KOMITET REDAKCYJNY GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO CZŁONKOWIE PRZEWODNICZĄCY prof. dr hab. Janusz Witkowski Ewa Adach-Stankiewicz, Wojciech Adamczewski, Renata Bielak, REDAKTOR GŁÓWNY dr Halina Dmochowska Maria Jeznach, Ewa Kamińska-Gawryluk, Liliana Kursa, Dominika Rogalińska, Joanna Stańczak, Grażyna Szydłowska, Wanda Tkaczyk, Katarzyna Walkowska, Halina Woźniak, Agnieszka Zgierska, Małgo- rzata Żyra, Małgorzata Węgłowska (sekretarz) OPRACOWANIE PUBLIKACJI Główny Urząd Statystyczny – Departament Badań Społecznych i Warunków Życia ZESPÓŁ AUTORSKI Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC Paweł Ciecieląg Zakład Wydawnictw Statystycznych Andrzej Datko dr Bożena Łazowska REDAKCJA dr Piotr Łysoń Paweł Ciecieląg dr Paweł Milcarek dr Bożena Łazowska ks. dr Wojciech Sadłoń SAC dr Piotr Łysoń ks. dr Wojciech Sadłoń SAC WSPÓŁPRACA Izabela Jakubowska PROJEKT OKŁADKI I OPRACOWANIE GRAFICZNE Lidia Motrenko-Makuch Na okładce zamieszczono fragment obrazu olejnego Jana Matejki Zaprowadzenie chrześcijaństwa MAPY Robert Chmielewski WYKRESY Halina Sztrantowicz ELEKTRONICZNA REDAKCJA TECHNICZNA I ŁAMANIE Robert Chmielewski, Lidia Motrenko-Makuch SKŁAD I OPRACOWANIE REDAKCYJNE TABLIC Bożena Gorczyca, Zofi a Wapniarek KOREKTA Ludwik Bielański, Anna Drewnik, Anna Gorzelana, Marzena Jędrzejewska, Izabela Krawczyk DRUK Zakład Wydawnictw Statystycznych Publikacja została przygotowana w Głównym Urzędzie Statystycznym we współpracy z Instytutem Statystyki Kościoła Katolickiego. Poglądy wyrażone w niniejszej publikacji są poglądami autorów poszczególnych rozdziałów i nie przedstawiają stanowiska GUS i ISKK. Publikacja dostępna na http://www.stat.gov.pl ISBN 978-83-7027-606-5 Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 3.0 Polska. Treść licencji dostępna jest na stronie http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/ 2 Przedmowa W 2016 r. mija 1050 lat od momentu, gdy Mieszko I przyjął chrzest. Z tej oka- zji powstała w Głównym Urzędzie Statystycznym jubileuszowa publikacja we współ- pracy z Instytutem Statystyki Kościoła Katolickiego. W kilkunastu monografi cznych artykułach, wykorzystujących opracowania i źródła historyczne oraz wyniki badań statystycznych, ukazuje ona rolę, jaką odegrało chrześcijaństwo w Polsce. Dzieje chrześcijaństwa oraz polskiej państwowości są ze sobą ściśle związane. Przyjęcie chrztu przez Mieszka I było jednym z najistotniejszych wydarzeń w dzie- jach naszego kraju. Przez chrzest Polska stała się częścią zachodnioeuropejskiej cy- wilizacji chrześcijańskiej oraz znalazła się w kręgu kultury łacińskiej. Trzeba jednak podkreślić, że w późniejszych latach właśnie na terenie Rzeczypospolitej żyli razem chrześcijanie tradycji łacińskiej i greckiej, zachodniej i wschodniej, katolicy i prote- stanci. Począwszy od chrztu Polski Kościół i chrześcijaństwo splotły się nierozerwalnie z polską tożsamością oraz państwowością, co było szczególnie widoczne w czasach zagrożenia i utraty niepodległości. Kościół katolicki był przez wieki nośnikiem nie tylko wiary, ale również polsko- ści, szczególnie w ostatnich trudnych dla Polski wiekach.Współczesnymi symbola- mi przenikania się polskości oraz katolicyzmu są wielkie postacie – św. Jan Paweł II i Prymas Tysiąclecia kard. Stefan Wyszyński. Chrześcijaństwo w Polsce jest głęboko zakorzenione i przenika różne sfery ży- cia społecznego, inspirując oraz współtworząc wiele ważnych instytucji. Istotne usługi społeczne, takie jak np. edukacja czy działalność charytatywna, są świad- czone przez instytucje kościelne. