Scriptie tot het behalen van graad licentiaat in de kunstwetenschappen Autechre als Hedendaagse Casus van het Esthetische Probleem van de Idee van Absolute Muziek door Latomme Niels Promoter: dr. Dirk Moelants Academiejaar 2006–2007 Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Muziekwetenschappen Autechre Als Hedendaagse Casus van het Esthetische Probleem van De Idee van Absolute Muziek Inhoudstafel 1. Inleiding p. 1 1.1. Het Waarom p. 1 1.2. De Werkwijze p. 2 2. De Idee van Absolute Muziek p. 3 2.1. Definiëring p. 3 2.2. Een Geschiedenis p. 6 2.2.1. Alles Heeft een Begin, En de Intellectuele Baarmoeder van het Westen is Nog Steeds de Klassieke Oudheid p. 6 2.2.2. De Middeleeuwen p. 7 2.2.3. De Renaissance p. 9 2.2.4. De Achttiende Eeuw p. 10 2.2.5. De Romantiek p. 12 2.2.6. De Twintigste Eeuw p. 19 2.2.6.a. Formalisme p. 19 2.2.6.b. Serialisme p. 23 2.2.6.c. Carl Dahlhaus en de Idee van Absolute Muziek p. 28 2.2.7. Conclusie p. 30 3. Autechre Als een Hedendaagse Casus p. 32 3.1. Een Korte Schets p. 33 3.1.1. Een Historische Schets p. 33 3.1.2. Een Overzicht van het Oeuvre p. 35 3.2. Autechre Als Instrumentale Muziek p. 37 3.2.1. Het Oeuvre p. 38 3.2.2. Het Concert p. 39 3.3. Autechre en het Neutraliseren van Referenties aan Extramuzikale Marginalia p. 42 3.3.1. Titels p. 43 3.3.2. Beeldvorming p. 44 3.3.3. Technische decontextualisering p. 47 3.3.3.a. Geluidssynthese p. 48 3.3.3.b. Sampling p. 51 3.3.3.c. Sampling Vs. Synthese, Ruis Vs. Muzikaliteit; VI Scose Poise p. 55 3.3.3.d. Implicaties p. 57 3.3.3.d.1. Dehumanisering p. 58 3.3.3.d.2. The Sky is the Limit p. 60 3.3.3.d.3. Decontextualisering p. 62 3.3.4. Problemen p. 63 3.4. Het Formalisme in het Oeuvre van Autechre p. 65 3.4.1. Muziek Als Object p. 65 3.4.2. Analyse Gantz Graf p. 66 3.4.3. Implicaties Time Stretching p. 67 3.4.4. Conclusie p. 69 4 3.5. Een Algemene Conclusie Over het Oeuvre van Autechre Als een Autonoom Functionerend, en Bijgevolg Absoluut Gegeven. p. 70 4. De Context p. 73 4.1. Historische Situering p. 73 4.1.1. Het Ontstaan van Elektro-Akoestische En Elektronische Muziek p. 73 4.1.1.a. Parijs p. 74 4.1.1.b. Keulen p. 74 4.1.1.c. Italië En Mengvormen p. 75 4.1.2. Elektronische Popmuziek: Kraftwerk En NEU! p. 75 4.1.3. Techno & Rave p. 77 4.1.4. Ambient House en Intelligent Techno p. 78 4.1.5. Warp Records p. 79 4.2. Sociologisch Perspectief p. 81 4.2.1. Het Subculturele denken p. 81 4.2.2. Neo-Tribalisme p. 83 4.2.3. (Sub)Cultureel Kapitaal en de Rol ervan in het Ontstaan van Intelligent Techno p. 85 4.2.4. De Britse Dance-Industrie En de Plaats van Warp Records Hierin p. 87 4.2.5. De Postindustriële Context En het Verlies van het Verlichte Geloof In Progressie p. 89 4.2.5.a. Een Autonome Muzikale Wereld p. 89 4.2.5.b. Een Mentale Structuur p. 91 4.2.5.c. Post-Insdustrialiteit, Hip Hop, Techno, Tatcher En het Verlies van het Geloof In Progressie p. 92 5. Een Algemene Conclusie p. 95 Bibliografie p. 99 Selectieve Discografie p. 104 Bijlage 1: afbeeldingen p. i Bijlage 2: cd-bijlage p. v 5 Autechre Als Hedendaagse Casus van het Esthetische Probleem van de Idee van Absolute Muziek 6. Inleiding 6.1. Het Waarom Deze scriptie is gewijd aan het onderzoek naar de absolute kenmerken van de muziek van de elektronische band Autechre. De absolute – bijna „pure‟, hoe waardegeladen dit schijnbaar neutrale woord ook is – schoonheid van de elektronische muziek die Autechre al meer dan tien jaar produceert, intrigeerde mij sinds ik als zestienjarige deze muziek ontdekte. Dit in zo een mate dat ik twee jaar geleden besloot om er een scriptie aan te wijden. Na veel omwegen heb ik vage plan iets nauwer afgelijnd door mij voornamelijk te concentreren op het absolute karakter van deze muziek en om de problemen die een esthetische ideaal als „absolute muziek‟ oplevert, en hoe die problemen zich manifesteren in het oeuvre van Autechre. Het lijkt mij zinnig om de complexe muziek van Autechre onder de radar van het academische onderzoek te brengen deels uit subjectieve, persoonlijke redenen, en deels omdat de bestaande literatuur over Autechre quasi onbestaande is. Gerelateerd onderzoek concentreert zich voornamelijk op het fenomeen van dance en clubmuziek, en meer bepaald op rave in het algemeen. Deze fenomenen worden vaak vanuit een sociologisch perspectief bekeken, terwijl ze hiermee te kort doen aan de artistieke kwaliteiten van een groep als Autechre. In deze scriptie zal ik pogen om een evenwicht te houden tussen een onderzoek naar de muzikale aspecten van Autechre, en een onderzoek naar haar sociologische context. 