expansions of fundamental rights and freedoms as well as the integration of the Judicial System of Turkey into the Judicial System of European Union. Democratisation movements in Turkey made during his period has contributed significantly to become a more democratic country. In this study, practices that Özal made in the political liberalism and the speeches he made will be essentially analysed. Keywords: Turgut Özal, Liberalism, Democratisation, ANAP, Democracy vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ................................................................................................................................ v ABSTRACT .................................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. vii KISALTMALAR ........................................................................................................... ix GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. DEMOKRASİ KAVRAMI VE DEMOKRATİKLEŞME ................................ 5 1.1.1. Demokrasi Teorileri ....................................................................................... 6 1.1.1.1. Normatif Demokrasi Teorileri ............................................................. 6 1.1.1.2. Ampirik Demokrasi Teorisi ................................................................. 7 1.2. LİBERAL DEMOKRASİ ANLAYIŞI ............................................................... 8 1.3. LİBERALİZM İLE DEMOKRASİ İLİŞKİSİ................................................... 8 1.4. LİBERAL DEMOKRASİNİN DAYANDIĞI İLKELER ............................... 14 1.4.1. Bireysel Özgürlük ........................................................................................ 15 1.4.2. Sınırlı Devlet (Anayasacılık) ....................................................................... 16 1.4.3. Piyasa Ekonomisi ........................................................................................ 18 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE DEMOKRATİKLEŞME ÇABALARI 2.1. I. MEŞRUTİYET VE 1876 KANUN-İ ESASİ ................................................. 22 2.2. II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ............................................................................ 24 2.3. CUMHURİYET’İN İLANI VE TEK PARTİ DÖNEMİ ................................ 26 2.4. ÇOK PARTİLİ DÖNEM VE DEMOKRATİKLEŞME ................................. 29 2.5. 1960 DARBESİ ................................................................................................... 30 2.6. 1971 MUHTIRASI ............................................................................................. 32 viii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 12 EYLÜL ASKERİ DARBE DÖNEMİ VE TURGUT ÖZAL’IN ÖNDERLİĞİNDE ANAVATAN PARTİSİ’NİN ORTAYA ÇIKIŞ SÜRECİ 3.1. 12 EYLÜL 1980 ASKERİ DARBESİ ÖNCESİ GELİŞMELER ................... 36 3.2. 12 EYLÜL ASKERİ DARBESİ VE SONRASI GELİŞMELER ................... 40 3.3. BÜLENT ULUSU HÜKÜMETİ ....................................................................... 41 3.4. 1982 ANAYASASI HAZIRLANMASI VE KABULÜ .................................... 42 3.5. ANAP’IN KURULMASI VE 1983 GENEL SEÇİMLERİ ............................. 45 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TURGUT ÖZAL DÖNEMİ SİYASAL LİBERALİZMİ 4.1. DEMOKRASİYE DÖNÜŞ YILLARI VE TURGUT ÖZAL HÜKÜMETİ .. 51 4.2. TURGUT ÖZAL DÖNEMİ ORDU-SİVİL İKTİDAR İLİŞKİLERİ ............ 59 4.3. TURGUT ÖZAL DÖNEMİ BİR TEMEL İNSAN HAKLARI PROBLEMİ: BAŞÖRTÜSÜ .................................................................................................... 61 4.4. TURGUT ÖZAL DÖNEMİNDE PKK TERÖRÜ İLE MÜCADELE .......... 63 4.5. TURGUT ÖZAL DÖNEMİNDE AVRUPA EKONOMİ TOPLULUĞU ÜYELİĞİ’NE BAŞVURU SÜRECİ ................................................................ 64 4.6. TURGUT ÖZAL DÖNEMİ KÜRT SORUNUNA SİVİL ÇÖZÜM ÇABALARI ........................................................................................................ 66 4.7. TURGUT ÖZAL DÖNEMİ’NDE TEMEL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLER ............................................................................................. 68 4.7.1. Turgut Özal’ın Düşünce ve İfade Özgürlüğü Konusundaki Görüşleri ........ 69 4.7.2. Turgut Özal’ın Din ve Vicdan Özgürlüğü Konusundaki Görüşleri............. 70 4.7.3. Turgut Özal’ın Girişim Özgürlüğü Konusundaki Görüşleri ........................ 71 SONUÇ ..........................................................................................................................