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w obecnie obowiązującym w Polsce prawie: konstytucji z 1997 r., konkordacie i ustawach. Zgodnie z nimi, szanując wzajemną „niezależność i autonomię”, Kościół katolicki oraz Rzeczypospolita Polska współpracują troszcząc się o „dobro człowieka” oraz „dobro wspólne”. Podobne relacje wiążą Rzeczpospolitą z innymi wyznaniami chrze- ścijańskimi. O roli chrześcijaństwa w Polsce świadczy też szerszy, europejski kontekst. Od sa- mego początku chrześcijaństwo integruje Polskę z Europą. Z drugiej zaś strony przez wieki Kościół tradycji łacińskiej i greckiej splatały się ze sobą na terytorium Rzeczy- pospolitej, łącząc „dwa płuca Europy”, jak mówił św. Jan Paweł II. Wyrażamy wdzięczność autorom, redaktorom, grafi kom, korektorom i dru- karzom za podjęcie się trudnego zadania przedstawienia tak rozległej tematyki w oparciu o dane statystyczne i źródła historyczne, z należną im oprawą grafi czną. Jesteśmy przekonani, że niniejsza publikacja przyczyni się do lepszego zrozumienia roli i miejsca chrześcijaństwa w dziejach Polski oraz jego znaczenia dla polskiej toż- samości. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski prof. dr hab. Janusz Witkowski abp Stanisław Gądecki Wstęp Minęło 1050 lat i ponad 40 pokoleń od roku i Prusy). Upadek I Rzeczypospolitej w XVIII w. i roz- 966, gdy Polacy zaczęli kształtować swój kraj i toż- biory sprawiły, że katolicyzm stał się depozytariu- samość w oparciu o tradycję chrześcijańską. Histo- szem idei trwania narodu polskiego oraz opar- ria Polski obfi towała zarówno w wydarzenia pełne ciem w latach germanizacji i rusyfi kacji. Po krót- chwały, jak i okresy trudne, w których nadzieję da- kim okresie niepodległości w latach 1918–1939 wała wiara wspierana przez instytucje Kościoła. naród polski znów został pozbawiony niepodle- Przez pierwsze dwa wieki polskiej państwo- głego państwa w okresie II wojny światowej i na wości Kościół tradycji łacińskiej stopniowo, się za- niemal 45 następujących po niej lat Polski niesu- korzeniał wypierając wcześniejsze wierzenia po- werennej, rządzonej przez komunistów i pozosta- gańskie. Wraz z przyłączeniem do Korony Króle- jącej w bloku sowieckim. stwa Polskiego Rusi Halickiej przez króla Kazimie- W latach 1939–1945 Kościół dał schronienie rza Wielkiego w roku 1340, w granicach Polski zna- przed zagładą tysiącom polskich Żydów, a posta- lazła się duża społeczność prawosławna. Małżeń- wa św. Maksymiliana Marii Kolbego, który oddał stwo króla Polski Jadwigi Andegaweńskiej (kano- życie za współwięźnia, ojca rodziny w niemiec- nizowana w 1997 r.) z wielkim księciem litewskim kim obozie koncentracyjnym Auschwitz, stała się Władysławem Jagiełłą oraz unie polsko-litew- wspaniałym, symbolicznym przykładem męczeń- skie: w Krewie (1385 r.), Horodle (1413 r.) i Lublinie stwa za wiarę. (1569 r.) stworzyły podwaliny pod