PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY GRZEGORZHACZEWSKI,KRZYSZTOFB¥K,JÓZEFKUKULAK G³ówni koordynatorzy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski –A.BER,W. MORAWSKI Koordynatorzyregionukarpackiego–A.WÓJCIK,P.NESCIERUK OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz DŸwiniaczGórny(1069) (z1fig.,4tab.i2tabl.) WARSZAWA 2016 Autorzy:GrzegorzHACZEWSKI,KrzysztofB¥K,JózefKUKULAK UniwersytetPedagogicznyim.KomisjiEdukacjiNarodowejwKrakowie InstytutGeografii ul.Podchor¹¿ych2,30-084Kraków Redakcja merytoryczna:Agnieszka£UKASIK ISBN978-83-7863-628-1 ©Copyrightby Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2016 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, EwaŒLUSARCZYK-KRAWIEC SPISTREŒCI I.Wstêp (G.Haczewski) .................................................5 II.Ukszta³towaniepowierzchniterenu (J.Kukulak) ................................... 7 III.Budowageologiczna ................................................. 13 A.Stratygrafia..................................................... 13 Seria œl¹ska 1.Paleogen (K.B¹k,G.Haczewski) ...................................... 14 a.Oligocen ................................................. 14 2.Paleogen–neogen (K.B¹k,G.Haczewski) ................................. 18 a.Oligocen–miocen ............................................ 18 Czwartorzêd (J.Kukulak) ........................................... 20 a.Plejstocen ................................................ 20 Zlodowaceniapo³udniowopolskie ................................... 20 Zlodowaceniaœrodkowopolskie .................................... 21 Zlodowaceniapó³nocnopolskie .................................... 22 b.Czwartorzêdnierozdzielony ...................................... 23 c.Holocen ................................................. 25 B.TektonikairzeŸbapod³o¿aczwartorzêdu (K.B¹k,G.Haczewski) ........................ 29 C.Rozwójbudowygeologicznej (G.Haczewski,J.Kukulak) ............................ 32 IV.Podsumowanie (G.Haczewski,K.B¹k,J.Kukulak) ................................. 37 L i t e r a t u r a ...................................................... 38 SPISTABLIC TablicaI—Szkicgeomorfologicznywskali1:100000 TablicaII—Szkicgeologicznyodkrytyzelementamitektonikiwskali1:100000 I.WSTÊP Obszar arkusza DŸwiniacz Górny Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) ograniczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 49°00’–49°10’ szerokoœci geograficznej pó³noc- nej i 22°45’–23°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Teren badañ obejmuje wysuniêty najdalej na po³udniowy wschód fragment pañstwa polskiego (po³udniowy kraniec Polski wyznacza s³up graniczny 219), znajduj¹cy siê miêdzy 49°10’szerokoœci geograficznej pó³nocnej a granic¹ Polski z Ukrain¹. Od zachodu graniczy on z obszarem arkusza Ustrzyki Górne SMGP. Powierzchnia skartowanego terenu wynosi oko³o 113,5 km2. Obszar ten le¿y w obrêbie województwa podkarpackiego, w powiecie biesz- czadzkim i w gminie Lutowiska (gmina wiejska). Poza Tarnaw¹ Ni¿n¹ nie ma tutaj sta³ego osad- nictwa. Wieœ DŸwiniacz Górny istnia³a do 1946 r. W celu u³atwienia lokalizacji poszczególnych wydzieleñ na omawianym terenie wymieniano w niniejszym opracowaniu nazwy