DIKSYUNADI BE UDEL, ENGLISH, TBOLI, PILIPINO NE HILIGAYNON Dictionary in the languages of English Tboli Pil ipino Hiligaynon SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines, Inc. TRANSLATORS 1980 PUBLISHERS PUBLISHED in cooperation with the Bureau of Elementary Education and the Institute of National Language of the Ministry of Education and Culture Manila, Philippines Tboli Four-Language Dictionary 17.65-680-1.04M 83.20-804048N Printed in the Philippines SIL Press PAINANG SALITA Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng ibat ihang pangkat etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, itoy hindi naging halakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat. Ang aklat na ito ay isa sa serve ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika rig mga mag-aaral. Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinahangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga itoy isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung itoy buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na huhay. Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa. ONOFRE D. CORED: Ministro ng Edukas on at ul a PREFACE This short four-language dictionary is designed to help speakers of Tboli increase their skills in the National language and the local dialect of Ilongo as well as English. The format is that of a thesaurus or classified dictionary based on the classified word list done by Neri Zamora and Lou Hohulin in Pilipino and English. This book was prepared under the auspices of the Summer Institute of Linguistics by Lillian Underwood with the help of Walan Tuan, Fiedang Gendulan., Tony and Silin Wanan. The Hiligaynon data was supplied by Ana Parcon. The sounds of the Tboli alphabet closely resemble their counter- parts in the National Language with the exception of e, 6, o and 6: e is pronounced as in the English word the, e as in yet, o as in cough, and 6 as in oh. Glottal stop is written in word final position and is unmarked but to he read between vowels written together. Stress occurs on the final syllable of the word base and is not marked. GNA MON YO mu nim bok_nmO bà fat udel ni, mO tmObOng y6 kem Tboli ant baling mahil bele le yem Filifino, Ilongo ne Inglis. Nim hok ni , loloen yem sotu kmb ksulat yO kem udel, duhen ni kde vG kem udel gbak ebe yem sotu tulOn gotu stifun laanen. Lolb me yem tehe snulat Neri Zamora ne Lou Hohu/in be Inglis ne Filifino. YO kem tau tmObOng me du yem Tbolihen Walan Tuan, Redung Gendulan, Tony ne Silin Wanan. Fen nm6 Ana Parcon yem TiOngOhen. Table of Contents Y6 Kem NU Lem Nim Bok Ni Mga Nilalaman English Tboli Filipino Hiligaynon The Physical World Yem Talak Tonok Kalikasan Ang Kalibutan Sky Longit Kalangitan Langit 1 Land Tonok Kalupaan Duta 2 Water gl Tubig Tubig Weather Kme kdaw Panahon Panahon Vegetation YO ken cmowok Halaman Kahilamunan Animals YO kem 6g6f Siga Sittuwa Kasapatan 11 Mankind Kmo ktau Sangkatauhan Ang Tao Age Be ktuha Edad Edad 18 Family Relations . Be fes 16w6 tau Kaugnayang Pampam- Ang ka-angtanan • 19 Ilya Parts of the body . YO kem n6 he 16w6 Bahagi ng Ang parti sang . tau Katawan lawas 23 Arms Sigel Kamav. Butkon 26 Legs Ti Paa Tiil Skin Kulit Bala:t Panit 28 Hair Wek Bola Buhok 29 Body Structure Yem 16w6 tau Balangka ng Kahintangan sang katawan . lawas 30 Body functions • Gel nmO 16w6 tau . Gawain ng katawan. Pagiho sang lawas. 30 Body secretions . Gel lemwA be 16w6. Lumalabas sa Ang nagagowa sa katawan . lawas 31 Body Conditions . Yem km6 16w6 tau . Pangkatawan . Mg kondition sang lawas . 31 Pregnancy Keblutut Pagdadalantao . Pagpanamkon . 32 Health Kehyu kl6w6 . Kalusugan . Ang Ialawasan -. 32 Sickness Kwen des Karamdaman . Masakit 33 Treatment of illness Kbulung Panggagamot . Mg bulig sa pagbulong . 35 Hygiene Kehegifat 16w6 . Pangangalaga sa Mg pagpaninlà . 36 kalusugan . ' Eatin g Be Kken Kumain Pagka-on Food Ken Pagkain Pagka-on 37 Drink Ninum Inumin Ilimon 39 Cooking Ktag6 Pagluluto . Panlote 40 Utensils Kern ngom ken . Mga kagamitan . Kagamitan sa kusina 41 Clothing Kem Nes Pananamit Ang Bayo Clothes Yó kem nes . Kasuutan Bayo 42 Care of clothing Kehegifat kem nes. Pangangalaga . Ang pagtatak sang bayo 44 Personal adornment. Kmd kehtilob 15w6. Ang mga dagdag Ang mga huluyason. 