VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice Projekat: AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI KOLIKO SE POZNAJEMO iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini KOLIKO SE POZNAJEMO iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini IX izdanje REPUBLIKA SRBIJA – AUTONOMNA POKRAJINA VOJVODINA Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice Projekat AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI KOLIKO SE POZNAJEMO iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini IX izmenjeno i dopunjeno izdanje VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE Pokrajinski sekretarijat za propise, upravu i nacionalne manjine Koordinator projekta: Marius Rošu Projekat Administrator projekta: AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI Bojan Gregurić Urednik izdanja: KOLIKO SE POZNAJEMO Alena Peškova iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini Gra čko uređenje i priprema za štampu: VIII izdanje JP Zavod za udžbenike, Beograd – Odeljenje u Novom Sadu Koordinator projekta: Korice i dizajn: Biljana Savić Marius Rošu Autori tekstova: Urednik izdanja: Milan Micić Mirko Grlica dr Tibor Pal Kalman Kuntić dr Zoltan Mesaroš Autori tekstova: dr Arpad Pap Milan Micić Mirko Grlica dr Tibor Pal dr Agneš Ozer Kalman Kuntić dr Olga Ninkov Kovačev dr Zoltan Mesaroš Milkica Popović Arpad Pap Ljubica Otić Mirko Grlica dr Janko Ramač Agneš Ozer mr Mirča Maran Olgica Ninkov Kovačev Jaroslav Miklovic Milkica Popović Lektori: Ljubica Otić Aleksandra Pešić dr Janko Ramač Miloš Zubac mr Mirča Maran Korektor: Jaroslav Miklovic Marijana Vasić Stjepanović Unos teksta: Lektor: Marica Finčur Aleksandra Pešić Cetinka Svitlica Fotogra je ustupljene iz arhiva: Unos teksta: – Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Marica Finčur – Muzeja Vojvodine Cetinka Svitlica – Muzeja grada Novog Sada – Gradskog muzeja iz Subotice Ilustracije ustupljene iz lične foto-arhive Ivana Kukurova – Ivana Kukurova – Nedeljka Markovića Štampa: XXXXXXXX, Novi Sad Tiraž: 300 primeraka Tiraž: XXX primeraka Novi Sad 2014. god. Novi Sad 2013. god. VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice Projekat: AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI KOLIKO SE POZNAJEMO iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini IX izdanje Novi Sad 2014. god. PREDGOVOR Istorija Vojvodine je speci čna, jer je njen istorijski razvoj stvorio multietničko, multi- konfesionalno društvo. To je čini složenom, ali i bogatom sredinom. Trebalo bi da saznamo više o razvoju i nastanku Vojvodine, kako bi nas oplemenilo to njeno bogatstvo. Verujemo da će, posle proučavanja ovog kratkog prikaza prošlosti naroda sa prostora današnje Vojvodine, čitaoci moći iz istorijskih primera da izvuku pouke koje bi ih okrenule ka budućnosti, s ciljem daljeg suživota ovdašnjih naroda u duhu tolerancije, saradnje i međusobnog poštovanja. Koli- ko se međusobno poznajemo, toliko će nas oplemeniti kulturno i istorijsko bogatstvo prostora na kojima živimo. Pravo poznavanje različitih kultura, jezika i prihvatanje tih različitosti do- prinosi harmoniji iz koje proizlaze mnoga dobra za sve nas. Ovaj tekst napisan je prvenstveno za mlade, to jest za učenike, s ciljem da im predo- či neke činjenice iz zajedničke prošlosti naroda (Nemaca, Mađara, Srba, Slovaka, Rumuna, Rusina, Jevreja itd.) koji su živeli i žive na prostorima današnje Vojvodine. Pri sastavljanju teksta autori su imali ideju da, pored već poznatih globalnih istorijskih događaja i procesa, ukažu i na određene speci čnosti i detalje koji su bili isključivo u vezi s ovim prostorima. Prikazane činjenice i procesi uzeti su iz istoriogra je pomenutih naroda i verovatno će za nekoga predstavljati novinu, ali će, u svakom slučaju, doprineti boljem međusobnom upozna- vanju. Prilikom prikazivanja političke istorije, autori brošure trudili su se da događaje smeste u društveno-ekonomsko-kulturni okvir, kako bi se dobila potpuna slika o dešavanjima. Pored međusobnog prožimanja i dugog zajedničkog života i saradnje, ovdašnji narodi su u svojoj istoriji imali i teške periode, pre svega u vreme ratova. Namera autora bila je da i sukobe, koji su bili deo naše stvarnosti, prikažu objektivno i iz više aspekata. Trebalo bi da se naglasi da je i u vreme teških dana bilo trenutaka vrednih pamćenja, kao i primera saradnje. * * * 5 UVOD 1. IDEJA, NAZIV, POJAM I GRANICE VOJVODINE Naziv Vojvodine i njene granice rezultat su istorijskog razvoja. Kroz istoriju, ra- zličite teritorije nazivane su vojvodinom (u Poljskoj se i danas tako naziva jedan nivo teritorijalne organizacije). U istoriji Srba Vojvodina ima speci čno značenje. Ona je simbolizovala težnju Srba da postignu autonomiju na određenoj teritoriji unutar Ugarske (Mađarske1). Ta ideja nije bila strana Srbima, jer je određeni nivo autonomije bio zagaranto- van i pre formiranja teritorijalne jedinice sa tim imenom. Vojvodina nije značajna samo za Srbe; ostali narodi su je takođe prihvatili kao pokrajinu u kojoj mogu da ostvare kako zajedničke, tako i posebne interese. 