dawniej istniej¹cych wsi (m.in.: Tarnawa Wy¿na, £okieæ, DŸwiniacz Górny, Sianki, Beniowa, Bukowiec, Sokoliki, Czeremszanik, Fedkowskie). Prace nad arkuszem by³y prowadzone w latach 1995–1997 na podstawie projektu prac geolo- gicznych (Haczewski, B¹k, 1994), zatwierdzonego dnia 18.10.1995 r. przez Ministra Ochrony Œrodo- wiska,ZasobówNaturalnychiLeœnictwapisemn¹decyzj¹KOK/10/95. Kartuj¹c teren badañ, wytyczono trasy marszrut o d³ugoœci 243 km, a poza nimi dokonano obser- wacji w 213 punktach dokumentacyjnych, z których cztery zaznaczono na mapie geologicznej (tab. 1). Na potrzeby opracowania wykonano kilkadziesi¹t sond rêcznych o g³êbokoœci do 6,0 m i wkopów, opisano tak¿e ods³oniêcia. Badania utworów wystêpuj¹cych na obszarze arkusza obejmuj¹ 20 analiz litologiczno-petrograficznych ¿wirów i piasków (osadów koryt i tarasów rzecznych), 10 analiz litologiczno- -petrograficznych glin i i³ów (Kukulak, 1997a), a tak¿e oznaczenia petrograficzne 75 p³ytek cienkich (B¹k, 1997b; Haczewski, 1997). W ramach badañ paleontologicznych przeprowadzono 68 analiz mikrofauny (B¹k, 1997a; Olszewska, 1997), 75 analiz nanoflory wapiennej (Garecka, 1996, 1997; Oszczypko-Clowes, 5 1996, 1997) i 17 ekspertyz palinologicznych (Gedl, 1997). Wykonano siedem datowañ metod¹ radiowê- glow¹(14C)utworówczwartorzêdowych(Pazdur,1997a,b). T a b e l a 1 Wykazwybranychpunktówdokumentacyjnych Numerpunktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi namapie wnotatniku punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym 1 99 sr £okieæ 634,0 3,1 Badaniaradiowêglowetorfów–3450±40latBP 2 96 sr DŸwiniaczGórny 641,0 3,2 Badaniaradiowêglowetorfów–4290±80latBP Badaniaradiowêglowedrewnaze stropu¿wirówtarasu 3,0 3 126 od Bukowiec 754,0 zalewowego 0,5–3,0mn.p.rzeki–1940±50latBP Badaniaradiowêglowe drobnego materia³u organiczne- go zosadówtarasuzalewowego0,5–3,0mn.p.rzeki 1,8 4 131 od Beniowa 740,0 (ga³¹zki,szyszki,korazgranicy¿wirówiosadów drobnoziarnistych) – 150±120latBP) *od–ods³oniêcie,sr–sondarêczna Najstarsze publikowane informacje o budowie geologicznej oraz wystêpowaniu ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza DŸwiniacz Górny pochodz¹ sprzed 1920 r. (Walter, 1880; Vacek, 1881; Wójcik, 1905; Szajnocha, 1907; Noth, 1917). Stwierdzono wtedy, ¿e ca³y obszar jest zbudowany z osadów warstw kroœnieñskich i opisano powierzchniowe wyst¹pienia ropy naftowej oraz gazu ziem- nego. Na tym terenie Opolski (1930, 1933, 1935), dziêki obserwacji hieroglifów na powierzchniach ³awic, wyró¿ni³ kilka fa³dów i nasuniêæ oraz wydzieli³ w warstwach kroœnieñskich ni¿sz¹ czêœæ ich profilu z piaskowcami grubo³awicowymi i wy¿sz¹ – z utworami cienko³awicowymi. Uzna³ te¿ za prawdopodobne, ¿e piaskowce grubo³awicowe wystêpuj¹ce na pó³nocny wschód od pasma Jelenio- wategomog¹byæwk³adk¹wwy¿szymogniwiewarstwkroœnieñskich. Wiele publikacji poœwiêcono bogatej faunie miêczaków i ska³om egzotycznym w Riszkanii i w Bukowcu (Vacek, 1881; Wójcik, 1905; Rogala, 1932; Cizancourt, 1933; Rogala, Weigner, 1935; Ganss, Hiltermann, 1951; Krajewski, 1952, 1955; Krach, Liszka, 1961; Œl¹czka, 1961). Opisano te¿ wyst¹pienianatereniearkuszapoziomuwapieniajasielskiego(Haczewski,1981,1989,1996). Przed rozpoczêciem prac kartograficznych