Caert Thresoor Zeekaarten als historische bron Jan Niermeyer en De Bosatlas Het plan Van Niftrik van Amsterdam Een andere visie op vroege Nederlandse globes 201736 - 4 Tijdschrift149 voor de Geschiedenis van de Kartografie36STE JAARGANG 2017 - 3 36STE JAARGANG - 2017 NUMMER 4 Inhoud Een uitgave van de Barent Langenes Stichting Redactie 151 Diederick Wildeman Gijs Boink, dr Kees van Grootheest, Ron Guleij, Capt. Hans Kok, Zeekaarten als historische bron dr Ferjan Ormeling, drs Ester Smit, drs Martijn Storms, Erik Walsmit Correctie Engelse teksten Francis Herbert (Londen) 159 Lowie Brink Internet www.caert-thresoor.nl (volledige jaargangen met een vertraging van drie Pieter Bos is dood, leve Jan Niermeyer! jaar; inhoud en samenvattingen vanaf 1982, aanwijzingen voor auteurs) ' Een nieuw kartografisch geluid bij uitgeverij Wolters Secretariaat G.G.J. Boink, p/a Nationaal Archief, Postbus 90520, 2509 LM Den Haag E-mail: [email protected] 168 Jeroen Lagerweij Barent Langenes Stichting Het plan Van Niftrik van Amsterdam: een negentiende- Secr.: Martijn Storms, Koerlingwei 10, 6843 XS Arnhem eeuwse kartografische curiositeit Abonnementen en administratie Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) s 30,00 177 Sylvia Sumira België s 32,00; Europa (zonder België) s 38,00; buiten Europa s 42,00 Losse nummers s 8,00 Een andere visie op vroege Nederlandse globes Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. Overige landen via Paypal Opgave van abonnementen, adres wijzi gingen en bestellingen van losse nummers aan: Administratie Caert-Thresoor, Mijerstraat 20, 183 Besprekingen 2613 XM Delft, [email protected] ABN AMRO, IBAN: NL19ABNA0408579447 186 Varia Cartographica ISSN 0167-4994 Copyright 190 Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven Op aanvraag bij [email protected] De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden. Afbeelding omslag: Detail van het Plan tot uitbreiding van Amsterdam door J.G. van Niftrik. Uitgegeven door J.C. Loman Jr. te Amsterdam en gelithografeerd door J. Smulders & Co, 1867. 36STE JAARGANG 2017 - 3 150 Nederland is al vele eeuwen sterk Diederick Wildeman afhankelijk van de zeevaart. Voor de veilige vaart worden sinds de zestiende eeuw zeekaarten gemaakt in ons land. Deze kaarten wijken Zeekaarten af van gewone topografische of geografische kaarten, doordat ze als historische bron elementen bevatten die op andere typen kaarten ontbreken. De be- langrijkste zijn de kompasrichting- en, de waterdiepten en de posities van boeien en vuurtorens en an- dere door mensen neergezette bakens voor zeevaarders; ook hoge gebouwen zoals kerktorens en natuurlijke elementen als heuvels en bergen langs de kust zijn duide- lijk aangegeven. Op het water wor- den veilige vaargeulen naar de haven aangegeven, maar ook ge- varen die onder water liggen zoals zandbanken, riffen en scheeps- wrakken. Op ankerplaatsen en daar waar dit voor de plaatsbepa- ling nuttig is, wordt vaak de grond- soort van de zeebodem aangege- ven. Elementen op het land die op zee geen betekenis hebben, zoals lage bebouwing, wegen, landbouw- gebieden en bossen, worden weg- 1. Isaac de Graaf. Handschriftkaart op perkament van de Indische Oceaan met de oostkust van Afrika, India gelaten. Op een zeekaart is het en een deel van de westkust van Australië, met verscheidene koerslijnen van schepen.1729. Collectie Het water vol tekens en symbolen, het Scheepvaartmuseum, Amsterdam, inventarisnummer: A.0145(127)4. 1 land is vooral leeg. de eeuw al manuscripten met dergelijke Het merendeel van de zeekaarten dat is informatie. Deze teksten – en vanaf de overgeleverd uit de periode voor 1800 zestiende eeuw de gedrukte versies – wa- zijn gedrukte kaarten die oorspronkelijk Een zeekaart is nooit alleen ren soms voorzien van tekeningen met in een atlas werden gepubliceerd. Er zijn Een zeekaart is slechts zelden een zelf- aanzichten van de kust vanuit zee. Er zijn echter uitzonderingen waarbij kaarten standig document. In bijna alle gevallen enkele van deze vroege handschriften be- in handschrift werden uitgebracht. Dit hoort bij de kaart een zeemansgids van waard gebleven. De oudste Nederlandse geldt voor de vaart op Azië, waarbij ze hetzelfde vaarwater, waarin de veilige zeekaarten dateren pas uit de eerste helft tot de publicatie van de eerste gedrukte routes en koersen, informatie over de van de zestiende eeuw.2 De snelle opkomst zeeatlas van het gebied in 1753, als losse plaatselijke getijden en de gevaren voor van de zeevaart in ons land in de tweede manuscriptkaarten op perkament aan de navigatie worden beschreven. Voordat helft van die eeuw betekende dat het be- VOC-schepen werden meegegeven.4 er in Noordwest-Europa zeekaarten ver- lang ervan