6 Nu rest mij enkel nog mijn dank te betuigen aan de vele mensen die mij geholpen hebben met deze scriptie, waarbij mijn eerste dank uitgaat naar mijn ouders, zonder wie mijn hele opleiding überhaupt niet mogelijk was, mijn liefste. Uiteraard mag ik mijn promotor Dhr. Dirk Moelants en de vele steun en begeleiding van Dhr. Bruno Forment niet vergeten in dit dankwoord. Als laatste wil ik alle docenten en professoren bedanken van wie ik gedurende mijn hele opleiding les heb gekregen. 6.2. De Werkwijze In deze inleiding zal ik kort schetsen hoe ik te werk zal gaan. Eerst zal ik een definitie uitlijnen van de idee van absolute muziek, hierbij zal ik eerst een feitelijke definitie proberen te geven, waarvoor ik een aantal kenmerken van het ideaal bespreek. Hierbij vergeet ik niet de problemen die dit idee met zich meebrengt. Als tweede zal ik een historische schets geven van de ontwikkeling van dit idee aan de hand van een aantal voorname denkers. In het tweede hoofdstuk zal ik mij voornamelijk focussen op het oeuvre van Autechre, en hierin op verschillende niveaus de absolute aspecten van hun muziek bespreken. Doorheen dit hoofdstuk zal ik de concrete verschijningsvorm van de problemen die deze kenmerken van absolute muziek met zich meebrengen belichten. Ik zal hiervoor de structuur volgen die ik in het eerste hoofdstuk uitgelijnd heb. Deze structuur valt in drie delen uiteen, namelijk een eerste deel dat over de instrumentaliteit gaat in hun oeuvre, een tweede deel focust zich op het algemene ontbreken van referenties naar extramuzikale marginalia; in het laatste deel bespreek ik het formalistische karakter van Autechre. In het derde hoofdstuk zal ik mij voornamelijk concentreren op een korte contextuele schets. Hierbij bouw ik eerst een kort historische kader op. Daarna bouw ik een sociologisch kader op om zo Autechre op socio-historisch vlak te duiden. In dit hoofdstuk bekijk ik ook de reeds verschenen literatuur over dit onderwerp (de zogenaamde status questionis). Zoals reeds gezegd, zijn de studies naar Autechre zelf 7 quasi onbestaande, buiten een aantal korte schetsen in vaak populariserende literatuur. Wel bestaan er verschillende teksten over rave. 8 7. De idee van absolute muziek 7.1. Definiëring In de New Grove Dictionary of Music and Musicians vindt men onder het lemma “Absolute Music” dat de term “Absolute Muziek” eerder duidt op een esthetisch probleem dan op een welomschreven idee. Het woord is ontstaan in Duitsland in de geschriften van romantische schrijvers als E.T.A. Hoffmann, J.L. Tieck, J.G. Herder, W.H. Wackenroder en Jean Paul Richter. Volgens de New Grove is het eenvoudiger de term negatief te definiëren dan positief: vooreerst kan absolute muziek geen tekst hebben, aangezien de expressie autonoom moet gebeuren en geen gebruik mag maken van extramuzikale elementen als tekst. Het gevolg hiervan is dat absolute muziek instrumentaal is. Dit sluit het gebruik van de menselijke stem niet uit, maar enkel als geluidsbron, maar niet als drager van een extramuzikale, tekstuele betekenis. Een tweede voorwaarde voor absolute muziek is dat het geen referentie naar een extramuzikale context mag bevatten. Dit heeft als logisch gevolg dat absolute muziek geen imitatie mag nastreven en bijgevolg elke representatie moet loslaten. De laatste voorwaarde voor absolute muziek is dat ze losstaat van elke expressie. Muziek kan dus enkel absoluut zijn als het geen enkele extramuzikale betekenis bezit. De betekenis mag niet liggen in een expressie van de menselijke geest of van het menselijke gemoed. Hierdoor komt de bestaansreden van absolute muziek enkel in zichzelf te liggen. Het wordt een autonome abstracte structuur die enkel toevallige analogieën heeft met extramuzikale fenomenen. Deze vernauwing is kenmerkend voor de twintigste eeuw, volgens de New Grove zou deze definitie van absolute muziek voor vele negentiende-eeuwse denkers een brug te ver zijn. Deze romantische denkers worden samengevat met een citaat van Hegel: “muziek is absoluut omdat het de expressie is van het Absolute”. Door deze vernauwing van het begrip wordt het esthetische 9 probleem van absolute muziek verbonden met het probleem van expressie in muziek. Het is duidelijk dat een negatieve definitie van absolute muziek onvermijdelijk een filosofisch probleem creëert. Dit filosofisch probleem wordt gevoed door de vraag of alle muziek expressief is, of slechts bepaalde muziek? Het antwoord op deze vraag bepaalt het gebruik van de term 'absolute muziek'. Om dit filosofisch probleem te omzeilen werd er ook gezocht naar een positieve definitie van de term. Een eerste poging bestaat erin een analogie te trekken met wiskunde.