de reizen van de de reizen van Adriaan van Berkel naar guiana Dit boek is de heruitgave van de reisverslagen van Adriaan van Berkel, oorspronkelijk naar guiana Berkel van Adriaan gepubliceerd in 1695 door uitgever Johan ten Hoorn in Amsterdam. Het eerste deel beschrijft de avonturen van Adriaan van Berkel in Berbice, het oostelijk deel van het huidige Guyana; het tweede deel geeft een beschrijving van Suriname, de van oorsprong Engelse kolonie die in 1667 in Nederlandse handen was gekomen. Deze geannoteerde uitgave van Martijn van den Bel, Lodewijk Hulsman en Lodeweijk Wagenaar bevat een uitgebreide inleiding die de reizen van Van Berkel in de de reizen van historische context plaatst. Welke schrijvers werden geciteerd in de oorspronkelijke uitgave? Archiefonderzoek werpt nieuw licht op de toenmalige positie van Berbice Adriaan van Berkel en de identiteit van de jongeman die in 1670 vanuit Leiden als secretaris afreisde naar Berbice? Zijn vierjarige verblijf en boeiende ontmoeting met de indianen wordt deskundig toegelicht door de twee auteurs, kenners van de lokale inheemse naar guiana geschiedenis. In Nederland was er in 1695 weinig bekend over de koloniën in de Guiana’s, het gebied tussen Brazilië en Venezuela. Lodewijk Wagenaar, voormalig conservator van het Amsterdam Museum, biedt in zijn analyse van de krantenberichten uit de periode 1667-1695 een onverwachte hoeveelheid interessante informatie. Zo sluit de berichtgeving over gewapende strijd met indianen bijvoorbeeld mooi aan bij het verslag van Van Berkel. Maar hoe zat het eigenlijk met die tweede reis van Adriaan van Berkel, naar Suriname? Het was al eerder bekend dat de landsbeschrijving van Suriname was overgepend van de Nederlandse vertaling van een boekje uit 1667, geschreven door de Engelsman George Warren. Tot voor kort werd aangenomen dat het verhaal over de moord op gouverneur Cornelis van Aerssen in 1688 een oorspronkelijk getuigenverslag was. Uit nieuw onderzoek blijkt echter dat die zogenaamde actuele verslaggeving door de Indianen en planters in de 17de eeuw uitgever was overgeschreven van berichten uit de Oprechte Haerlemse Courant. Die tweede reis was dus van begin tot eind een verzinsel! bezorgd door Martijn van den Bel Lodewijk Hulsman Lodewijk Wagenaar ISBN 978-90-8890-269-7 Sidestone Press Sidestone ISBN: 978-90-8890-269-7 9 789088 902697 This is an Open Access publication. Visit our website for more OA publication, to read any of our books for free online, or to buy them in print or PDF. www.sidestone.com Check out some of our latest publications: de reizen van Adriaan van Berkel naar guiana Sidestone Press de reizen van Adriaan van Berkel naar guiana Indianen en planters in de 17de eeuw bezorgd door Martijn van den Bel Lodewijk Hulsman Lodewijk Wagenaar © 2014 M. van den Bel, L. Hulsman & L.J. Wagenaar Uitgegeven door Sidestone Press, Leiden www.sidestone.com ISBN 978-90-8890-269-7 Met dank aan Peter Richardus voor de vertaling van het oorspronkelijk Engelse voorwoord door George Simon Vormgeving binnenwerk en omslag: Sidestone Press Foto omslag: Timhesterphotography | Dreamstime.com Tekening schip omslag: naar replica van de Halve Maen door K. Wentink, Sidestone Press Inhoudsopgave Voorwoord 7 Introductie 9 Deel I - Inleiding 11 1 De Guiana’s in de Nederlandse krant, 1650-1700 13 Gedrukte informatie over de Nederlandse koloniën 13 Nieuwsberichten over Berbice en Suriname, geselecteerd uit de Oprechte Haerlemse Courant, de Gazette d’Amsterdam en de Amsterdamsche Courant, 1665-1688 16 Vroege informatie over Suriname, 1665-1670 18 Vergelijking van nieuwsberichten over Berbice en Suriname 20 Berbice, 1665-1688 20 Suriname, 1665-1688 22 Conflicten met Indianen 25 Berichten over de nieuwe gouverneur, Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck 27 Berichten over slavernij 29 Twee kleine Indiaanse koningen 30 De moord op van Sommelsdijck (19 juli 1688) en de Franse aanval (6-11 mei 1689) 32 Conclusie 36 2 Geschiedenis en receptie van de Amerikaansche Voyagien 39 Inleiding 39 Walter E. Roth en de eerste Engelse vertaling van Van Berkel’s boek 40 Originele tekst of compilatie? 42 Wie was Adriaan van Berkel? 