budowę wspól- Po II wojnie światowej Kościół służył oparciem nego państwa – Rzeczpospolitej Obojga Narodów. wolnościowym ruchom społecznym, w tym naj- Wypracowano wówczas w Rzeczypospolitej mo- większemu – „Solidarności” i walnie przyczynił się del pokojowego współistnienia nie tylko chrześci- do przemian ustrojowych w 1989 r., które umoż- jan: katolików (obrządku łacińskiego i obrządków liwiły stopniowe odzyskiwanie przez Polskę nie- wschodnich), prawosławnych i protestantów, ale podległości. Wielkimi postaciami Kościoła w Pol- i innych religii. Rozległa, wielonarodowa i wielo- sce w tym okresie byli: niezłomny prymas tysiąc- wyznaniowa Rzeczpospolita znalazła się u szczytu lecia – kard. Stefan Wyszyński, wielki papież Polak potęgi w II połowie XVI i w I połowie XVII w. i cha- – św. Jan Paweł II oraz zamordowany przez komu- rakteryzowała się unikalną na tle ówczesnej Euro- nistyczną SB – bł. ks. Jerzy Popiełuszko. Od 1989 r. py tolerancją religijną. Kościół aktywnie uczestniczy w trudnym procesie Potop szwedzki i obrona Jasnej Góry przyczy- budowania niepodległej Polski po upadku komu- niły się do głębszego zespolenia polskości z ka- nizmu i w integrującej się Europie. tolicyzmem, a stosunki międzywyznaniowe za- Dziś Polska jest krajem w zdecydowanej więk- częły się pogarszać w wyniku wykorzystywania szości katolickim. Pod tym względem odróż- ich do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczy- nia się nie tylko od innych państw europejskich, pospolitej przez kraje ościenne (Rosję, Szwecję ale i od I Rzeczypospolitej. Taka sytuacja wynika 5 z burzliwej historii i wielokrotnych zmian granic 1918–1922 na terytorium II Rzeczypospolitej Rzeczypospolitej. Po okresie rozbicia dzielnico- znalazła się mniej niż połowa ziem dawnej I Rze- wego (1138 r.) nie udało się ponownie zjedno- czypospolitej. W konsekwencji zwiększył się czyć wszystkich ziem polskich. Śląsk, Pomorze udział ludności katolickiej. Kolejne zmiany gra- i ziemia lubuska nie wróciły do Polski w XIV w., nic, po II wojnie światowej, pozostawiły poza gra- ale wielokrotnie zmieniały swą przynależność nicami współczesnej Polski niemal połowę ziem państwową. Przejściowo poza Polską zjednoczo- II Rzeczypospolitej. Powróciły natomiast do Pol- ną po okresie rozbicia dzielnicowego pozosta- ski ziemie zachodnie i północne, które były poza wało także Mazowsze. Pojawienie się Krzyżaków jej granicami od 150 lat (część Wielkopolski i Po- na pograniczu Mazowsza i Prus w XIII w. spowo- morza oraz Warmia utracone w wyniku I i II zabo- dowało długotrwałą batalię o dostęp Polski do ru pruskiego) do niemal 800 lat, jak w przypadku Bałtyku, wygraną dopiero przez króla Kazimie- Pomorza Zachodniego. W tym okresie ziemie za- rza Jagiellończyka w 1466 r. W późniejszych la- chodnie i północne należały do różnych państw, tach państwo zakonu krzyżackiego przekształciło w tym do odrębnych księstw piastowskich. się w protestanckie państwo pruskie (w 1525 r.), W konsekwencji zmiany granic po II wojnie świa- a w XVIII wieku zagarnęło część Polski w wyniku towej mieliśmy do czynienia z ogromnymi migra- rozbiorów, m.in. Pomorze Gdańskie, Warmię oraz cjami ludzi wygnanych ze swoich stron rodzin- Wielkopolskę i Kujawy. nych,