Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera Filozofski fakultet Lorenza Jägera 9, Osijek, Hrvatska Indira Šabić Onomastička analiza bosanskohercegovačkih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i stećaka doktorski rad Osijek, 2014. 1 Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera Filozofski fakultet Lorenza Jägera 9, Osijek, Hrvatska Indira Šabić Onomastička analiza bosanskohercegovačkih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i stećaka doktorski rad Mentorica: prof. dr. sc. Milica Lukić Osijek, 2014. 2 Sadržaj Sadržaj ....................................................................................................................................... 3 Popis kratica ............................................................................................................................. 5 Sažetak ....................................................................................................................................... 7 1. Uvod u srednjovjekovnu onomastiku Bosne i Huma ........................................................ 9 2. Ciljevi i svrha istraživanja i očekivani znanstveni doprinos .......................................... 12 3. Korpus i metodologija istraživanja .................................................................................. 13 3.1. Natpisi sa stećaka .......................................................................................................... 16 3.2. Administrativno-pravni tekstovi ................................................................................... 19 3.3. Knjige zaduženja i sporova ili onomastička građa preuzeta iz Dubrovačkog arhiva .... 21 4. Suvremene relevantne spoznaje o temi ............................................................................ 23 5. Onomastička nužnost, vrijednost i terminologija (onomastička os prostora i os vremena) ................................................................................................................................... 25 6. Imenovanje ljudi u Bosni i Humu s prikazom kulturnopovijesne pozadine ................ 27 7. Razvoj antroponimijske formule u Bosni i Humu .......................................................... 33 8. Struktura imena: tvorbeni tipovi, osnove, sufiksi ........................................................... 43 8.1. Kompozitnost dvočlanih imena ..................................................................................... 43 8.2. Modeli pokraćivanja složenih imena ............................................................................. 51 8.3. Značenjske vrijednosti sufiksa ...................................................................................... 60 9. Imena stranoga porijekla (aloglotska) i slavensko-(staro)bosanskoga porijekla (idioglotska) ......................................................................................................................... 63 9.1. Adaptirane varijante kršćanskih imena ..................................................................... 67 10. Slavenski onimijski sloj Bosne i Huma .............................................................. 86 10.1. Semantička slivenost bosanskogercegovačkog antroponimijskog sustava slavenske tradicije .................................................................................................... 87 10.2. Zaštitna imena ................................................................................................. 88 10.3. Blagoslovna imena .......................................................................................... 95 10.4. Bogonosna ili teoforna imena ....................................................................... 106 10.5. Ružna ili opasna imena ................................................................................. 108 10.6. Imena motivirana životinjama ....................................................................... 110 10.7. Imena motivirana biljkama ............................................................................ 114 10.8. Imena motivirana anatomijom ljudskoga tijela ............................................. 116 10.9. Imena motivirana bojom ............................................................................... 117 10.10. Imena motivirana srodstvom ....................................................................... 120 10.11. Imena motivirana brojevima ....................................................................... 121 10.12. Ostale motivacijske skupine ........................................................................ 121 11. Ženska antroponimija ............................................................................... 122 3 12. Antroponimija osmanlijskoga perioda .................................................... 128 13. Analiza bosansko-humskih prezimena .................................................... 132 13.1. Klasifikacija prezimena s obzirom na tvorbenu strukturu .................... 136 13.2. Semantičko-motivacijska klasifikacija prezimena ................................ 142 14. Fonološki razvitak osobnih imena ........................................................... 153 14.1. Refleks polugasa ............................................................................... 154 14.2. Refleks jata ........................................................................................ 156 14.3. Slogotvorni sonanti ........................................................................... 158 14.4. Prelazak l u o ..................................................................................... 160 14.5. Suglasnik h ........................................................................................ 160 14.6. Supostojanje f/p u tuđicama .............................................................. 161 14.7. Promjena s > š u tuđicama ................................................................. 162 15. Toponimijski sustav Bosne i Huma ..................................................... 162 15.1. Horonimija i njezina percepcija ................................................... 164 15.2. Tipološko-strukturalni ogled bosansko-humske toponimije ........ 168 15.3. Toponimi koji imenuju zemljopisne objekte ................................ 171 15.4. Toponimi koji imenuju ljude na određenom objektu ................... 172 16. Strukturalni ogled toponima ........................................................ 173 16.1. Jednočlani neizvedeni toponimi ................................................... 173 16.2. Jednočlani izvedeni toponimi ....................................................... 174 16.3. Toponimi izvedeni sufiksalnom tvorbom .................................... 174 16.4. Toponimi izvedeni prefiksalnom tvorbom ................................... 177 16.5. Višečlani toponimi ....................................................................... 180 16.6. Višečlane toponomastičke sintagme ............................................ 181 17. Semantička analiza toponimijskoga korpusa ............................ 182 17.1. Imena koja odražavaju prirodna svojstva regije ........................... 183 17.2. Kulturni toponimi koji izražavaju čovjekovu djelatnost .............. 194 18. Bosanko-humska makrotoponimija ........................................... 199 Zaključak ............................................................................................. 203 Izvori ..................................................................................................... 210 Literatura ............................................................................................. 219 Biografija.............................................................................................. 231 4 Popis kratica a) Jezici arap. = arapski bos. = bosanski češ. = češki eng. = engleski grč. = grčki hrv. = hrvatski ie. = indoeuropski lat. = latinski njem. = njemački općeslav. = općeslavenski per. = perzijski polj. = poljski rus. = rruski stsl. = staroslavenski sveslav. = sveslavenski tur. = turski b) Gramatički pojmovi G = genitiv jd. = jednina m. r. = muški rod mn. = množina N = nominativ s. r. = srednji rod ž. r. = ženski rod > = daje < = nastaje od * = neposvjedočeni jezični oblik [] = izostavljeni dio riječi (uslijed pisarske pogreške ili u oštećenome dijelu teksta) 5 c) Kratice izvora i arhivske građe Div. Not. = Diversa Notariae, Državni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovačke Republike i francuske uprave, serija 26, signatura: HR-DADU-9, knj. 147. Div. Canc. = Diversa Cancellariae, Državni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovačke Republike i francuske uprave, serija 25, signatura: HR-DADU-15, knj. 234. Lam. Crim. = Lamenta de criminali, Državni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovačke Republike i francuske uprave, nova signatura: HR-DADU-21, knj. 334. Fond se sastoji od tri serije: Lamenta de intus, Lamenta de foris, Lamenta de intus et de foris P. = povelja Zb. = Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, I (1962), II (1964), III (1964), IV (1970), Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 6 Sažetak Doktorski rad donosi analizu onimijskoga sloja bosansko-humskih administrativnih i stećkovnih tekstova koji su pisani ili klesani od X./XI. do XV./XVI. stoljeća. S obzirom da je ime sociolingvistički znak koji pretpostavlja interdisciplinarna istraživanja pa onomastika mora, uz temeljne jezične, uzeti u obzir i sve izvanjezične elemente koji utječu na jezičnu zbilju, a time i na onimiju, u uvodnome dijelu rada Uvod u srednjovjekovnu onomastiku Bosne i Huma, donosi se kratak osvrt na povijest Bosne i Huma, i definiraju se čimbenici koji su uzrokovali