ZACHOWANIE POLSKIEGO DZIEDZICTWA NARODOWEGO 5 Recenzenci Ks. Prof. dr hab. Marian Bendza dr hab. Jerzy Urwanowicz, prof. Uniwersytetu w Białymstoku Korekta Witalis Łuba Redakcja serii Wojciech Walczak, Karol Łopatecki Redakcja tomu Wojciech Walczak Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa nr 611/P-DUN/2011) Wydawca Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy 15–867 Białystok, ul. Sokólskiego 7, lok. 19 ISBN 978–83–925705–6–1 Projekt okładki i łamanie Izabela Kabacińska Na okładce: Aleksander Chodkiewicz, wojewoda nowogrodzki, a także © robynmac – Fotolia.com Druk Totem s.c. ul. Jacewska 89, 88–100 Inowrocław, www.totem.com.pl Spis treści Wstęp ........................................................................................................................... 7 Sumariusz Dokumentów do Dóbr Supraskich z nadań funduszowych przez J. WW. hrabiów Chodkiewiczów w posiadaniu WW. Ojców Bazylianów zostających roku 1817 w Młynowie, spisany ......................... 5 1 Wstęp Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów należy do jednych z naj- bardziej cennych zbiorów akt, często wykorzystywanych przez badaczy przeszłości. Ród Chodkiewiczów należał do jednej z najwybitniejszych familii magnackich w Rzeczypospolitej. Od końca XV stulecia przed- stawiciele tego rodu sprawowali wysokie urzędy i najwyższe godności senatorskie. Fortunę rodową zawdzięczali nie tylko nadaniom królew- skim, ale również koligacjom rodzinnym z najważniejszymi rodzinami w państwie. Domeny rodowe, zakupy, nadania i koligacje przyniosły Chodkiewiczom wielkie posiadłości na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie ziemiach ruskich Korony. Chodkiewiczo- wie czerpali liczne dochody ze starostw, dzierżaw i innych dóbr kró- lewskich1. Największe wpływy przedstawiciele rodu uzyskali w XVI i na po- czątku XVIII w. Funkcję hetmanów Wielkiego Księstwa Litewskie- go pełnili Grzegorz Chodkiewicz (zm. 1572), Jan, syn Hieronima 1 O rodzie Chodkiewiczów i jego przedstawicielach, por.: Polski Słownik Biogra- ficzny (dalej: PSB), t. III, Kraków 1937, s. 354–372; K. Niesiecki, Herbarz polski, t. III, Lipsk 1839, s. 48–63; J. Kamiński, Rodzina Chodkiewiczów herbu Gryf, „Skar- biec Polski”, 1859; S. K. Kossakowski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. I, Warszawa 1876, s. 40–64; T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, R. XI, Poznań 1889, s. 1–34; A. Boniecki, Herbarz polski, t. III, Warsza- wa 1900, s. 21–29; S. Uruski, Rodzina, t. II, Warszawa 1905, s. 207–215; Z. Luba- Radzimiński, Sprawa odrębnego pochodzenia Chodkiewiczów litewskich i białoruskich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, Kraków 1928. 7 Sumariusz Dokumentów Dóbr Supraskich Chod kiewicza (ok. 1537–1579) i Jan Karol Chodkiewicz (1561– –1621)2. Już w 1555 r. Chodkiewiczowie uzyskali tytuł hrabiowski ce- sarstwa rzymskiego, który został im zatwierdzony przez króla Zygmun- ta Augusta w 1568 r. Wówczas to doszło do zamiany herbu z Koście- szy na Gryfa z odmianą. W połowie XVI w. doszło do podziału rodu Chodkiewiczów na trzy linie: brzostowicką, bychowską i supraską. Pierwsza gałąź Chod- kiewiczów wygasła w 1578 r., druga w 1626 r., a jedyną żyjącą pozo- stała linia supraska. Potomkowie supraskiej linii