1.1. Ideja o stvaranju Vojvodine Ideja o stvaranju Vojvodine, kao autonomne srpske oblasti u okviru Habzbur- škog carstva, postoji još od doseljenja Srba pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića, a predstavljena je prvi put na Crkveno-narodnom saboru u Baji 1694. godine. Na Saboru u Temišvaru 1790. godine formulisan je glavni zahtev da se Srbima na osnovu njihovih privilegija odredi posebna teritorija, do čega je i došlo u periodu od 1849. do 1860. godine. Dakle, Vojvodina se, u obliku drugačijem od današnjeg, ostvarila prvi put u XIX veku. Tada formirano Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat bilo je srp- sko samo kada je reč o nazivu. Naime, u njemu je živelo najviše Rumuna, zvanični jezik bio je nemački, a sedište vojvodstva bilo je u Temišvaru. Trebalo bi naglasiti da je to bilo vreme apsolutizma (Bahov apsolutizam) i potpune centralizacije vlasti u Habzburškom carstvu, što znači i na prostorima današnje Vojvodine. Nakon pada Bahovog apsolutizma započeta je decentralizacija vlasti u Austriji i Ugarskoj koja se, posle kraćeg zastoja, nastavila i posle zaključenja Austrougarske nagodbe. U to vreme, obnovljene su županije u celoj Ugarskoj, a tokom sedamdesetih godina XIX veka ukinute su neke teritorijalne jedinice koje su oformljene na osnovu privilegija još u feudalnom dobu (na našem prostoru to su bile Vojna granica, Potiski krunski di- štrikt, Velikokikindski dištrikt). U razdoblju dualističkog uređenja izgrađena je mo- derna državna uprava u Ugarskoj, a samim tim i na našim prostorima. Istovremeno, u raznim programima na saborima pominjala se autonomna srpska oblast, ponegde na nivou županija, a ponegde na nivou šire oblasti. To je izneto na Blagoveštenskom saboru i u Bečkerečkom programu Miletićeve stranke. Ovi zahtevi ostali su osnovna tačka srpskog nacionalnog programa sve do završetka Prvog svetskog rata i do formi- ranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine. Značenje pojma 1 Izrazi Mađarska i Ugarska su sinonimi. Nije neobično da za narod ili zemlju postoji više naziva. Na latinskom jeziku se Mađarska nazivala Hungaria, dok se u mađarskom jeziku, koji se, po pravilu, nije koristio u službenoj upotrebi, ustalio pojam Magyarország. Tradicionalni nazivi za Mađare i Mađarsku razvili su se i ustalili na različitim jezicima iz latinskog izraza Hungaria, te je naziv za Mađarsku u srpskom jeziku Ugarska, a za njen narod Ugri. Mada je naziv Ugri prestao da se upotrebljava, korišćenje naziva Ugarska ustalilo se zbog naglašavanja promena koje su se desile posle Prvog svetskog rata. Tako se (i) u srpskoj istoriogra ji naziv Ugarska koristio za Mađarsku do 1918. godine, dok se za kasniji period koristi pojam Mađarska. 7 KOLIKO SE POZNAJEMO Vojvodina menjalo se tokom istorije, kao i teritorija koju je obuhvatala. Kulturna i politička elita Srba u južnoj Ugarskoj, a kasnije i drugih naroda, dala je svoj udeo u menjanju ovog pojma. 1.2. Poreklo naziva Vojvodina Vojvodina je svoj naziv dobila na Majskoj skupštini, održanoj u Sremskim Kar- lovcima od 1. do 3. maja 1848. godine (od 13. do 15. maja, po gregorijanskom kalen- daru), kada su narodni predstavnici proglasili Srpsku Vojvodinu, a koja je 72. članom Oktroisanog ustava od 4. marta 1849. godine dobila naziv Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Srbi u njoj nisu mogli na pravi način da koriste svoju teritorijalnu samoupra- vu. Nakon pada Bahovog apsolutizma država je bila decentralizovana. Obnovljena je županijska vlast u Ugarskoj i Hrvatskoj, a Srpska Vojvodina ukinuta je 27. decembra 1860. godine. Svetozar Miletić već u januaru 1861. godine objavljuje Tucindanski članak, koji postaje program vojvođanskih Srba predstavljen na Blagoveštenskom sa- boru 2. aprila iste godine. Glavni zahtev Srba na ovom saboru bio je ponovno dobi- janje autonomne srpske oblasti Vojvodine. Bečkerečki program iz 1869. godine samo se implicitno pozivao na odluke Blagoveštenskog sabora, koji je ostao osnovna tačka srpskog nacionalnog programa do završetka Prvog svetskog rata i formiranja Kralje- vine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine. Nakon formiranja prve jugoslovenske države, naziv Vojvodina korišćen je među protivnicima unitarizma i centralizma koji su se zalagali za veću ekonomsku samo- stalnost i upravne nadležnosti Vojvodine. Vojvođanski Prečanski pokret predvodio je pančevački advokat, samostalni demokrata, Dušan Duda Bošković. Nakon Drugog svetskog rata formirana je Autonomna pokrajina Vojvodina, kao sastavni deo Republike Srbije, s ciljem očuvanja nacionalne