en daarmee de behoefte aan schenen, circuleerden in de late vijftien- betere hulpmiddelen opkwam. In 1584- De firma Van Keulen leverde in de acht- 1585 verscheen met de Spieghel der Zee- tiende eeuw ook handschriftkaarten op vaert van Lucas Jansz. Waghenaer een ge- papier van vaarwaters in het Atlantisch heel nieuw soort handboek op de markt: gebied.5 In de zeventiende- en achttiende de zeeatlas. Deze atlas bevat behalve 46 eeuw omvatten de Nederlandse zeeatlas- kaarten ook de tekst van een zeemans- sen kaarten en beschrijvingen van de G.J.D. Wildeman (1960) is ver- gids en een handleiding over de navigatie gehele wereld. Ze werden samengesteld bonden aan Het Scheepvaart- op zee. Deze combinatie samengebracht en gepubliceerd door de grote uitgevers- museum in Amsterdam als in een boekwerk van kaarten, zeemans- huizen uit die tijd. De meest omvattende conservator zeevaartkunde en gids en inleiding in de navigatiekunst Nederlandse zeeatlas was de achttiende- bibliotheekcollecties waaron- bleef in de zeventiende en achttiende eeuwse Grote Lichtende Zee-fakkel van 3 6 der de kartografie. eeuw gebruikelijk. Van Keulen in Amsterdam. 151 36STE JAARGANG 2017 - 3 2. Dienst der Hydrografie. Zeekaart (HD 85). Noordkust Java Westelijk Vaartwater naar Batavia en Tandjoeng Priok. 1913. Collectie Het Scheepvaartmuseum, Am- sterdam, inventarisnummer: 2012.0906. 3. Het opnemingsvaartuig Hr. Ms. 'Willebrord Snellius' ergens in voormalig Nederlands-Indië. ca. 1935 Collectie Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam, inven- tarisnummer: 1995.1434. 36STE JAARGANG 2017 - 3 152 Veel zeekaarten van vóór 1800 zijn nu als losse kaart overgeleverd, maar het is goed te beseffen dat ze oorspronkelijk tot een zeeatlas met een zeemansgids behoorden. Na de Franse tijd veranderde dit. Vanaf begin van negentiende eeuw tot heden worden zeekaarten als losse kaarten vervaardigd en worden de bij- behorende teksten apart uitgegeven. De zeemansgidsen, pilots in het Engels, zijn dan aparte boeken. De zeemansgidsen en kaarten blijven wel een functionele eenheid waarbij de tekst van de gids nog steeds een beschrijving geeft die aansluit bij de zeekaart. De zeemansgids wordt dan later nog aangevuld met een aparte lichtenlijst, betonningsstaat, dieptestaat, stroomatlas en getijtafels. Sinds 1922 wordt door de Nederlandse Hydrogra- fische Dienst een aparteAlgemeene 4. Nieuwskaart van de tocht naar Chatham, juni 1667 door Michiel Comans, uitgave Justus Danckerts, 1667 toelichting op samenstelling en gebruik Collectie Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam, inventarisnummer: A.2855(12). van de zeekaarten en publicaties uitge- bracht. Deze is later gedeeltelijk vervang- en door de zogenaamde Kaart 1 waarin de gebieden die niet door de Nederlandse In het begin van de twintigste eeuw wer- uitvoerig tekens, begrippen en afkorting- Dienst worden gedekt, vooral gebruik den de verschillen in vormgeving, symbool- en worden verklaard.7 Er is een goede gemaakt van Britse kaarten, meestal Ad- gebruik en vooral de gebruikte dieptema- en leesbare inleiding op de twintigste- miralty Charts genoemd. Tegenwoordig ten bij zeekaarten van verschillende naties eeuwse zeekaart van de hand van P. van is de Nederlandse Hydrografische Dienst een probleem dat steeds vaker aanleiding Leunen en J.E.W. Smith uit 1983.8 verantwoordelijk voor de zeekaarten gaf tot verwarring, en zelfs scheepsrampen van de Nederlandse kustwateren, de ge- veroorzaakte. Dankzij het werk van de in In de negentiende eeuw werd het ver- bieden rond de Nederlandse Antillen en 1922 opgerichte International Hydrogra- vaardigen van zeekaarten steeds meer als ook nog steeds voor de kustwateren van phic Organization (IHO) in Monaco is er een overheidstaak gezien. Het werd de Suriname. nu een vergaande internationale eenheid opdracht van de nationale marines om hydrografische opnames uit te voeren en zeekaarten samen te stellen. Ruim voor de oprichting van de Nederlandse Hydro- grafische Dienst in 1874 was het werk feitelijk al een marine-aangelegenheid geworden. Het terrein van deze dienst omvatte zowel de wateren rond Neder- land als die van toenmalige koloniën: Su- riname, Nederlandse Antillen en Neder- lands-Indië. Tot de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949 lag de nadruk voor het hydrografisch werk van de Koninklijke Marine vooral op dit enorme eilandrijk. Het grootste deel van de Nederlandse zeekaarten en bijbehorende publicaties van vóór dit jaar heeft betrekking op Indonesië.9 Vanaf het begin van de negentiende eeuw worden in Nederland geen zeekaartseries van de gehele wereld meer gemaakt, zo- als bijvoorbeeld Van Keulen had gedaan. Hierin nam de Britse Hydrografische Dienst, opgericht