Chodkiewiczów, posia- dający swe liczne dobra na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, w połowie XVIII w. przenieśli swoją rodową rezydencję do Młynowa, leżącego w odziedziczonych dobrach sapieżyńskich na Wołyniu. Powstanie archiwum Chodkiewiczów w Młynowie było zasługą Jana Mikołaja Chodkiewicza, starosty żmudzkiego (1738–1781) i je- go żony Ludwiki z Rzewuskich Chodkiewiczowej (1744–1816). Sta- rosta żmudzki, pragnąc podkreślić wielką przeszłość swego rodu, w la- tach sześćdziesiątych XVIII w. podjął decyzję o założeniu w Młynowie własnego archiwum rodowego. Na jego polecenie archiwista rodowy Andrzej Komar przeprowadził liczne kwerendy archiwalne w Metryce Litewskiej, w księgach sądowych ziemskich i grodzkich, archiwach pry- watnych, gdzie dokonał odpisów akt dotyczących Chodkiewiczów i ro- dzin z nimi spokrewnionych. Jan Mikołaj Chodkiewicz nabywał rów- nież akta rodowe w drodze wymiany, darów i zakupów. W ten sposób do Młynowa trafiły, między innymi, akta rodowe z linii brzostowickiej i bychowskiej3. Po śmierci inicjatora powstania archiwum rodowego w Młynowie jego działalność kontynuowała żona zmarłego, Ludwika. 2 Biogram Grzegorza (Hrehorego) Chodkiewicza, PSB, t. III, Kraków 1937, s. 358–359; Jana Chodkiewicza, tamże, s. 361–363; Jana Karola Chodkiewicza, tam- że, s. 363–367; L. Podhorecki, Hetman Jan Karol Chodkiewicz, Warszawa 1976. 3 PSB, t. III, s. 368–369; S. Pełeszowa, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów (1499–1932), „Archeion”, 1979, t. LXIX, s. 118. 8 Wstęp To ona w pałacu młynowskim zgromadziła w końcu XVIII w. wszyst- kie rozproszone archiwalia i utworzyła jedno „Archiwum Generalne”. W archiwum znalazły się akta rodzinne Chodkiewiczów i innych ro- dzin spokrewnionych oraz akta administracyjno-gospodarcze należą- cych do nich dóbr4. Zasoby Archiwum Młynowskiego zostały powiększone przez sy- na Jana Mikołaja i Ludwiki, Aleksandra Chodkiewicza (1776–1838), generała wojsk polskich, członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk w War- szawie. Aleksander Chodkiewicz pozyskał wiele bezcennych rękopi- sów, akt kancelaryjnych różnych urzędów, jednostek wojskowych cza- sów stanisławowskich i Księstwa Warszawskiego5. Utworzone w końcu XVIII w. Archiwum Chodkiewiczów w Młynowie przetrwało do okre- su międzywojennego. Zniszczone w znacznym stopniu w czasie I wojny światowej stało się obiektem zainteresowania historyków i archiwistów. Hrabia Mieczysław Chodkiewicz w 1920 r. przekazał ocalałe reszt- ki tego znakomitego archiwum rodowego do Muzeum Narodowego w Krakowie. Przed przywiezieniem Archiwum Młynowskiego do Kra- kowa dzieliło się ono na kilka części: Archiwum Chodkiewiczowskie, Archiwum Sapiehów, Archiwum wojskowe czasów saskich, zbiory au- tografów i rękopisów6. W 1937 r. w wyniku starań Ministerstwa Wy- znań Religijnych i Oświecenia Publicznego rodzina Chodkiewiczów 4 Tamże. 5 T. E. Estreicher, H. Mościcki, Aleksander Chodkiewicz, PSB, t. III, s. 355–358; T. Kalusiński, Aleksander Chodkiewicz (1776–1838), „Chemik”, 1962, nr 1; S. Pełe- szowa, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów..., s. 119. 