45 Buildings and Kem Guna ne Mga Gusali at Ang Balay Kag Furnishings Kem Ngom Guna Kasangkapan Kagamitan House Guna Bahay Balay 46 Tools Kem kimu gel m6 Mga kagamitan sa Ang gamit pamanday guna pagaanluwagi . 49 Furniture Kem ngom lem Kasangkapan sa Mucblis guna bahay SO Home articles . Kem Kimu lem Mga kagamitang Gamit sa balay gums pambahay . Si Livelihood Kebel Tau Klowi Hanap Buhay Ang Pangita Farming B6 km6 hulu . Pagsasaka Panguma 52 Gardening M6 galdin . Halamanan • • Hardinon 53 Rice Halay Palay Humay 53 Toole Kem kimu m6 tniba. Kasangkapan Gamit para sa tanum. 34 Pining Kdule Pangingisda Pangisda 34 Teaching Ktclok Pagtut5r6 TudI6 55 Weaving Kewel Paghahabi Habol 56 Basketry KOnOm Paglala Lala 36 Storekeeping TmindR. Pagtitinda Pagtienda 58 Hunting Kdulok Pamamaril Pangayam 38 Motion Km6 Kekdol Kilos at Galaw Ang Pagholag Motion Km6 Kekdol Kilos at galaw Maghulag ;9 Carrying Km6 kwit nwit Pagdadala Nagadala 63 Hitting M6 kehsidek tau. Pagtama Ang pagigO 64 111 Giving Kalb keblay Pagbibigay Maghatag 65 Tying Kmd kebkes . Pagtatali Paghigot 66 Transportation Ksakay ne k6g6w . Transportasvdn . , Ang salakyan . 67 Navigation . KeigOw to el . Ang sasakyan sa Salakyan sa tubig. tubig 68 Economics Kmb Kew6t Ddel Ekonomiya Ekonomika Swa Possessions Kem kimu Ari-arian Ang mangad 69 Commerce Kmb khOgOw odel Pangangalakal , . Negosyo, swa komersyo 69 Nation and Kmb Kebenwu ne YO Bansh at Nasyon Kag Government Kem Mogot Benwu Pamahalaan Gobyerno Geographical . Be kbenwu . Sangoy Geograpiko Pante toryo . 71 Officials Be y6 kem malak Mga pul lko , . Ofiscialio 72 Law Udin, kiteb Batas Kasogo-an 73 Warfare Kesgida Digm5 Hinangiban 74 Space and Time Benwu, Kmb Lugar, Pak°, at Ang Antod Kag KOgOw Kdaw Panahon Panahon Place, location . Gunun nO Lugar Lugar 75 Form or shape . Mb kmoen Hugis Porma 77 Measure Kebtes Sukat Talaksan 7 Direction Gunun seblâ Panig Ang padulong 78 iv Traffic }<me k6g6w be lan . Trapiko Trapiko /9 Time Kmb k6gOw kdaw . Panahon Oras 80 Days of the Week . YO kem kdaw . Mga ar6w Mga adlaw 84 Months of the year Y6 kem bulOn . Mga buwan Mga bulan 85 Quantity and Number Kbongen ne Kwenen Dami at Bilang Ang Kadamo Kag Numero Quantity Kbongen Dami Kadamo-an 86 Number Kwenen Bilang Numero 87 Sense Perception Kmd Kehegn6m Pandama Ang Kilala Sight Ketngel Pan in gin Panulok 89 Colors Kem betek Kulay Kolar 90 Smell Kungef Pan gamoy Singhut 91 Taste Kn6m Pan lasa Damil 91 Hearing Kungol Pandinig Pamati 92 Touch Kogot Padama Tandog 92 Mental Processes Kmd Kehedem Pag-iisip Ang Pagdumdum Thought, thinking . Kehedem Kaisipan Panghuna-huna. 93 Emotions Km() kegn6m Damdamin Balatyagon 94 Evaluations Mb kmd ketnef . Tat asahan Ang pagbantä . 97 State, condition MO kmoen Kalagayan Kahimtangan 98 V Social Interaction Kesetng6n Be Kern Pakikisalamuha sa Ang Pagtipon Dumu Lipunan Communication . Kmb kesetng6n. Pakikipag-usap . Paghambal 100 Values Kem sen-galu tau . Mahalagahin. Ang gihu sang tao 104 Ethnic terms Kem kay tau Panilpi Ang klasi tao . 105 Entertainment Yo kem mb lelen. Uri ng libangan. Halampangon . 106 Sports Kem la mdengen . Laruan Halampangon . 106 Music Kern utOm Tugtugin Kalantahon 107 Death Be klef tau. Kamatayan Patay 108 Wedding Mb ken Pagkakasal Kasai 109 Religion Be Kehtahu Relihiyon Ang Relihiyon Christianity . Kehtahu be Dyisas. Kristiyanismo. Kristiyanismo . 113 Animism Kehtahu be kem Pagkapagano. Diwatahon 116 busaw 116 Grammatical Kt6c1O Kmb Kual Katawagang Ang Gramatika Sa Function Words Pambalarila Hiligaynon Topic pronouns Set I Ou o Ako Ako 117 Set 2 -e -he Ako 118 Non topic pronouns Set 3 -u -hu Ko 118 Set 4 Dou do Akin Akon 119 Vi Demonstratives. Demonstratibo. 11° Prepositions Pang-ukol 120 Conjunctions Pangatnig Kasugpon 121 Particles 123 Initiator Kataga 124 Terminator 124 Qualifiers Pantakda 125 Interjections 126 References 128 vii The Physical World Yam Talak Tonok Kalikasan Ong Kalibutan English Tboli Filipino Hiligaynon sky longit ldngit langit cloud lohun alapgap gal-um rainbow Idwes bahaghtgrt balangaw star blotik hituin bitu-on morning star blotik semla talc sa umaga kabug-wason, kabug-ason moon bulcin buwgn bulan moonlight tieing bulón liwgnag