Då allmugen såg skulen som nyttig Ei undersøking av skulefråværet i indre bygder av Vest-Agder mellom 1850 og 1890 Ole Gregert Gliddi Masteroppgåve i historie Institutt for arkeologi, konservering og historie UNIVERSITETET I OSLO Våren 2015 II Då allmugen såg skulen som nyttig Ei undersøking av skulefråværet i indre bygder av Vest-Agder mellom 1850 og 1890 Ein skuleprotokoll det verkar som at barna fann god nytte i. Moro var det sikkert au. III © Ole Gregert Gliddi 2015 Då allmugen såg skulen som nyttig: Ei undersøking av skulefråværet i indre bygder av Vest- Agder mellom 1850 og 1890 Ole Gregert Gliddi http://www.duo.uio.no/ Trykk: Reprosentralen, Universitetet i Oslo Biletet på førre side er henta frå side 42 i skuleprotokollen i Håland og Hægeland skulekrinsar 1863-1879, (IKAVA, 1027NA553, H, L0001) IV Forord Ei masteroppgåve skriv ikkje seg sjølv, og eg har mange å takke. Først vil eg takke alle som har vist interesse medan dei har hørt meg fortelje om skulebarna i indre Vest-Agder det siste året. Å møte menneske med interesse for temaet mitt har vore motiverande. Tusen takk til rettleiar Jan Eivind Myhre, som heilt frå starten har lese tekstutkasta grundig, bidrege med nyttige og inspirerande refleksjonar og vist meg masse tillit. Bård Raustøl skal ha takk for at han hjelpte meg med kartlegginga av skuleprotokollar og skuledagbøker frå indre Vest-Agder. Bård Sterk-Hansen fortener takk for at han skaffa meg ein bra stad å bu og arbeide i Kristiansand. Norsk Lokalhistorisk institutt støtta prosjektet mitt med eit stipend. Tusen takk for det! Eit inkluderande studiemiljø på pauserommet har gitt fagleg og sosial støtte. Utan den støtta ville masterarbeidet vore vanskelegare. Kirsten og Kjell Johan har bidrege med gode og viktige språklege innspel. Det er eg svært takknemleg for. Mot slutten av arbeidsåret tok mamma og pappa meg med på ein spanande rundreise i indre Vest-Agder. Tusen takk for at de kjørte meg opp til den høgaste hei, og for interessa de har synt for oppgåva mi. Tusen takk til Sissel, som las teksten i innspurten. Til slutt vil eg særleg takke Signe, både for god støtte gjennom mange bølgjedalar, for at ho las teksten før den gjekk i trykk og for alle samtalane om skulefråværet i indre Vest-Agder på slutten av 1800-talet. Blindern, 12. mai 2015 Ole Gregert Gliddi V Innhald Forord .................................................................................................................. V Innhald ............................................................................................................... VI Liste over kart og figurar ................................................................................. IX Forkortingar i notane ......................................................................................... X 1 Innleiing ......................................................................................................... 1 Bakgrunn ..................................................................................................................... 1 Problemstilling ............................................................................................................. 3 Avgrensing ................................................................................................................... 4 Metode ......................................................................................................................... 5 Kjelder og litteratur ..................................................................................................... 7 Struktur og oppbygging ............................................................................................. 11 Indre Vest-Agder ....................................................................................................... 12 Administrasjon i indre Vest-Agder mellom 1850 og 1890 ....................................... 12 Geografien i indre Vest-Agder .................................................................................. 13 2 Samfunn og skule i indre Vest-Agder på 1800-talet ............................... 15 Folkeauke og utflytting ............................................................................................... 15 Jordbruk, skogsdrift og arbeidsvandring ................................................................. 16 Jordbruket i indre Vest-Agder ................................................................................... 17 Skogen, fisket og arbeidsvandringar gav ekstra inntekt ............................................ 19 Sosiale forhold ............................................................................................................. 20 Eit samfunn med små skilnadar mellom ulike sosiale grupper ................................. 21 Slekta, grannelaget og lokalsamfunnet ...................................................................... 25 Einskapskulturen i Lister og Mandals amt brast mellom 1850 og 1890 ................ 25 Vekkingsrørslene gav einskapskulturen på Agder grunnskotet ................................ 26 Fleire foreiningar og utskiftingar på gardane bidrog til eit nytt sosialt landskap ...... 28 Skulestellet på 1800-talet ............................................................................................ 30 Lover og reglar for skulestellet før fastskulelova ...................................................... 31 Lover og reglar for skulestellet etter fastskulelova ................................................... 33 Innføringa av leseboka til P. A. Jensen ..................................................................... 34 Oppsummering ............................................................................................................ 36 3 Skulefråværet i indre Vest-Agder ............................................................. 37 Skulefråværet i indre Vest-Agder fall mellom 1850 og 1890 .................................. 37 Skulefråværet var høgare i dei vestlege delane av indre Vest-Agder ........................ 38 Skulefråværet i indre Vest-Agder i forhold til skulefråværet i andre regionar ... 39 Skulefråværet i indre Vest-Agder låg høgare enn skulefråværet i resten av Noreg .. 39 Skulefråværet i indre Vest-Agder samanlikna med skulefråværet i heile landsdelen 40 Oppsummering ............................................................................................................ 41 4 Skulefråvær på grunn av skulevegar, snøvêr og sjukdom ..................... 43 VI Skulevegane ................................................................................................................. 43 Skuledirektør Wolff og sokneprest Brochmann sine forteljingar om skulevegane ... 43 Foreldra klaga på skulevegane og nokre lærarar var samde ...................................... 44 Skulestatistikken syner mange barn med lang skuleveg ........................................... 45 Overgangen frå omgangsskular til faste skulelokale og lengda på skulevegane ....... 48 Skulefråvær i skulekrinsar med tett og spreidd busetting .......................................... 50 Uvêr .............................................................................................................................. 52 Sjukdom ....................................................................................................................... 53 Sjukdomsforholda på slutten av 1800-talet ............................................................... 53 Skulefråvær på grunn av sjukdom ............................................................................. 55 Oppsummering ............................................................................................................ 56 5 Levebrødet si påverking på skulefråværet .............................................. 59 Barnearbeidet i siste halvdel av 1800-talet ............................................................... 59 Skulefråvær på grunn av arbeid ............................................................................... 60 Sesongarbeidet og skulesøkinga ................................................................................ 60 Barn i arbeid .............................................................................................................. 63 Forholdet mellom skule og arbeid ............................................................................. 64 Den godt tilpassa skulen ............................................................................................ 65 Barnearbeidet til barna frå dei ringare bruka ......................................................... 66 Barn på teneste og vandring ...................................................................................... 66 Heimebruket til dei barna som reiste i teneste omkring 1865 ................................... 68 Barn på teneste på 1880-talet ..................................................................................... 69 Fattigdom ..................................................................................................................... 71 Omgrepet fattigdom ................................................................................................... 71 Barna frå dei fattigaste heimane ................................................................................ 72 Fattigdom og endringar i skulefråværet ..................................................................... 73 Oppsummering ............................................................................................................ 74 6 Prinsipiell mostand mot og manglande