6 Archiwum Chodkiewiczów w Młynowie, „Kwartalnik Historyczny”, 1919, t. XXX; J. Kwiatkowski, O zbiorach młynowskich Chodkiewiczów, „Dziennik Wo- łyński”, 1922, nr 5; E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. I, Warszawa–Kraków 1926; M. Orłowicz, Przewodnik po Wołyniu, Łuck 1929, s. 304–305; J. Nieć, Dział rękopi- sów w Bibliotece Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Łucku, Archiwum Chod- kiewiczów w Młynowie, „Archeion”, 1936, t. XIV, s. 56–57; S. Pełeszowa, Zbiór akt wojskowych Aleksandra Chodkiewicza w Archiwum Młynowskim, przechowywanym 9 Sumariusz Dokumentów Dóbr Supraskich przekazała pozostałą część Archiwum Młynowskiego, nie będącego w posiadaniu Muzeum Narodowego. W 1951 r. Muzeum Narodowe w Krakowie przekazało Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów do Archiwum Państwowego w Krakowie. W ten sposób doszło do scale- nia liczącego 3088 jednostek archiwalnych Archiwum Młynowskiego i jego opracowania7. Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, mimo licznych strat, jest jednym z największych rodowych archiwów magna- ckich w zbiorach polskich. Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów w całości nie zostało prze- niesione do Archiwum Państwowego na Wawelu w Krakowie. Niektó- re pochodzące z jego zasobów dokumenty znalazły się w zbiorach ręko- pisów Biblioteki Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie. W sumie pozostało sześć metrów bieżących akt. Przechowywane tam są, między innymi, 80 dokumentów pergaminowych z lat 1496–1738, część akt rodzinnych i gospodarczych, korespondencja Chodkiewiczów z XVII–XIX w. oraz dokumenty prywatne generała Aleksandra Chod- kiewicza. Za szczególnie cenne należy uznać zespoły archiwalne dotyczą- ce Gene alo gii Chodkiewiczów (MN 741), Dyplomy pergaminowe z domu Chodkiewiczów (MN 542) i Sumariusze dotyczące akt fundacji monasteru bazylianów oraz innych akt Chodkiewiczów z lat 1492–1806 (MN 860). Przechowywany w Bibliotece Muzeum Narodowego im. Czar to- rys kich w Krakowie trzytomowy Summaryusz dokumentów do dóbr su- praskich z nadań funduszowych przez J. WW. hrabiów Chodkiewiczów w posiadaniu WW. Ojców Bazylianów zostających roku 1817 w Młyno- wie spisany został pierwotnie sporządzony 8 lipca 1797 r. przez archi- wistę domu Chodkiewiczów Andrzeja Michała Komara. Sumariusz, w Archiwum Państwowym w Krakowie, „Archeion”, 1972, t. LVII, s. 127–138; taż, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów..., s. 115–128. 7 Inwentarz Archiwum Młynowskiego Chodkiewiczów, Archiwum Państwowe (da- lej: AP) w Krakowie; S. Pełeszowa, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów..., s. 116– –117. 10 Wstęp uzu pełniony w 1806 r. o akta z lat 1797–1806, został 21 grudnia 1817 r. na nowo opracowany przez archimandrytę Stanisława Roguskiego i po- twierdzony podpisem przez podsędka czarnobylskiego Dobrzańskiego. Każdy tom Sumariusza posiada innych charakter. Podstawą do wy- konania Sumariusza w 1817 r. (t. I), liczącego 95 kart, był zdekomple- towany Sumariusz, który został wykonany przez Andrzeja Michała Ko- mara w 1805 r. (t. III). Wolumen ten liczy 92 karty. Zawarty w nim układ i wykaz dokumentów był następnie powielony w 1817 r. Pomi- mo że pierwotna wersja Sumariusza wykonana przez archiwistę do- mu Chodkiewiczów została zdekompletowana, to na podstawie za- chowanej jej części można wnioskować, że Sumariusz z 1817 r. tylko w niewielkim stopniu odbiega od pierwowzoru.