w 1995 r. jedyne powierzchniowe zdjêcie geologiczne wykonane na obszarze badañ dotyczy³o fragmentu (ok. 5 km2) zlewni potoku Wo³osatka (Tokarski, 1975). Zosta³y te¿ udokumentowane obserwacje prowadzone wzd³u¿ krótkich fragmentów potoków Muczny, Litmirz i Halicz (Haczewski, 1971, 1972; Szerszeñ, 1997). Szczegó³owe mapy geologiczne obszaru le¿¹cego po ukraiñskiej stronie nie s¹ dostêpne. Opublikowano jedynie mapy w skali 1:200 000 – geologiczn¹(Szakiniin.,1976)itektoniczn¹(Burowiin.,1986). Wyniki badañ wyj¹tkowo licznych na terenie arkusza torfowisk (co dla obszaru Karpat jest nie- typowe), ulokowanych w dolinie górnego odcinka Sanu, dostarczy³y wa¿nych informacji o stratygrafii 6 osadów holocenu tej czêœci Karpat (Marek, Pa³czyñski, 1962; Ralska-Jasiewiczowa, Starkel, 1972; Ralska-Jasiewiczowa,1980,1989). W kilku publikacjach na temat ukszta³towania terenu i rozmieszczenia osadów grzbietów za³¹czono tak¿e mapy wystêpowania form rzeŸby i utworów na niewielkich fragmentach analizowa- nego obszaru (Pêkala, 1969; Ziêtara, 1995; Pierzcha³a, 1997). W trakcie realizacji arkusza DŸwiniacz Górny napisano szeœæ prac magisterskich, poœwiêconych wspó³czesnym procesom morfogenetycznym, rzeŸbie i osadom czwartorzêdowym na jego obszarze (Janeczek, 1997; Pierzcha³a, 1997; Rybarski, 1997;Sus,1997;Szerszeñ,1997;Zych,1997). II.UKSZTA£TOWANIEPOWIERZCHNITERENU Obszar arkusza DŸwiniacz Górny stanowi fragment Bieszczadów Wysokich w Karpatach Wschodnich (Klimaszewski, Starkel, 1972). Wed³ug Kondrackiego (2009) teren ten le¿y w obrêbie mezoregionu Bieszczady Zachodnie, makroregionu Beskidy Lesiste i podprowincji Zewnêtrzne Kar- paty Wschodnie. Obejmuje on po³udniowo-wschodni¹ czêœæ g³ównego pasma Bieszczadów, od Krze- mienia (1335 m n.p.m.) po Opo³onek (1027 m n.p.m.) wraz z przylegaj¹cym do niego od wschodu Obni¿eniem Górnego Sanu (Ÿród³owa czêœæ doliny Sanu, rozci¹gaj¹ca siê od Prze³êczy U¿ockiej na wysokoœci853mn.p.m.pokotlinêDŸwiniaczanapoziomie625mn.p.m.). G³ówn¹ cech¹ rzeŸby terenu jest jej krawêdziowy charakter, uwarunkowany struktur¹ pod³o¿a. Wierne odbicie litologii i tektoniki pod³o¿a stanowi¹ nie tylko za³o¿enia i kszta³ty form walnych (doli- na Sanu, g³ówny grzbiet, ci¹gi wniesieñ rusztowych), ale równie¿ form drugorzêdnych (m.in. za³omy iproginastokach,berdawkorytachrzek,rozszerzeniaizwê¿eniadolinbocznych). Morfologia g³ównego grzbietu silnie kontrastuje z rzeŸb¹ kotliny DŸwiniacza. Grzbiet g³ówny (od Krzemienia po Kiñczyk Bukowski) charakteryzuje wyraŸnie zaakcentowana rzeŸba górska z jej piêtrowoœci¹ i dynamik¹ procesów morfologicznych. W kotlinie DŸwiniacza wystêpuje rzeŸba doj- rza³a, odznaczaj¹ca siê ma³ymi deniwelacjami i nachyleniami terenu oraz przewag¹ procesów agrada- cyjnychwdnachdolin. Formy denudacyjne. G³ówny grzbiet ukszta³towa³ siê na monoklinalnie u³o¿onych pakietach odpornych piaskowców, a jego uk³ad jest zgodny z ich przebiegiem (tabl. I). Od zachodniej granicy te- renu do prze³êczy, miêdzy szczytami Kop¹ Bukowsk¹ a Haliczem, stok krawêdziowy grzbietu pochy- la siê na po³udniowy zachód, a dalej – na pó³nocny wschód. Jego profil pod³u¿ny jest niewyrównany – grzbiet ci¹gnie siê wzd³u¿ kulminacji na w i e r z c h o ³ k a c h s t o ¿ k o w y c h (Halicz, Stiñska)