49 3 Historische context van de Amerikaansche Voyagien 53 Berbice en Van Pere 53 Berbice 1627-1665 56 Berbice 1665-1670 60 Berbice 1670-1674 64 Fort Nassau en zijn bevolking 65 Plantages, suiker en slavernij 68 Indianen, voedsel en orleaan 70 Suriname in het verzonnen verslag van Adriaan van Berkel, 1680-1689 73 4 Verantwoording van de editie 75 Deel II - Tekst, bijlagen & woordenlijst 77 Amerikaansche Voyagien naar Rio de Berbice 82 Reis na Suriname 152 Register der hoofdstukken deses boeks 176 Bijlage 1 - Brief van Johannes Heinsius aan de commandant van Essequibo 179 Bijlage 2 - Het verslag in de Hollandse Mercurius over de Franse aanval op Suriname, 6-12 mei 1689 181 Woordenlijst 183 Bronnen en bibliografie 199 Archiefbronnen 199 Bibliografie 200 Kaarten en illustraties 213 Voorwoord De huidige Lokono van Guyana wonen in het binnenland, zo’n 100 à 150 km van de Atlantische zeekust. Hun dorpen zijn strategisch gelegen op hoge zandrijke strandwallen aan de rand van de bossen, en deze zijn met elkaar verbonden door wegen die de bossen en savannes doorkruisen. De Lokono blijven dus in contact met hun verwanten in andere dorpen, die in de meeste gevallen niet meer dan een dag reizen uit elkaar liggen. Geïnspireerd door Adriaan van Berkel’s reis van de Demerara naar de Berbice, ging ik in 1986 van Georgetown op weg naar de Berbice. Mijn doel was niet alleen om de locaties terug te vinden van de Lokono dorpen die Van Berkel had aange- troffen tijdens zijn tocht over de savannes, maar ook om aardewerk te verzamelen in de nu verlaten dorpen in het gebied van de rivier de Abary. Eerder al had ik met mijn ouders het gebied via verschillende routes over land en langs rivieren door- kruist; nu besloot ik een bekend pad te volgen dat mijn voorouders eeuwenlang hadden gebruikt. Het verbond de Lokono dorpen aan de Demerara met die aan de Berbice en liep verder van de Berbice naar de rivier de Canje en vervolgens richting de Corentijn helemaal tot in Suriname. Ik nam de bus van Georgetown naar Linden en stapte uit bij de splitsing waar de weg begint naar het dorp St. Cuthbert’s Mission aan de rivier de Mahaica.1 Die weg liep ik af, en bracht de nacht door in St. Cuthbert’s Mission. Daar vond ik een dorpsbewoner die mij de volgende ochtend zou vergezellen. Wij vertrokken voor dag en dauw en volgden het pad naar Kibilery Creek. Na een bijna 7 uur durende wandeling, pauzeerden wij slechts heel kort om ons te verfrissen bij een beek, genoten van een snack en bereikten rond 3 uur het ​​verlaten dorp Kibilery. Vandaar peddelden wij in een boomstamkano stroomafwaarts richting de rivier de Mahaicony om vervolgens de Captain Creek, een zijtak van de Mahaicony, op te varen naar Saint Francis Mission (nu Marikobai); daar werd de nacht doorge- bracht. De volgende ochtend begaven wij ons naar de Andabo Creek, een zijtak van de Abary. Toen we in Marikobai de weg vroegen naar de Berbice, hoorden wij dat het bovenstroomse gebied van de Abary onder water stond als gevolg van de dam die in 1970 in de Abary was aangelegd. De gehele savanne die de Abary en de Berbice scheidde, was nu één groot meer. Dorpelingen vingen vis in het gebied van de Andabo Creek, maar durfden niet verder richting Berbice te gaan uit angst voor de gevaarlijk ruwe “zee”. Maar wij, vastbesloten deze rivier te bereiken, namen een kano en voeren over het gras van de ondergelopen savanne tot het donker werd; toen pauzeerden we om in onze kano een maaltijd te koken en uit te rusten. Omdat we niet konden slapen, vervolgden wij onze reis, voorzichtig de weg zoekend over de vroegere savanne, onder een zeer heldere maan. Rond 4 uur in de ochtend gin- gen we stil liggen, omdat wij in de buurt waren gekomen van een bosrijk eiland. 1 Linden ligt 90 km ten zuiden van Georgetown. Over de Soestdyke-Linden Highway is de afstand ongeveer 100 km; deze weg volgt op enige afstand de loop van de Demerara. Hemelsbreed is het dorp Hitia ongeveer 70 km ten oosten van Linden gelegen. Er is geen rechtstreekse verbinding over de weg. voorwoord 7 R. D E M E R A R A R. Mahaica R. Mahaicony R. Abary Moblissa Kr. Dorp Nabi Eén Huis Dorp Post Andabo Kr. (Amsterdam) R. B E R B I C E 6° Dorp Ouden Amen Vijver Tweede reis Dorp Abary Derde reis Eerste reis den Berg Fort Nassau Mierenberg Wiruni Kr. 1 Miles 10 58° Figuur 1: Kaart van het gebied tussen de Berbice en Demerara met de reizen van Adriaan van Berkel. Gewekt door een luid gebons in de verte, voeren we opgewonden verder, want dat geluid betekende dat wij niet alleen waren. En ja, in de verte zagen wij een stel dat comfortabel in hun kano gezeten, bezig was vis schoon te maken. Wij voeren er naar toe en stelden ons voor; zij wezen ons toen de weg naar Coffee Landing aan de Abary en vertelden dat er van die aanlegsteiger een weg liep die ons 15 kilo- meter verder naar de Berbice zou brengen. En inderdaad, na een drie uur durende wandeling door de bossen, zagen we in de verte een huis opdoemen. Wij waren aangekomen in het dorp Hitia, vlakbij de voormalige Nederlandse plantage Den Berg, bezocht door Adriaan van Berkel. Dit dorp bleek een van de oudste Lokono dorpen in het gebied van de Berbice te zijn!2 George Simon, Lokono Archeoloog Georgetown, 1 augustus 2014 2 Whitehead, N.L., M.J. Heckenberger, G. Simon, Materializing the Past among the Lokono (Arawak) of the Berbice River, Guyana, Antropológica 114, 2010.