T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAG TARİHİ BÖLÜMÜ XIX. YÜZYILDA ANKARA EYALETİ BEYPAZARI KAZASI’NIN SOSYAL VE İKTİSADİ DURUMU YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Fatma Zeynep SEYMEN Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Şennur ŞENEL Ankara – 2011 ii ÖNSÖZ ÇalıĢmamızın arĢiv kaynağını H. 1260-1261 /M. 1844-1845 yıllarına ait Beypazarı Temettuat Defterleri oluĢturmaktadır. Bu defterler Tanzimatla birlikte vergide yapılan düzenlemeler üzerine tutulan kayıtlardır. ÇalıĢmamızda bu defterler tercüme edilerek; veri tabanına aktarılmıĢtır. Yapılan sorgulamalar neticesinde, defterlerin tutulduğu döneme ait Beypazarı’nın sosyal ve iktisadi durumu hakkında önemli sonuçlara varmıĢ olduğumuzu söylemek mümkündür. Yüksek lisans tezi olarak hazırladığımız bu çalıĢmada, Ankara eyaletine tabi Beypazarı kazasına ait toplam 73 defterde 2042 hane incelenmiĢtir. Bununla Osmanlı toplumunun 19. yüzyıl ortasında Ankara/Beypazarı özelinde sosyo-ekonomik durumu; genelde ise Osmanlı Devleti’nin siyasi, askeri ve ekonomik anlamda en buhranlı dönemlerinden Tanzimat Devri’nde, Tanzimatın gereği olarak ortaya koyduğu ekonomik düzenlemesi, niteliği ve sonuçları irdelenerek ortaya konulmaktadır. Bu çalıĢmamızda, tez konusunun belirlenmesinden en son kademesine kadar benden yardımını ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen ve bana inanan saygıdeğer ve çok kıymetli hocam Yrd. Doç. Dr. ġennur ġENEL’e sonsuz teĢekkürlerimi bir borç bilirim. Veri tabanının oluĢmasında bize yardım eden Hasan Dedeoğlu’na; tabloların oluĢmasında bize yardım eden Ramazan Ay’a; yoğun geçen çalıĢma sürecinde benden dualarını ve desteğini eksik etmeyen annem Nilgün Seymen’e; ve yardımlarından ötürü kardeĢim Merve Seymen, babam Ahmet Seymen’e minnetimi arz ederim. Fatma Zeynep SEYMEN Ankara, 2011 iii ĠÇĠNDEKĠLER Önsöz ………………………………………………………………………………ii Ġçindekiler………………………………………………………………………… iii Tablo Cetveli……………………………………………………………………... v Kısaltmalar…………………………………………………………………………vi GiriĢ……………………………………………………………………………….. 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM TARĠHTE ARKA PLAN 1. TARĠHTE BEYPAZARI………………………………………………………………...2 2. BEYPAZARI TEMETTUAT DEFTERLERĠ VE BEYPAZARI AÇISINDAN ÖNEMĠ…………………………………………………………………………………...3 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TEMETTUAT DEFTERLERĠNE GÖRE XIX. YÜZYIL ORTALARINDA BEYPAZARI’NIN SOSYAL YAPISI 1.1844-1845 TARĠHLERĠNDE BEYPAZARI’NDA MESKUN HANE REĠSLERĠNĠN ADLARI………………………………………………………………………………….11 1.1. Müslüman Hane Reislerine Ait Adlar ……………………………………………...11 1.2. Kadın Hane Reislerine Ait Adlar………………………………………… 12 2. UNVAN VE LAKAPLAR……………………………………………………………… 13 2.1. Ünvanlar…………………………………………………………………… 14 2.2. Lakaplar……………………………………………………………………. 14 2.2.1. Memleket Bildiren Lakaplar………………………………………… 14 2.2.2. Hane Reislerinin Mesleklerini veya Belirgin Bir Özelliğini Belirten Lakaplar………………………………………………………………. 15 3. BEYPAZARI’NIN DEMOGRAFĠK YAPISI………………………………………….. 17 iv 4. BEYPAZARI’NDA MESLEK GRUPLARI……………………………………………. 22 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TEMETTUAT DEFTERLERĠNE GÖRE XIX. YÜZYILDA BEYPAZARI’NIN EKONOMĠK YAPISI 1. GELĠR KAYNAKLARINDA VE GELĠR DAĞILIMINDA GENEL DURUM…………26 1.1. Beypazarı’nda Gelir Dağılımı…………………………………………….. .25 2. BEYPAZARI’NIN ZĠRAĠ YAPISI…………………………………………………….. .41 3. BEYPAZARI’NDA HAYVANCILIK…………………………………………………… .45 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BEYPAZARI TEMETTUAT DEFTERLERĠNDE VERGĠ ÇEġĠTLERĠ VE VERGĠLERĠN DAĞILIMI 1.XIX. Yüzyılda Vergi Sistemindeki DeğiĢiklikler…………………………………49 1.Beypazarı Temettuat Defterlerine Göre Beypazarı’nda Alınan Vergiler……………………………………………………………………………50 SONUÇ……………………………………………………………………………..55 KAYNAKÇA………………………………………………………………………..57 EKLER……………………………………………………………………………. .61 ÖZET………………………………………………………………………………...82 ABSTRACT……………………………………………………………………... .84 v TABLO CETVELĠ Tablo.1.Beypazarı’na Ait Temettuat Defterleri’nin Karye-Mahalle-Çiftlik Olarak Defter Numaralarıyla Dağılımı…………………………………………………………………………….5 Tablo.2. Müslüman Hane Reislerinin Adları…………………………………………………. 11 Tablo.3. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Kadın Hane Reislerine Ait Adları ……………………………………………………………….13 Tablo.4. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Hane Reislerinin Kullandığı Ünvanlar………………………………………………………….14 Tablo.5. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Hane Reislerin Memleketlerini Belirten Lakaplar…………………………………………….15 Tablo.6. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Hane Reislerin Mesleklerini veya Belirgin Bir Özelliğini Belirten Lakaplar……………..15 Tablo.7. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Karyelere Göre Hane ve Toplam Tahmini Nüfusu……………………………………………18 Tablo. 8. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Mahallelere Göre Hane ve Toplam Tahmini Nüfusu…………………………………………20 Tablo.9. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Çiftliklere Göre Hane ve Toplam Tahmini Nüfusu…………………………………………. 21 Tablo.10. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre Beypazarı’ndaki Hane Reislerinin Meslekleri……………………………………………………………………………………………22 Tablo.11. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Gelir Kalemi Türüne Göre Köylerde Meskun Hane Reislerinin Meslekleri ……………..26 Tablo.12.Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftliklerin Mezru Tarla ÇeĢitleri ve Gelir Durumu……………..………………………….…28 Tablo.13. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Karyelerin Mezru Tarla ÇeĢitleri ve Gelir Durumu………………………...29 Tablo.14. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Mahallelerin Mezru Tarla ÇeĢitleri ve Gelir Durumu………………………31 Tablo.15. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftlik-Karye ve Mahallelerin Bostan ÇeĢitleri ve Gelir Durumu………..32 Tablo.16. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftlik-Karye ve Mahallelerin Bağlarının Gelir Durumu…………………..33 Tablo.17. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftlik-Karye ve Mahallelerin Tarla ÇeĢitleri ve Gelir Durumu…………..35 Tablo.18. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftlik-Karye ve Mahallelerin Bahçe ÇeĢitleri ve Gelir Durumu…………36 vi Tablo.19. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Karye ve Mahallelerin Armut Ağacı Gelir Durumu………………………..37 Tablo.20. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Çiftlik-Karye ve Mahallelerin Asiyab Gelir Durumu……………………….37 Tablo.21. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Mahallelerin Dükkan-Han Odası-Han-Menzilve KıĢlakiyye Gelir Durumu………………………………………………………………………………………………38 Tablo.22. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Hayvancılığa Ait Gelir Durumu……………………………………………….39 Tablo.23. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Tarihlerinde Beypazarı’nda Tiftik Keçilerine Ait Gelir Durumu……………………………………………40 Tablo.24. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Karyelere Göre Dönüm Miktarı…………………………………………………………………..41 Tablo.25. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Mahallelere Göre Dönüm Miktarı………………………………………………………………..43 Tablo.26. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Beypazarı’nda Çiftliklere Göre Dönüm Miktarı…………………………………………………………………..43 Tablo.27. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yıllarında Köylere Göre Toplam Hayvan Sayısı…………………………………………………………………………….45 Tablo. 28. Beypazarı Temettuat Defterleri’ne Göre 1844-1845 Yılları Arasında Beypazarı’ndan Alınan Vergi Türleri……………………………………………………………53 Tablo. 29. XVI. ve XIX. Yüzyıllara Göre Beypazarı Kazası’ndaki Vergi Mükellefleri……54 vii KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale a.g.t. Adı Geçen Tez B.O.A. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi C. Cilt H. Hicri R. Rumi M. Miladi ML. VRD. Maliye Varidat Muhasebesi No. Numara s. Sayı TMT. Temettuat Defteri TTK. Türk Tarih Kurumu v.b. ve benzeri vd. ve devamı OTAM Osmanlı Tarihi AraĢtırma ve Uygulama Merkezi GĠRĠġ Tez çalıĢmamızda kullanmıĢ olduğumuz Temettuat Defterleri Tanzimat’ın getirdiğini iddia ettiği eĢitlik ve adalet uygulamasının bir sonucudur. Adaletli vergi düzenlemesi için öncelikle her hane reisinin kesin gelir durumunun tespit edilmesi gerekmekteydi. Bunun sağlanması için de vergi mükelleflerinin yani hane reislerinin sayısının tespit edilerek; nüfus miktarının ortaya çıkartılmasına çalıĢılmıĢtır. Bu amaçla düzenlenmiĢ olan temettuat defterleri, ait olduğu dönemde sayımın yazıldığı yerlerde kiĢiye ve sosyo-ekonomik yapıya ait önemli ve detaylı bilgileri bizlere sunmaktadır. M. 1844-1845 yıllarında yapılan Beypazarı Temettuat sayımlarına göre hane reisleri tespit edilmiĢ ve dönemin tahmini nüfus sayısına ulaĢılmıĢtır. Bu bilgiler ve hane reislerinin isimlerinin, dönemin sosyal özelliklerinin aydınlatılması açısından önemlidir. Temettuat Defterleri’nden yararlanılarak ulaĢtığımız tahmini nüfus; daha önceki dönemlere ait tahrir defterlerindeki verilerle kıyas etme imkanı da sunmaktadır. Ankara Eyaletine bağlı 41 kazaya ait Temettuat Defteri bulunmaktadır. Temettuat Defterleri Osmanlı ArĢivi’nde ML.VRD.TMT. Ģeklinde kodlanmıĢ olarak; bizlere yardımcı olmaktadır. BĠRĠNCĠ BÖLÜM TARĠHĠ ARKA PLAN 1. TARĠHTE BEYPAZARI Ġç Anadolu’da Ankara’nın batısında bulunan Beypazarı ilçesinin; çok eski bir yerleĢim yeri olduğu anlaĢılmaktadır. Yapılan inceleme ve araĢtırmalardan